AEROBİK VE ANAEROBİK PERFORMANS ÖZELLİKLERİNİN TEKRARLI SPRİNT YETENEĞİ İLE İLİŞKİSİ. Atakan YILMAZ

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AEROBİK VE ANAEROBİK PERFORMANS ÖZELLİKLERİNİN TEKRARLI SPRİNT YETENEĞİ İLE İLİŞKİSİ Atakan YILMAZ BEDEN EĞİTİMİ VE SPOR ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Yrd. Doç.Dr. Sürhat MÜNİROĞLU 2011-ANKARA

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AEROBİK VE ANAEROBİK PERFORMANS ÖZELLİKLERİNİN TEKRARLI SPRİNT YETENEĞİ İLE İLİŞKİSİ Atakan YILMAZ BEDEN EĞİTİMİ VE SPOR ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Yrd. Doç.Dr. Sürhat MÜNİROĞLU 2011-ANKARA

3 ii KABUL VE ONAY Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi ve Spor Yüksek Lisans Programı çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma, aşağıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Savunma Tarihi: 15/06/2011 Prof. Dr. Mitat KOZ Ankara Üniversitesi Jüri Başkanı Doç. Dr. Ayşe KİN-İŞLER Başkent Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Sürhat MÜNİROĞLU Ankara Üniversitesi Raportör Yrd. Doç. Dr. Velittin BALCI Ankara Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Cengiz AKALAN Ankara Üniversitesi

4 iii İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay ii İçindekiler iii Önsöz v Simgeler ve Kısaltmalar vi Şekiller vii Çizelgeler viii 1. GİRİŞ Aerobik ve Anaerobik Egzersiz Metabolizması Aerobik Metabolizma Anaerobik Metabolizma Fosfojen Sistemi (ATP-CP) Anaerobik Glikoliz Egzersizin Vücut Sistemleri Üzerine Etkileri Aerobik Egzersizler Aerobik Güç Aerobik Kapasite Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Çalışma Ekonomisi Anaerobik Performans ve Sürat Wingate Anaerobik Güç ve Kapasite Testi Tekrarlı Sprint Yeteneği Araştırmanın Amacı Problemler Alt Problemler Denenceler Sınırlılıklar Tanımlar Araştırmanın Önemi GEREÇ VE YÖNTEM Araştırma Grubu Veri Toplama Araçları Antropometrik Ölçüm Araçları Vücut Ağırlığı Ölçümleri Boy Uzunluğu Ölçümleri Deri Kıvrım Kalınlığı Ölçümleri 30

5 iv Çevre Ölçümleri Çap Ölçümleri Somatotip Değerlendirmesi x20m Tekrarlı Sprint Yeteneği Testi (RSA) Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Level 1 (Yo-YoIR1) Wingate Anaerobik Güç ve Kapasite Testi (WAnT) Uygulanan Testler ve Veri Toplama Yöntemleri Verilerin Analizi BULGULAR Tanımlayıcı Özellikler Sperman s Rank Order Korelasyon Analizi Sonuçları En İyi Sprint Zamanı ile Anaerobik Performans Değerleri Arasındaki Analiz Sonuçları En İyi Sprint Zamanı ile Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Performans Analizi Sonuçları Toplam Sprint Zamanı ile Maksimum Güç ve Kapasite Testi Performans Analizi Sonuçları Toplam Sprint Zamanı ile Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Performans Analizi Sonuçları Performans Düşüş Yüzdesi Değerleri ile Anaerobik Güç ve Kapasite Testi Performans Analizi Sonuçları Performans Düşüş Yüzdesi Değerleri ile Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Performans Analizi Sonuçları TARTIŞMA Tekrarlı Sprint Yeteneği ve Anaerobik Performans Tekrarlı Sprint Yeteneği ve Aerobik Performans SONUÇ VE ÖNERİLER 65 ÖZET 68 SUMMARY 69 KAYNAKLAR 70 EKLER 78 EK EK ÖZGEÇMİŞ 83

6 v ÖNSÖZ Bu çalışma düzenli egzersiz yapan takım sporcularının aerobik ve anaerobik performans özelliklerinin tekrarlı sprint yeteneği ile ilişkisinin incelenmesi amacıyla yapılmıştır. Bu doğrultuda çalışmanın sonucunda elde edilen bulgular ve yorumlarının hem araştırmacılar hem de uygulayıcılar için faydalı olması beklenmektedir. Bu çalışmanın gerçekleştirilmesi sürecinde bana destek olan pek çok kişiye teşekkür borçluyum. Yoğun çalışma temposuna rağmen bana zaman ayıran tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Sürhat MÜNİROĞLU na; konuyla ilgili sorunlarımda yardımcı olan ve bütün sorunları beraber çözdüğümüz sevgili hocam Doç.Dr. Ayşe KİN-İŞLER e ve Dr. Ali ÖZKAN a; çalışmaya denek olarak katılan tüm Spor Bilimleri öğrencilerine; tez çalışmalarım esnasında bana her türlü kolaylığı ve yardımı sağlayan başta Bölüm Başkanı Saygıdeğer Hocam Prof.Dr. Hülya AŞÇI olmak üzere tüm Spor Bilimleri Bölüm çalışanlarına; çalışma uygulamalarının her aşamasını ve hayatımın büyük bölümünü kolaylaştıran sevgili aileme, bana destek veren ve yardımlarını esirgemeyen sevgili arkadaşım Dr. Fikriye YILMAZ a; son olarak tezimin yazılması esnasında tüm şirinliği ve güzelliğiyle bana neşe kaynağı olan 19 aylık yeğenim Pelin YILMAZ a çok teşekkür ederim.

7 vi SİMGELER VE KISALTMALAR ADP AG AK ATP LT MG OG RSA PDY RMG ROG VO 2maks WanT Yİ Yo-Yo IR1 Yo-Yo IR2 : Adenozin Difosfat : Anaerobik Güç : Anaerobik Kapasite : Adenozin Trifosfat : Laktat Eşiği, Anaerobik Eşik : Maksimum Güç : Ortalama Güç : Tekrarlı Sprint Yeteneği Testi : Performans Düşüş Yüzdesi : Relatif Maksimum Güç : Relatif Ortalama Güç : Maksimal Oksijen Tüketim Kapasitesi : Wingate Anaerobik Güç ve Kapasite Testi : Yorgunluk İndeksi : Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Seviye 1 Testi : Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Seviye 2 Testi

8 vii ŞEKİLLER Şekil 1.1. Dayanıklılık Performansını Belirleyicisi Olan 3 Boyut 13 Şekil 2.1. Tekrarlı Sprint Testlerinin Uygulanışı 36 Şekil 2.2. Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testinin Uygulanışı 38 Şekil 2.3. Wingate Anaerobik Güç ve Kapasite Testinin Uygulanışı 39 Şekil 2.4. Anaerobik Güç ve Kapasite Ölçüm Aracı 40 Şekil m En İyi Sprint Zamanı (s) ve Maksimum Güç (watt) Arasındaki İlişki 46 Şekil m En İyi Sprint Zamanı (s) ve Yorgunluk İndeksi (%) Arasındaki İlişki 47 Şekil m En İyi Sprint Zamanı (s) ve Maksimum Güç (watt) Arasındaki İlişki 47 Şekil m En İyi Sprint Zamanı (s) ve Yorgunluk İndeksi (%) Arasındaki İlişki 48 Şekil m En İyi Sprint Zamanı (s) ve VO 2maks (ml/kg/dk) Arasındaki İlişki 49 Şekil m En İyi Sprint Zamanı (s) ve VO 2maks (ml/kg/dk) Arasındaki İlişki 50 Şekil m Performans Düşüş Yüzdesi ve Maksimum Güç (watt) Arasındaki İlişki 53 Şekil m Performans Düşüş Yüzdesi ve Relatif Maksimum Güç (watt\kg) Arasındaki İlişki 54 Şekil m Performans Düşüş Yüzdesi ve Relatif Maksimum Güç (watt\kg) Arasındaki İlişki 54 Şekil m Performans Düşüş Yüzdesi ve VO 2maks (ml/kg/dk) Arasındaki İlişki 56 Şekil m Performans Düşüş Yüzdesi ve VO 2maks (ml/kg/dk) Arasındaki İlişki 56

9 viii ÇİZELGELER Çizelge 1.1. Takım Sporlarında Kinematik Analiz (Zaman-Hareket Analizi) Çalışmaları 3 Çizelge 1.2. Fiziksel Uygunluk Testleri 5 Çizelge 1.3. Basketbolcuların Aerobik Güç (VO 2maks ) Performansı 14 Çizelge 1.5. Tekrarlı Sprint Testinin Uygulandığı Çalışmalar 21 Çizelge 2.1. Deneklerin Fiziksel ve Somatotip Özellikleri 28 Çizelge 3.1. Deneklerin Tekrarlı Sprint Performansına Ait Ortalama ve Standart Sapma Değerlerinin Dağılımı 43 Çizelge 3.2. Sporcuların WAnT Performans Değerlerinin Dağılımı 44 Çizelge 3.3. Sporcuların WAnT Maksimum Güç ve Kapasite Değerlerine Ait Ortalama ve Standart Sapma Değerlerinin Dağılımı 44 Çizelge 3.4. Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testinden Elde Edilen VO 2maks ve Toplam Koşu Mesafesine Ait Bulgular 45 Çizelge 3.5. En İyi Sprint Zamanı İle WAnT Anaerobik Performans Değerleri Arasındaki Analiz Sonuçları 46 Çizelge 3.6. En İyi Sprint Zamanı İle Yo-Yo Performans Değerleri Arasındaki Analiz Sonuçları 49 Çizelge 3.7. Toplam Sprint Zamanı İle WAnT Anaerobik Performans Değerlerine Ait İlişkinin Analiz Sonuçları 51 Çizelge 3.8. Toplam Sprint Zamanı İle Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Aerobik Performans Değerlerine Ait Analiz Sonuçları 52 Çizelge 3.9. Performans Düşüş Yüzdesi İle WAnT Anaerobik Performans Değerleri Arasındaki Analiz Sonuçları 53 Çizelge Performans Düşüş Yüzdesi İle Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Performansı Değerleri Arasındaki Analiz Sonuçları 55

10 1 1. GİRİŞ Spor Bilimciler, antrenörler ve oyuncular, spor performansına katkıda bulunan özellikleri geliştirmek ve belirlemek için devamlı olarak etkili yöntemler araştırmaktadır. Futbol, rugby, hentbol ve basketbol gibi takım sporlarındaki oyuncuların fizyolojik özelliklerini ölçmek için çeşitli saha testleri kullanılmaktadır. Bu gibi testler genç sporcuların yeteneklerini belirlemek, kuvvet ve güç gelişimi sağlamak, bireyselleştirilen antrenman programı için bilgi sağlamak ve antrenman döneminin bir sonucu olan fiziksel özelliklerdeki değişmeleri belirlemek için antrenörlere yardım etmektedir. Yinede birçok saha testi, araştırılan sporun özel isteklerini göstermeyen bileşenleri ölçmektedir. Spora özel birçok dayanıklılık saha testi geliştirilmiştir. Fakat bu testler uygulayan için genellikle zordur. Bundan dolayı zaman tüketimi ve pratik uygulama sınırlıdır (Lemmink ve ark., 2004). Basketbol, futbol ve hentbol gibi takım sporları hem aerobik hem de anaerobik sistemlerin yaygın olarak kullanıldığı, oyun esnasında birçok hızlanma ve yavaşlama dönemleri bulunmasından dolayı aralıklı sporlar olarak adlandırılmaktadır. Sporcular, uzun bir süre boyunca fizyolojik yüke dayanmak için dayanıklılıklarını geliştirmek zorundadırlar. Sporcuların fizyolojik özelliklerini ve oynanan oyunun fiziksel gerekliliklerini değerlendirmek için birçok araştırma yöntemi bulunmaktadır (Can, 2009). Üst düzey teknik beceri, taktiksel yetenek ve fiziksel kondisyon düzeyi açısından değerlendirildiğinde takım sporlarını fazlaca özelliğin bir arada olması gereken karmaşık sporlar olarak tanımlamak mümkündür. Antrenmana anatomik, fonksiyonel, biyomekaniksel ve fizyolojik adaptasyonların sağlanması fiziksel kondisyon olarak düşünülebilir (Da Silva ve ark., 2010). Antrenmanlarda her ne kadar teknik ve taktik çok büyük önem taşısa da antrenörler tarafından fiziksel kondisyonun vurgulanması ve geliştirilmesi takım sporlarındaki gelişimle doğru orantılı olarak artmaktadır (Bishop ve Edge, 2006).

11 2 Bazı araştırmacılar, anaerobik güç ve kapasitenin sürat, sıçrama, ani hız veya yön değiştirme gerektiren spor dallarında performansın belirleyicisi olduğunu belirtmektedir (Balsom ve ark.,1992; Bangsbo, 1994; Boraczysnki ve Urniaz, 2008; Casas, 2008). Takım sporlarında egzersiz şiddeti ve kapsamı değişken bir yapı göstermekte, müsabaka esnasındaki farklı şiddetteki yüklenmeleri durma veya jog koşusu şeklinde dinlenme aralıkları izlemektedir (Castagna ve ark., 2007). Maçların süresi ve aralıklı egzersizin sonucu olarak oyuncuların, uzun bir zaman periyodunda jogging, yürüme ve durma gibi düşük yoğunlukta aktiviteler esnasındaki tam olarak toparlanma yeteneği kadar sprint ve koşu gibi yüksek yoğunluktaki aktiviteleri yapmak için çok iyi gelişmiş bir yeteneğe ihtiyaçları vardır (Lemmick ve ark., 2004). Basketbol, futbol gibi aralıklı egzersizi içeren birçok takım sporunun gerektirdiği performans istekleri ve etkinlik profilleri üzerine son yıllarda yaygın olarak çalışılmaktadır. Bu sporlardaki sıçramalar, dönmeler, tutmalar, yüksek hızdaki koşular ve sprintler gibi çok şiddetli yapılan etkinliklerden dolayı bu sporların yüksek derecede performans cevaplar gerektirdiği bilinmektedir (Bangsbo ve ark., 1996). Müsabakaya dayalı bu sporlar, aerobik ve anaerobik uygunluğun çok iyi geliştirilmesi gereken yüksek yoğunluktaki aralıklı fiziksel aktivitelerdir (Can, 2009). Maç esnasında alınan kas ve kan örnekleri ile kalp atım hızı kayıtları, aerobik yükün bu sporlardaki maçların genelinde yüksek seviyede olduğu ve maçın periyotları esnasında ise anaerobik enerji kaybının çok yüksek olduğunu göstermektedir (Krustrup, 2006). Takım sporlarında kinematik analiz çalışmalarında (Çizelge 1.1) branşa özgü hareketler ve fizyolojik cevaplar incelendiğinde; hentbol, basketbol, futbol, rugby ve hokey gibi takım sporlarının aralıklı yüklenmeler gerektirdiği bildirilmektedir. Futbol, hentbol, rugby, basketbol, saha hokeyi ve tenis gibi spor aktiviteleri esnasında oyuncular, yoğunluğu devamlı olarak değişen, yürüme ve sprint gibi farklı egzersiz tiplerini yapmaktadırlar (Bangsbo, 1994). Mc Innes ve ark. na göre basketbol müsabakası sırasında 997±183 hareket yapılmaktadır, Bangsbo ve arkadaşları (1996), futbolda arası hareket yapıldığını, Shepard (1997) 90 dk. lık futbol maçı esnasında 1197 farklı hareket yapıldığını, her futbolcunun bir müsabaka süresince m arası mesafe kat ettiği gözlemlemişlerdir.

12 3 Çizelge 1.1. Takım Sporlarında Kinematik Analiz (Zaman-Hareket Analizi) Çalışmaları Çalışma Branş Denekler Oyun pozisyonları Yöntem Sprint Zamanı Ort (sn) Sprint Mesafesi (m) Sprint sıklığı Sprintler arası Toparlanma zamanı (sn) Dawson ve Australian Rules 22 E M Tüm Oyuncular Video ark.(2004) Hahn ve ark.(1979) Australian Rules 2 A M Tüm Oyuncular Manual McKenna ve ark. (1988) Norton ve ark.(2001) Australian Rules 4 E M Tüm Oyuncular Video b Australian Rules 53 E M Tüm Oyuncular Bilgisayar 21 Lothian (1994) Hokey 12 A K Tüm Oyuncular Video Spencer ve ark.(2004) Mc Erlean ve ark.(2000) Docherty ve ark. (1988) Duthie ve ark.(2005) Bangsbo ve ark. (1991) Bangsbo ve ark. (1994) Bangsbo ve ark. (1996) Bangsbo ve ark. (1994) Barros ve ark.(1999) Drust ve ark.(1998) Mayhew ve ark.(2007) Mohr ve ark.(2003) Reilly and Thomas (2007) Hokey 14 E M Tüm Oyuncular Video E M Forvet Video Gaelic Futbol 40 A M Tüm Oyuncular Audio b 40 A K Tüm Oyuncular Audio b Rugby 13 A M Forvet Video A M Defans Video Rugby 31 E M Forvet Video E M Defans Video Futbol 14 E M Tüm Oyuncular Video E M Defans Video E M Orta-Saha Video E M Forvet Video Futbol 25 E M Tüm Oyuncular Video Futbol 23 E M Tüm Oyuncular Video Futbol 3 E M Tüm Oyuncular Video b Futbol 18 E M Tüm Oyuncular Video E M Tüm Oyuncular Video Futbol 40 E M Tüm Oyuncular Manual-audio E M Orta Saha Manual-audio E : Elite, A: Antrenmanlı, M: Erkek, K:Kadın Futbol, dünyada buz hokeyi ve basketboldan sonra hızlı bir şekilde oynanan üçüncü oyun olarak kabul edilmektedir. Oyunda hücumdan savunmaya, savunmadan hücuma geçebilmek, dengeli ve hızlı açılıp kapanmayı gerektirmektedir. Bunun için de güçlü bir fiziğe ve kondüsyona ihtiyaç vardır. Birinci yarıyı ileride getiren bir takımın, ikinci yarıyı yorgunluk nedeniyle maçı vermesi dayanıklılığın gelişmediğini göstermektedir (Urartu, 1994).

13 4 Maç performansında önemli bir etkisi olduğu bilinen teknik beceriler ve dayanıklılık kapasitesi futboldaki önemli faktörlerdir (Hoff ve ark., 2002). Futbol performansını geliştirmek için yapılan çalışmalar sıklıkla dayanıklılık, kuvvet ve hız gibi fiziksel kaynakların giderildiği teknikler ve taktikler üzerine odaklanmaktadır. (Helgerud ve ark., 2007). Hentbol, kısa süreli ve yüksek yoğunluktaki özelliklerin fiziksel çabalarını temsil eden bir spordur. Hentbol oyunu yüksek bir anaerobik gücün gelişmesine bağımlıdır (De Sauza ve ark., 2006). Taktik ve teknik yetenekler, antropometrik özellikler, yüksek seviyedeki kuvvet ve kas gücü hentbol sporu için çok önemli faktörler olarak gösterilmektedir. Bu yüzden, elit seviyedeki hentbolcuların performanslarını geliştirmek için sprint ve dayanıklılık gibi bazı ek dirençler ile hentbola özel kondisyonlarını hazırlamaları gerekmektedir (Gorostiaga ve ark., 2006). Rekabete dayalı branşlar göz önüne alındığında müsabakalar esnasında oyuncular üzerine binen ağır fiziksel ve psikolojik yüklerin belirlenmesi için kullanılan yaklaşımlar, maçlar esnasındaki davranışsal incelemeleri, maçlardaki fizyolojik değerlendirmeleri ve oyuncunun fiziksel kapasitesinin değerlendirilmesini içermektedir (De Vos ve ark., 2005). Sporların fizyolojik gereksinimleri, oyuncuların aerobik ve anaerobik güç, kas kuvveti, esneklik ve beceriyi içeren uygunluğun birine yada birkaçına birden yatkın olmasını gerektirmektedir. Bu uygunluk bileşenleri, bireysel oyuncunun takım içindeki rolü ve takımın oyun stili ile sıklıkla değişmektedir. Oyuncu ve antrenörün kısa ve uzun zamanlı antrenman programlarını planlanması ve geri dönüşüm hedefini sağlaması hakkında bilgi elde etmesi önemlidir. Böyle bilgiler, fiziksel performans kapasitesini değerlendirmek için kullanılan testler vasıtasıyla elde edilebilmektedir (Svensson ve Drust, 2005). Sporcuların fizyolojik özelliklerini ve oynanan oyunun fiziksel gereksinimlerini yükseltmek ve değerlendirmek için birçok araştırma yöntemi bulunmaktadır (Clark ve ark., 2008). Çizelge 1.2. de görüleceği gibi saha içinde yapılan mekik koşusu testleri veya maksimal oksijen alımının belirlenmesi için koşu bandı testleri gibi saha ve laboratuar testlerinin birçoğu fiziksel performansın değerlendirilmesi için

14 5 geliştirilmiştir (Krustrup ve ark.,2003). Çizelge 1.2. Fiziksel Uygunluk Testleri Aerobik Testler Anaerobik Testler Kardiyovasküler Testler Solunum Testleri Kuvvet Testleri Vücut Kompozisyonu Testleri Aerobik koşu testi Sprint testleri Dinlenme kan Basıncı Testi Akciğer Hacim Testi İzometrik Kavrama Testi VA - Boy uzunluğu Aerobik step testi Astrand R. Bis. Testi Dikey Sıçrama Testi Wingate Testi Egzersiz Kan Basıncı Testi EKG egzersiz Testi Akciğer Kapasite Testi Testleri İzokinetik Bacak Kuvveti Testi Çevre Ölçümleri Çap Ölçümleri Güç testi Ana. Güç. Step testi Deri K.K. Ölçümleri Maks VO 2 testi Treadmill Testi Takım sporlarında performans hem dayanıklılık hem de toparlanma kapasitesiyle yakından ilişkilidir. Zira maç esnasında futbolda ortalama km lik bir mesafe, yürüyerek, koşarak ve sprint yaparak kat edilir. Oyun esnasında yüksek düzeylerde kan laktat düzeyleri gözlenebilir. Laktik asit glikolitik enzimlerin aktivitesini inhibe ederek kas glikoliz hızını engelleyebilir (Ahmaidi ve ark., 1996). Ayrıca yüksek laktat düzeyleri yağ asidi oksidasyonunu engeller (Shephard,1984). Bu nedenle egzersizi takiben kandan laktattın uzaklaştırılmasının bir sonraki performans için; özellikle de sonraki egzersizler tekrarlı ve yüksek yoğunluklu ise önemlidir. Öte yandan bilindiği gibi laktat eliminasyonu kastaki artan laktat transport kapasitesi, oksidatif kapasite ve düşmüş glikojenolizin yanı sıra artmış hepatik kapasiteyi yansıtır. Bu nedenle dayanıklılık performansı, egzersiz yoğunluğu ve plazma laktatı ilişkisinden tahmin edilebilir (Basset, 2000). Maksimal oksijen kullanımı (MaksVO 2 ) aerobik gücün bir göstergesi olarak kullanılmaktadır (Astrand ve Rodhal, 1986). Ancak futbolda artık MaksVO 2 den ziyade aerobik eşik (AE, 2 mm kan laktadına karşı gelen egzersiz yükü) ve anaerobik eşik (ANE,4 mm kan laktadına karşı gelen egzersiz yükü) hem aerobik dayanıklılığın kriterleri hem de

15 6 bunu geliştirmek için en uygun antrenman yükleri olarak ve dayanıklılık performansındaki gelişmeleri gözlemlemek için sıklıkla kullanılmaktadır (Krustrup, 2006; Castagna ve ark., 2008). Dayanıklılık düzeyi ile maksimum laktat eliminasyonu arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki ortaya konmuştur. Bu nedenle maksimum laktat eliminasyonunu bir sporcunun dayanıklılık düzeyini ifade etmek için kullanılabilmektedir (Basset, 2000). Toparlanma esnasında doku oksijen depolarının yeniden doldurulması önemlidir. Çünkü kreatin fosfatın resentezi, laktat metabolizması ve tekrarlı sprint egzersizlerinden sonraki yorgunluğun nedeni sayılan birikmiş hücre içi inorganik fosfatın uzaklaştırılması gibi olaylar vasıtasıyla homeostasisin sürdürülmesi için yüksek düzeylerde oksijen alımına ihtiyaç vardır. Bu nedenle çoklu sprint esnasındaki yorgunluk ve aerobik fitness arasında bir ilişkinin bulunması doğaldır (Bangsbo, 1996). Bu ilişkiden yola çıkarak son yıllarda kolay ve ucuz da olması nedeniyle Yo-yo testi çokça kullanılan bir test olmuştur. Bangsbo ve arkadaşları tarafından 1996 yılında, takım sporlarındaki oyuncuların performanslarını değerlendirmek için bir saha testi olarak Yo-Yo aralıklı toparlanma testi geliştirilmiştir (Castagna ve ark., 2008). Yo-Yo aralıklı toparlanma testinin iki seviyesi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Yo-Yo aralıklı toparlanma seviye 1 testi (Yo-Yo aralıklı dayanıklılık testi), diğeri ise Yo-Yo aralıklı toparlanma seviye 2 testidir (Bangsbo ve ark., 1996). Yo-Yo testleri, yoğun aralıklı egzersiz dönemlerini tekrar yapabilme (seviye 1) ve yoğun egzersizden toparlanma (seviye 2) yeteneğini ölçmek için tasarlanmıştır (Svensson-Drust, 2005). Yo-Yo aralıklı dayanıklılık testi içinde 20 metrelik mekik koşuları arasında 10 saniyelik yürüme ya da düşük koşu hızında yapılan dinlenmeler yer almakta ve sporcu hızını devam ettiremeyecek olana kadar koşmaktadır. Sporcunun kat ettiği mesafedeki nokta testin sonucunu belirtmektedir. Antrenman yapan bir kişi için Yo-Yo IR1 testi dakika arasında sonlanmakta ve devamlı olarak sporcunun dayanıklılık kapasitesi üzerine yoğunlaşmaktadır (Bangsbo ve ark., 1996). Yo-Yo aralıklı toparlanma seviye 2 testi ise sporcunun yüksek bir oranda anaerobik enerji kaybı ve hemen hemen maksimum bir aerobik enerji üretimi ile tekrarlanan yüksek şiddetteki egzersizi kısa

16 7 aralıklarla yapma yeteneğini değerlendirmektedir. Yo-Yo aralıklı toparlanma testinin amacı oyuncunun şiddetli bir egzersizden sonra toparlanma yeteneğini saptamaktır. Yo-Yo IR2 testindeki koşu hızları Yo-Yo aralıklı dayanıklılık testindekinden daha hızlıdır. Oyuncular, mekikler arasında 10 saniyelik yürüme ya da jog yapmaktadırlar (Reilly ve ark., 2000). Yo-yo aralıklı toparlanma testleri, spor biliminde yaygın olarak çalışılan kondisyon testlerinin çoğundan daha hızlı yapılmaktadır, testlerin özelliği ve kolaylığından dolayı, oyuncunun yüksek yoğunluktaki egzersizi tekrar yapabilme kapasitesini ölçmek için takım sporlarında bu testler yaygın olarak uygulanmaktadır. Yo-yo testi içerisinde çeşitli düzeylerde sprint ve değişik toparlanma sürelerinin bulunduğu bir performans testidir. Futbolcuların kondisyon düzeylerine göre testler 5-20 dk arasında sürmektedir. Her bir Yo-yo testi 2 seviyeden oluşmaktadır. Kondisyon düzeyi iyi olanlara 2. seviyedeki test uygulanmaktadır. Toparlanma testi için 16. kademeyi ve dayanıklılık testinde ise 11. kademeyi koşabilenler 2. seviyedeki teste katılırlar. Her bir test için hazırlanmış skor formlarında sporcuların koştukları kademe ve hızları tespit edilmekte ve koşulan mesafe performans için temel kabul edilmektedir Aerobik ve Anaerobik Egzersiz Metabolizması Sportif aktivitelerde hareketlilik metabolik süreçlerle elde edilir. İstemli ya da istemsiz bir kasılmanın olabilmesi için enerjiye ihtiyaç vardır. Bu enerjinin ilk kaynağı Adenozin Trifosfat (ATP) tır. Bu enerji herhangi bir metabolik süreç ya da kas kasılması için kullanılabilir. Şiddeti giderek artan egzersizde kasa gelen O 2 nin azalması ile enerji metabolizması anaerobik yola kayar, bu kaymanın ilk başladığı yere anaerobik eşik denir. Bu eşiğin altındaki şiddetteki egzersizlere aerobik, üstündeki şiddetteki egzersizlere ise anaerobik egzersiz denir (Spencer ve ark.,2005). ATP nin yenilenmesi üç enerji sisteminden herhangi birisi ile mümkündür. Bu sistemler şunlardır:

17 8 1. ATP-CP sistemi 2. Laktik asit sistemi 3. Oksijen sistemi İlk iki sistemde ATP depoları oksijen yokluğunda yenilenir ve bu yüzden bu sistemler anaerobik sistemler olarak adlandırılır. Üçüncü sistemde ise ATP sadece oksijenli ortamda üretilir ve bundan dolayı aerobik sistem olarak adlandırılır (Bompa, 1996) Aerobik Metabolizma Aerobik metabolizma sisteminde, anaerobik metabolizmada üretilenden çok daha fazla ATP üretilir. Aerobik yolda ATP üretimi daha yavaş olmasına rağmen, kapasitesi hemen hemen sınırsızdır. Aerobik metabolizmanın son ürünleri, kolaylıkla ortadan kaldırılabilen H 2 O ve CO 2 'dir. ATP nin aerobik ortamda üretimi kreps döngüsü ve elektron transfer zinciri birlikte çalışması sonucu oluşur. Kreps döngüsünün temel fonksiyonu hidrojen taşıyıcısı olarak nikotinamit adenin dinükleotit (NAD) ve flavin adenin dinükleotit (FAD) kullanarak karbonhidratlar, yağlar ve proteinlerin oksidasyonunu tamamlamaktır. ATP nin aerobik üretimi oksidatif fosforilizasyon olarak adlandırılır. Aerobik metabolizma tamamen submaksimal seviyedeki uzun süreli egzersizlerde kullanılır. Bu tür egzersizlerde yeteri kadar O 2 nin kas hücrelerine taşınabilmesi için oldukça uzun bir zaman vardır. Bu da egzersizde ihtiyaç duyulan ATP nin çoğunu sağlamaktadır (Billaut ve Basset, 2007).

18 Anaerobik Metabolizma Fosfojen Sistemi (ATP-CP) Fosfojenler adı verilen ATP ve CP kasların içinde bir miktar depo edilmiş halde bulunurlar. Kısa süreli akut egzersizler, depo edilmiş olan bu fosfojenlerin parçalanmaları ile açığa çıkan enerji tarafından gerçekleştirilir. Çünkü yüksek şiddetteki aktiviteler sırasında, ATP oldukça hızlı bir şekilde kullanılır ve organizmanın O 2 sistemi bu kadar hızlı bir tempoda ATP üretme becerisine sahip değildir. Bu nedenle, ATP nin çok hızlı bir şekilde üretilmesinin önemli olduğu acil enerji gereksinimi durumlarında, kas içinde depolanmış olan enerjiden zengin CP bileşimi, ATP nin sentezlenmesi için devreye girer (Şahin, 2009). Fosfojen sistemi, en çabuk harekete geçen sistemdir. Bu sistemde enerjiyi kaslardaki ATP-CP depoları sağlar. Bu enerji kaynağı 10 saniye kadar süren ani, yüksek şiddetli çalışmalar için kullanılır. Şiddetli bir fiziksel aktivite durumunda kasta depolanabilen ATP nin az seviyede olması enerji azalmasının çok hızlı bir şekilde meydana gelmesini sağlar. CP kas hücresi içinde bulunan ATP gibi yüksek enerji bağına sahip olan ve parçalandığında önemli miktarda enerji açığa çıkaran bir moleküldür. CP parçalandığında kreatin + fosfat + enerji oluşur. Açığa çıkan enerji ATP nin yeniden sentezi için kullanılır. CP emilimi esnasında serbest bırakılan enerji vasıtası ile ADP ve P birleşerek ATP oluşumunu sağlar. ATP ve CP nin kas depoları oldukça sınırlıdır. Bir kilogram kasta 4-6 mmol ATP vardır. ATP parçalandığında 0,04-0,06 kkal enerji açığa çıkarken, 1 mol ATP parçalandığında 7-12 kkal enerji açığa çıkar. 1 kg kasta ise mmol CP vardır ve parçalandığında açığa çıkan enerji 0,15-0,17 kkal dir (Fox ve ark., 1988). Kaslar içindeki depolanabilen toplam ATP ve CP bayanlarda ortalama 0,3 mol, erkeklerde ortalama 0,6 mol kadardır. Bu depolardan elde edilen enerji, yaklaşık 10-

19 10 15 saniye süren şiddetli aktiviteler için yeterlidir. Bu nedenle, bu sistemden elde edilebilecek enerji, başlangıçtaki ATP-CP depolarının miktarı ile sınırlıdır. Örneğin, 200 m sürat koşusu sonunda, çalışan kaslardaki fosfojen depoları oldukça düşük düzeye iner. ATP-CP sistemi hızlı enerji üretebilmesi ve egzersizden sonraki toparlanma evresindeki CP depolarının yenilenmesi açısından oldukça önemlidir (Mendez, 2008) Anaerobik Glikoliz Anaerobik glikolizde glikojen anaerobik yolla parçalanır. Bu metabolik yolla karbonhidratlar parçalanarak ATP resentezi için gerekli olan enerji sağlanırken son ürün laktik asit olduğundan bu isim verilmiştir. Laktik asit bilindiği gibi kaslarda ve kanda yüksek bir yoğunluğa ulaşırsa yorgunluğa yol açmaktadır. Asit ortam PH ı düşürmekte ve mitokondrilerdeki bazı enzimlerin aktiviteleri engellenmektedir. Bu ise karbonhidratların yıkım oranını yavaşlatmaktadır. Anaerobik yolla glikojenin yıkımı aerobik yolla kıyaslandığında daha sınırlı sayıda ATP yenilenmektedir (1 mol glikojen 3 mol ATP). Oysa aerobik yolla 1 mol (180 gr) glikojenden 39 mol ATP elde edilmektedir (Sönmez, 2002). Fiziksel aktivite sırasında anaerobik glikoliz ile üretilen ATP miktarı aslında 3 mol den daha azdır. Çünkü yorucu aktiviteler sırasında kan ve kaslarda biriken laktik asitin ancak gramı tolore edilebilir. Eğer aktivite süresince 180 gr glikojenin tamamı yakılsa 180 gr laktik asit oluşur. Bu yüzden de laktik asit kanda ve kaslarda yorgunluk seviyesine erişmeden anaerobik glikolizle ancak 1 ya da 1,2 mol ATP yeniden sentezlenir (Fox ve ark. 1988). Anaerobik glikoliz sistemi aynı zamanda ATP enerjisinin hızla teminini sağlar. Örneğin en fazla 1-3 dakika arasında yapılan fiziksel aktivitelerde, 400 metre ya da 800 metre koşusunda, ATP enerjisi için laktik asit sistemi devreye girer. Aynı zamanda, bazı sporlarda, orta mesafe yarışlarında laktik asit sistemi yarışın sonlarında son anlarında büyük önem taşır (Sönmez,2002).

20 11 Laktik asit, O 2 yeterli olduğu zaman fiziksel aktivite sonrasındaki istirahat sırasında çeşitli şekillerde vücutta metabolize edilir. Örneğin; 1. Laktik asit karbonhidratların parçalanması sonucu ortaya çıkan bir ürün olduğundan, tekrar karbonhidratlara geri dönüştürülür. Dolayısıyla, yüksek şiddetteki 1-3 dakikalık alıştırmalar sonucu kaslarda oluşan laktik asit, karaciğerlerde ve kaslarda tekrar glikoz veya glikojene dönüştürülür. Bu yolla, birikmiş olan toplam laktik asitin % 18 i metabolize edilir. 2. Birikmiş olan laktik asitin bir kısmı ise, kaslarda O 2 ile yanar ve enerji olarak kullanılır. Ortamdaki, O 2 varlığında, laktik asit pirüvik asite geri dönüşür ve O 2 sistemi içerisinde kullanılarak enerji elde edilir ( Dağlıoğlu, 2009) Egzersizin Vücut Sistemleri Üzerine Etkileri Egzersiz, fiziksel zindelik kazanmak ve sağlığı geliştirip devamlılığını sağlamak üzere yapılan bedensel aktivitelerin tümüdür. Egzersizi insan vücuduna olan etkilerine ve kullanılan oksijenin miktarına bağlı olarak iki grupta incelemek uygun olabilir. 1. Aerobik Egzersizler 2. Anaerobik Egzersizler ve sürat Aerobik Egzersizler Bu tür egzersizlerde kaslar için daha çok oksijen gerektiğinden kalp ve akciğerler normale göre daha çok çalışmaya zorlanmaktadır. Bisiklet, yürüme, koşma, yüzme, kayaklı koşu ve tenis gibi aktiviteler aerobik egzersizlere örnek verilebilir. Aerobik egzersizlerle, anaerobik egzersizlere göre daha çok kalori yakılır

21 12 ve kardiyak fonksiyonlar daha çok gelişirken kardiyovasküler dayanıklılık artar (Wilmore, 2003). Aerobik egzersizlerin, kalbi ve akciğerleri güçlendirme, stresi giderme, yağsız bir vücuda sahip olma ve enerji düzeyini artırma gibi faydaları vardır. Aerobik egzersizde amaç; kalp atım sayısını faydalı atım frekansına getirmek ve bu ulaşılan noktayı uzun süre korumaktır, bu da maksimum kalp atım sayının %50 ile %85 i arasındaki alandır. Dayanıklılık sporcularının aerobik enerji sistemi açısından daha üst kapasiteleri vardır (Asp, 1999). Uzun mesafe koşucuları, yüzücüler, bisikletçiler, kros kayakçıların maksimal oksijen tüketim değeri sedanter hem cinslerine kıyasla yaklaşık olarak iki kat fazladır (Magel, 2007). Lokal olarak artmış kapiller ağ, enzim düzeyi, mitokondri miktarı ve kas lifi tipi performans için önem arz eder. Yüksek düzey aerobik egzersizlere devam ederken bu içsel faktörlere bağlı olarak kasın kapasitesi etkilenir. Bu enerji sisteminin en önemli göstergesi oksijen tüketim kapasitesidir. Oksijen tüketim değeri uzun süreli egzersiz kapasitesi hakkında önemli bilgiler sağlar. Ayrıca yüksek oksijen tüketim değeri fizyolojik olarak pulmoner, kardiyovasküler ve nöromusküler fonksiyonların bütünleşmesinin bir göstergesi olarak kabul görmektedir (Magel, 2007; Holloszy, 1984). Aerobik dayanıklılık antrenmanlarında çalışma ve dinlenme periyotlarını iyi belirlemek gerekir. Örneğin bir futbolcu 90 dakikalık bir maçta ortalama dk. boyunca değişik tempolarda koşar. Yapılan çalışmalar üst düzey bir futbolcunun oyunun yaklaşık %25'lik kısmında yüksek tempolu koşular geri kalan kısmında ise orta ve düşük tempolu koşular yaptığını göstermiştir. Futbolcunun bu yüksek tempolu koşulara dayanabilmesi için organizmasının bu kısıtlı dinlenme bölümlerini çok yüksek verimde kullanmaya programlı olması gerekir.

22 13 AEROBİK DAYANIKLILIK Aerobik Kapasite Maksimal oksijen tüketimi (VO 2Maks ) Mekanik Verimlilik Şekil 1.1. Dayanıklılık Performansını Belirleyicisi Olan 3 Boyut Şekil 1.1 de gösterilen 3 boyut dayanıklılık performansının belirleyicileridir. Dayanıklılık performansını arttırmayı hedefleyen antrenmanlar bu üç bileşenin geliştirilmesine yöneliktir Aerobik Güç Aerobik güç; maksimal atım hacmi ve kalp atım hızının belirlediği maksimal kardiyak debi ve arterio-venöz oksijen farkının bir ürünüdür. Değişimi merkezi (oksijen taşıma sistemi) ve periferal (oksijenin aktif kaslar tarafından emilimi) faktörlere bağlıdır (Rowland ve ark.,1999). Gelişim esnasında vücut boyutlarındaki artışa paralel olarak merkezi (kardiyovasküler) ve periferal sistemlerdeki elemanlarda da (kalp, akciğer, kan hacmi ve kas) boyutsal gelişim söz konusudur (Armstrong ve Welsman, 1994; Rowland ve ark., 1997). Aerobik güç, yüksek şiddetli egzersizde aerobik enerji üretebilme yeteneğidir ve maksimum oksijen tüketimi (VO 2maks ) ile tanımlanır. Kardiyovasküler zindeliğin de göstergesi olarak kabul edilen VO 2maks kardiyovasküler sistemin ve aerobik

23 14 performansın üst sınırını ifade etmektedir. Çizelge 1.3 te farklı ülke sporcularının VO 2maks performansları görülmektedir. Çizelge 1.3. Basketbolcuların Aerobik Güç (VO 2maks ) Performansı Basketbolcu Grubu Basketbolcu Sayısı V02maks (ml/kg/dk) İtalya C2 Lig 8 45,3 ± 6,5 Fransa Profesyonel Kulüp 8 44,1±6,5 Yunan Genç Ulusal Takım 13 51,7 ± 4,8 NCAA 6 64,7 ± 7,0 Avustralya Ulusal Lig 8 60,7 ± 8,6 Elit ve genç futbolcularda VO 2maks ı belirlemek için hem laboratuar, hem de alan çalışmaları yaygın olarak kullanılmaktadır. Aerobik kapasitenin ölçümünde kullanılan standart test, koşu bandında oksijen analizörü kullanılarak yapılan ve sporcu tükenene kadar sürdürülen laboratuar testidir. Bu test aerobik gücü belirlemede altın standart olarak değerlendirilir. Tüm bunlara karşın bu prosedürü uygulamak için eğitimli personel ve pahalı ölçüm malzemelerine ihtiyaç vardır. Buna ek olarak, futbol gibi takım sporlarında her sporcunun tek tek ölçülmesi ciddi zaman kaybına yol açmıştır. Bu nedenlerden dolayı antrenörler VO 2maks ı oksijen analizörü kullanmadan endirekt olarak ölçebilecekleri saha testlerini kullanmayı tercih etmektedirler. VO 2maks ı indirek yolla ölçebilen birçok saha testi olmasının yanında futbol için bu testle içinde sergiledikleri performanslarda çok önemlidir. Bu amaçla futbolcularda VO 2maks ı indirek yolla belirlemek ve performansı belirlemek için kullanılan en popüler iki test 20 metre mekik testi ve Bangsbo (1996) tarafından geliştirilen Yo-Yo dayanıklılık testidir. Çizelge 1.4 te çeşitli ülkelerden ve değişik seviyelerden futbolcuların VO2 maks performans analizi sonuçları gösterilmektedir.

24 15 Çizelge 1.4. Futbolcuların Aerobik Güç (VO 2maks ) Performansı Futbolcu Grubu Futbolcu Sayısı V0 2maks (ml. kg. min) Macaristan Elit Seviyedeki Gençler 13 63, 2 ± 8, 1 İtalyan Amatör 6 64, 1 ± 7, 2 Avustralya Ulusal Ligi 10 57, 6 ± 3, 5 Portekiz Birinci Lig 19 59, 6 ± 7, 7 Norveç Birinci-Üçüncü Lig 13 62, 8 ± 4, 1 Norveç Birinci Lig 29 63, 7 ± 5, 0 Singapur Ulusal Takımı 23 58, 2 ± 3, 7 Suudi Ulusal Takımı 23 56, 8 ± 4, 8 İspanya Birinci Lig 12 66, 4 ± 7, 6 Kanada 16 Yaş Altı 8 59, 0 ± 3, 2 Kanada 18 Yaş Altı 9 57, 7 ± 6, 8 16 Yaş Altı İngiltere Ulusal Takımı 64 59, 3 ± 3, 8 17 Yaş Altı Avustralya 23 55, 7 ± 4, Aerobik Kapasite Aerobik kapasite, dayanıklılık kelimesi ile eşanlamlı olarak kullanılır ve bir egzersizi uzun süre sürdürebilme yeteneği olarak tanımlanır (Reilly ve Cable, 2000) VO 2maks doğumdan sonra yaşla birlikte artmaktadır ve en yüksek değerine yaşları arasında erişmektedir. Cinsiyetler arasında 12 yaşında farklılık oluşmaya başlar. Kadınlarda VO 2maks değeri, erkeklere oranla % daha küçüktür (Astrand ve Rodalh, 1986). Dayanıklılık performansının diğer bileşeni aerobik kapasitedir. Şiddeti artan egzersiz sırasında aerobik metabolizmaya oranla anaerobik enerji yollarının ATP yenilenmesinde daha baskın kullanılmaya başlandığı egzersiz şiddeti olarak tanımlanabilir (Armstrong ve Welsman, 1994; Rowland, 1996). Dolayısı ile dayanıklılık performansı açısından aerobik güç üst sınırı ifade etmekle birlikte, aerobik kapasite aerobik gücün uzun süreli kullanılabilen yüzdesini ifade etmektedir.

25 16 Yani, çalışma temposunun dikte ettiği hızda egzersizi yorulmadan uzun süre devam ettirebilme yetisi, hem aerobik güç hem de aerobik kapasite ya da anaerobik eşik düzeyinin büyüklüğüne bağlıdır (Açıkada, 2004; Bassett ve Howley, 2000; Pate, ve Branch,1992). Unnithan ve ark.,(1995) na göre; ortalama yaşları 14,7 yıl olan uzun mesafe koşucusu erkek çocuklarda relatif aerobik güç, anaerobik eşikteki (%VO 2maks ) koşu hızı değerleri ile metre koşu süresinin anlamlı negatif ilişkili olduğunu (sırasıyla, r = -0,83; r = -0,78; r = -0,77) belirlemiştir. Bu sonuca benzer olarak, antrenmanlı sporcularda dayanıklılık performansı ile aerobik güç ve kapasite ilişkisini ortaya koyan başka çalışmalar da vardır. Genel bir yaklaşımla anaerobik eşik, anaerobik glikolizin ürünü olan kan laktat seviyesinden laktat-şiddet eğrisi yardımıyla belirlendiği gibi, noninvasif yöntemle solunum veya KAH cevaplarından da değerlendirilmektedir (Geithner ve ark., 2004; Leger, 1996). Belirlenmesinde ve yorumlanmasında bir takım tartışmalar ve farklı yaklaşımlar olmakla birlikte, doğrusal artan iş yüküne karşılık kan laktat seviyesindeki, solunum değerlerindeki ya da kalp atım hızındaki doğrusal artışın bozulup, değişim gösterdiği iş yükünün anaerobik eşik düzeyini yansıttığı ileri sürülmektedir (Güvenç, 2007) Yo-Yo Aralıklı Toparlanma Testi Yo-Yo Aralıklı Dayanıklılık Testinde başlangıçta 5m aralıklı iki kule ve 2.kule ile 3.arasında 20 m mesafenin olduğu bir parkur dizayn edilir. Sporculara 20 m aralıklı iki kule arasında gittikçe artan bir tempoda maksimale kadar devam eden bir mekik koşusu uygulanır. Ancak her bir mekik koşusu, sonunda 10 saniyelik yavaş koşu şeklinde bir toparlanma periyodu içermektedir. Test Level 1 ve Level 2 olarak uygulanabilmektedir. Yo-Yo Aralıklı Dayanıklılık Testinde ise; başlangıçta 2,5m aralıklı iki kule ve 2.kule ile 3.arasında 20 m mesafenin olduğu bir parkur dizayn edilir. Sporculara 20 m aralıklı iki kule arasında gittikçe artan bir tempoda maksimale kadar devam eden bir mekik koşusu uygulanır. Ancak her bir mekik koşusu, sonunda 5 saniyelik yavaş koşu şeklinde bir toparlanma periyodu içermektedir.

26 Çalışma Ekonomisi Aerobik güç ve kapasitenin yanı sıra dayanıklılık performansının diğer bir bileşeni mekanik verimliliktir. Mekanik verimlilik, yapılan iş miktarının harcanan enerjiye oranı şeklinde ifade edilmektedir. Dolayısı ile egzersiz esnasında belirli bir iş yükü için kullanılan oksijen miktarı hareket ya da çalışma ekonomisi olarak tanımlanabilir (Açıkada, 2004; Bassett ve Howley, 2000; Koşar ve Hazır, 1996). Aerobik güç değerleri benzer olan uzun mesafe koşucularında, belirli bir çalışma temposuna daha düşük oksijen tüketimi cevabı veren deneklerin daha iyi dayanıklılık performansına sahip oldukları belirtilmektedir (Jones ve Carter, 2000). Diğer bir değişle verili submaksimal iş yüklerinde çalışmayı daha ekonomik ya da düşük %VO2 düzeyinde sürdürebilme yetisi, gerekli olan enerjinin anaerobik yollardan ziyade baskın olarak aerobik sistem vasıtasıyla karşılanmasını beraberinde getireceğinden, dayanıklılık performansı açısından avantaj sağlamaktadır. Çocuklarda çalışma ekonomisini değerlendiren araştırma bulguları, çocukların yetişkinlere oranla daha düşük çalışma ekonomisine sahip olduklarını ve büyüme ve gelişime bağlı olarak çalışma ekonomisinin arttığını göstermektedir (Basset ve Howley, 2000) Anaerobik Performans ve Sürat Anaerobik performans (AP) kısa sürede tamamlanan veya patlayıcı kuvvet gerektiren spor branşları için büyük önem ifade eden bir terimdir. Sporcunun performansı bireysel ve çevresel faktörlerden etkilenip değişiklik gösterebilmektedir. Yapılan düzenli antrenmanlar sporcuların AP larında artışa sebep olmaktadır. Başka bir deyişle anaerobik performanstaki bu artış, adenozintrifosfat (ATP-PC) depolarında ve laktik asit sisteminin verimliliğinde meydana gelen artıştır. Bu nedenle sporcunun enerji kaynakları ve bu kaynakları kullanabilme yeteneği sportif performansı için önemli bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Maksimum Güç (MG) her türlü sportif aktivite için önemli olmakla birlikte, MG ün ağırlıklı olarak kullanıldığı bazı spor dallarında önemi daha da artmaktadır (yüksek atlama, gülle

27 18 atma, cirit atma, disk atma, sürat koşuları (100m, 200m), yüzme (25m, 50m), basketbol, futbol, voleybol, hentbol, tenis, beyzbol (Özkan, 2007). Anaerobik performansın, Anaerobik Güç ve Anaerobik kapasite olmak üzere iki etmene bağlı olduğu belirtilmektedir (Sutton ve ark., 2000). Yüksek şiddetli, kısa süreli yüklenmelerde ATP yenilenme sürecine ilişkin, anaerobik güç; alaktasit enerji sisteminin (ATP-PCr sistem), anaerobik kapasite ise; baskın olarak laktasit enerji sisteminin (anaerobik glikoliz) kullanımına dayanmaktadır (Bencke ve ark., 2002; Inbar ve Bar-Or, 1986; Kearney, 2000). Ağırlık çalışmaları, sürat koşusu gibi kısa süreli güç gerektiren egzersiz türleridir (De Vos ve ark., 2005). Anaerobik egzersizler, aerobik egzersizler kadar enerji için havadaki oksijene bağımlı olmayıp enerji kaynağı olarak kaslarda depolanmış enerjiye bağımlıdır. Tüm anaerobik egzersizlerde, aerobik egzersizlere göre daha az kalori yakılır ve kardiyovasküler zindeliğe faydaları aerobik egzersizler kadar etkili değildir. Yinede kalp ve akciğerlerin kas kütle ve dayanıklılığının geliştirilmesi için faydalıdır. Uzun vadede kas dokusunun daha çok kalori harcamasına bağlı olarak artmış kas kitlesi kişinin kilosunu düşürmesine ve sağlıklı kilosunu sürdürmesine yardımcı olur. Aralıklarla süregelen anaerobik enerji deposu; basketbol, hokey, rugby, futbol ve tenis gibi tekrarlı sprint egzersizleri barındıran sporlardaki metabolik modelin tipini karakterize eder. Aralıklı anaerobik egzersizler sırasında, metabolizmadaki hızlı değişimler ve kas fonksiyonları, gereken güç seviyesine ulaşılmamasıyla sonuçlanabilir. Son yıllarda, tekrarlı sprint yeteneği ve sprintler sırasındaki dinlenme aralıkları, toparlanma süreci ve yorgunluk birçok araştırmanın odak noktası olmuştur (Ratel ve ark., 2004).

28 Wingate Anaerobik Güç ve Kapasite Testi Wingate Testi, anaerobik performansın alaktasit ve laktasit ögeleri ölçmek amacıyla uygulanan kritik-güç testidir (Özkan ve ark.,2010). Test fazla pahalı olmayan ve kolay temin edilebilecek donanımla, özel yetiştirilmiş teknik elemana gerek duyulmaksızın; toplumun her kesimine çocuklara ve hatta özürlülere uygulanabilir. Bacaklar ya da kollar kullanılarak yapılan bu test için bisiklet ergometresinde (kollar için uygun bisiklet ergometresi) ve elektrikle uyarılan pedal sayacına ihtiyaç duyulur (Mengutemur ve Çolakoğlu, 1996; Tamer, 2000). Wingate testi sabit bir yüke karsı 30 saniyelik supra-maksimal bir yüklenme içerir (Inbar ve ark., 1996). Testin yapılması sırasında uygulanacak yük önceden belirlenir. Direnci oluşturan mekanizmaya uygulanacak yük, sporcunun vücut ağırlığının belli oranlarında ayarlanır (Koşar ve Kin-İşler, 2004). Uygulanan test süresince ölçümler otomatik olarak beş saniye bir altı eşit zaman aralığında yapılmaktadır. Bu ölçümler sonucunda anaerobik performans ile ilgili bazı veriler elde edilir. Test süresince meydana getirilen herhangi ilk beş saniyelik zaman dilimi içerisinde elde edilen en yüksek mekanik güce maksimum AG, test süresince meydana getirilen ortalama güce maksimum AK, test süresince meydana getirilen herhangi bir beş saniyelik zaman dilimi içerisinde elde edilen en düşük mekanik güce minimum Güç (MG) denir. Ayrıca test süresince meydana gelen güç azalmasının yüzde olarak ifade edilmesine yorgunluk indeksi (YI) denir. Test süresince meydana getirilen herhangi bir beş saniyelik zaman dilimi içerisinde elde edilen en yüksek güç değeri ile en düşük değer arasındaki farkın elde edilen en yüksek güç değerine bölünmesiyle bulunur (YI = Yorgunluk İndeksi-Formül 1.1). MAG MinG YI (%) 100 (Formül 1.1) MAG MAG= İlk beş saniyelik zaman dilimi içerisinde elde edilen en yüksek mekanik güç MinG= Son beş saniyelik zaman dilimi içerisinde elde edilen en düşük mekanik güç (Özkan, 2010).

29 20 Wingate testinin fizyolojik geçerliği açısından, testten sonra en yüksek laktat değerine sahip katılımcıların aynı zamanda en yüksek glikolitik kapasite ya da anaerobik kapasiteye de sahip olduklarının tahmin edilebilirliği tartışılmalıdır. Bir güvenirlik çalışmasında, anaerobik kapasite (W and W/kg) ile kan laktadı arasında orta düzeyli bir ilişki bulunmuştur ( r = 0,55 ve 0,60); anaerobik kapasite ve maksimal oksijen borcu arasındaki ilişki de anlamsız düzeyde düşük olmuştur. Bu sonuçlarla araştırmacılar, testin geçerliğinin düşük olduğu kararına varmışlardır. Ama fizyolojik geçerlik, FT fibril bölgesi ve oranına karsı, her iki maksimal Anaerobik güç (Zirve-AnP her 5 sn) ve anaerobik kapasite arasındaki ilişkide anlamlılık bulan araştırmacılar tarafından desteklenmiştir; aynı zamanda bu araştırmacılar, maksimal anaerobik güç ile 50 m koşu zamanı arasında yüksek bir ilişki ( r = -,91) bularak, testin performans geçerliğini de desteklemişlerdir Tekrarlı Sprint Yeteneği Basketbol ve futbol gibi çok hızlı ve uzun süre aralıksız oynanan sporlar sırasında sporcular birçok kez tekrarlı sprint yapmak zorunda kalmaktadır, bu yüzden sporcular tekrarlı sprint yeteneğini geliştirmelidir. Tekrarlı sprint yeteneği; kısa dinlenme periyotları ile desteklenen ve maksimum sprint eforunun tekrar üretimini sağlayan bir yetenektir ve birçok takım sporu için önemli bir kondisyon bileşeni olarak kabul edilmektedir (Hill-Hass ve ark., 2007). Son yıllarda Tekrarlı Sprint Yeteneği Spor Bilimleri alanında oldukça sıklıkla ele alınan bir konu olmuştur. Ancak Tekrarlı Sprint Yeteneği ile ilgili yapılan çalışma sayısı artmış olmasına rağmen Tekrarlı Sprint Yeteneğini Türkiye örnekleminde inceleyen sınırlı sayıda çalışmaya rastlanmıştır (Kin-İşler ve ark., 2008; Özdemir ve ark., 2010; Soydan ve ark., 2010; Yılmaz ve ark., 2009; Yılmaz ve ark., 2009b; Yılmaz ve ark., 2010).

30 21 Çizelge 1.5. Tekrarlı Sprint Testinin Uygulandığı Çalışmalar Çalışma Egzersiz çeşidi Sprint mesafesi (m) Sprint zamanı (s) Tekrar sayısı Sprintler Arası Toparlanma Zamanı (s) Toparlanma şekli Aziz ve ark.(2004) Koşu - pistte Gerdirme Balsom ve ark.(1992) Koşu - pistte Pasif Koşu - pistte Pasif Koşu - pistte Pasif Balsom ve ark.(1992) Bisiklet Pasif Balsom ve ark.(1992) Bisiklet BY Balsom ve ark.(1992) Koşu Koşu bandı Pasif Balsom ve ark.(1998) Bisiklet Pasif Bishop ve ark.(2006) Bisiklet Kendi seçtiği Dawson ve ark.(2004) Bisiklet Yavaş Bisiklet Dawson ve ark.(2005) Koşu - pistte Yürüyüş Fitzsimons ve ark.(1993) Koşu - pistte Yürüyüş Bisiklet Kendi seçtiği Gaitanos ve ark.(2002) Koşu- Koşu bandı Pasif Gaitanos ve ark.(2003) Bisiklet Pasif Hamilton ve ark.(1999) Koşu - Koşu bandı Pasif Hautier ve ark.(2000) Bisiklet Pasif Holmyard ve ark.(2001) Koşu - Koşu bandı BY Koşu - Koşu bandı BY Mujika ve ark.(2009) Koşu - pistte BY Signorile ve ark.(1997) Bisiklet Bisiklet-60W Stathis ve ark.(1996) Bisiklet Pasif Bisiklet Pasif Wadley and Le Rossignol (1998) Koşu - pistte BY Wragg ve ark. Koşu - pistte Jog BY = Bilgi yok; Çizelge 1.5 te tekrarlı sprint testinin kullanıldığı çalışmalar sprint zamanı, dinlenme aralığı ile birlikte gösterilmektedir. Yapılan çalışmalarda birden fazla uygulanan yüksek şiddetli tekrarlı egzersizlerde yorgunluğun oluşmasında ve performans sergilenebilmesinde kasta bulunan kreatin fosfat miktarının sınırlayıcı bir faktör olduğu saptanmış (Yılmaz ve ark., 2010) ve üst düzeyde kas performansı sergileyebilmenin yolunun toparlanma hızı ve toparlanma düzeyi ile doğrudan bağlantılı olduğu bildirilmiştir (Yılmaz ve ark., 2009b).

31 22 Literatürdeki birçok çalışmada görülebileceği gibi tekrarlı sprint yeteneği; maksimal oksijen tüketimi (Aziz ve ark., 2004; Bishop ve ark., 2006; Bishop ve ark.,2004; Krustrup, 2006; Yılmaz ve ark., 2009) oksijen tüketim (VO 2 ) kinetikleri (Dupon ve ark.,2005), hidrojen iyon tampon kapasitesi (Bishop ve Edge, 2006; Bishop and Spencer, 2004) ve kas glikojen konsantrasyonu gibi değişik birçok faktöre bağlıdır (Rampinini ve ark., 2009). Maksimal aerobik gücü etkileyen oksijen taşıma sistemine bağlı merkezi etmenlerin yanı sıra ATP yenilenmesi için kandan oksijeni alma kapasitesi ve çalışan kasın yakıt kullanımı da potansiyel belirleyici etmenlerdir (Maud ve ark.,1989). Sürat performansı birçok spor dalında başarılı olabilmek için çok önemlidir. Ancak özellikle takım sporlarında sporcular maç sırasında kısa aralıklarla birçok sprint koşusu yapmaktadır. Bu doğrultuda bir sporcunun belli bir mesafeyi en kısa sürede almasından çok, tekrarlı bir şekilde aynı mesafeyi birçok kez süratli koşması, başka bir değişle süratini tekrarlı bir şekilde koruması özellikle takım sporları için oldukça önem taşımaktadır. Kısa dinlenme periyotlarıyla desteklenen ve maksimum sprint eforunun üretilmesini sağlayan bir yetenek olarak tanımlanan tekrarlı sprint yeteneği günümüzde futbol, basketbol veya rugby gibi takım sporlarında maç sırasındaki aktivitelerin küçük bir kısmını temsil ediyor olsa da, bir maçın sonucunu etkileyebilecek düzeyde olabilmektedir (Oliver ve ark., 2007). Örneğin; bir basketbol maçı sırasında sporcuların 2-6 saniyelik 105 tane tekrarlı sprint yaptıkları belirlenirken (Castagna ve ark., 2007), futbolda bir maç sırasında her oyuncunun 4-6 saniyede bir değişen civarında kısa aktiviteler uyguladıkları ve bunların içinde yaklaşık her 90 saniyede bir kısa sprintler yaptıkları belirlenmiştir (Spencer ve ark., 2004). Aralıklarla süregelen anaerobik enerji deposu; basketbol, hokey, rugby, futbol ve tenis gibi tekrarlı sprint egzersizleri barındıran sporlardaki metabolik modelin tipini karakterize eder. Aralıklı anaerobik egzersizler sırasında, metabolizmadaki hızlı değişimler ve kas fonksiyonları, gereken güç seviyesine ulaşılmamasıyla

32 23 sonuçlanabilir. Literatürdeki çalışmalar incelendiğinde Tekrarlı sprint yeteneği testinde toparlanma süreleri birbirinden farklılık göstermektedir. Ratel ve ark. (2004) çalışmalarında 10 x 10 saniyelik sprint testinde 15 saniyelik dinlenme aralıkları kullanırken, Hill-Hass ve ark.(2007) çalışmalarında 20 saniye ve 80 saniyelik dinlene aralıklarıyla tekrarlı sprint uygulaması yapmışlardır. Bunların yanında, Edge ve ark. (2006) ise çalışmasında 5 x 6 saniyelik tekrarlı sprint testinde dinlenme aralığını 30 saniye olarak uygularken, Oliver ve ark. (2007) 7 x 5 saniyelik sprint testinde dinlenme aralığını 20 saniye olarak kullanmıştır. Tüm bu çalışmalara bakıldığında dinlenme aralıklarının 15 saniye ile 80 saniye arasında değiştiği ve tekrarlı sprint performansında farklı sonuçlar elde edildiği görülmektedir. Soydan ve ark. (2010) nın yaptığı bir çalışmada 12x20m Tekrarlı sprint testi deneklere aralıksız, 15s, 30s ve 45s aktif toparlanma aralıklarıyla uygulatılmış ve en iyi sprint zamanı ve toplam sprint zamanı açısından en düşük değerlere 30s ve 45s dinlenme süreleriyle yapılan sprintlerde elde edildiği gözlemlenmiştir. Tekrarlı sprint testleri, takım sporu ile uğraşan sporcuların performansını ölçmek için ortak bir çalışma konusu haline gelmiştir. Tekrarlı sprintler sırasındaki yorgunluk ve güç çıkışı, tekrarlı sprintlerin sayısı, yoğunluğu, süresi ve çalışma periyotlarının ayrımıyla belirlenmektedir (Billuat ve Basset, 2007). Egzersiz ve toparlanma arasındaki zaman oranı kilit bir faktör olarak görülmektedir, çünkü toparlanma süresinin toplam egzersizin yoğunluğunu belirlediği düşünülmektedir (Billuat ve Basset, 2007) Araştırmanın Amacı Bu çalışma takım sporcularının aerobik ve anaerobik performans özelliklerinin tekrarlı sprint yeteneği ile ilişkisinin incelenmesi amacıyla yapılmıştır.