TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI. DOĞAL GAZ & ENERJİ YÖNETİM KONGRE ve SERGİSİ BİLDİRİLER KİTABI

Transkript

1 TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI DOĞAL GAZ & ENERJİ YÖNETİM KONGRE ve SERGİSİ BİLDİRİLER KİTABI GAZİANTEP EYLÜL 2001

2 TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI Sümer Sok. 36/1-A Deıııirtepc/ANKARA Tel : 0(312) Fax : e-posta: m mo&ın ino.org.tr YAYIN NO : E / 2001 / 273 ISBN : Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odasına aittir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez. MMO'nun izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik vb. yolllarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir. Eylül 2001 /Gaziantep II

3 DO.ĞALGAZ & ENERJİ YÖNETİMİ KONGRE VE SERGİSİ TMMOB Makina Mühendisler Odası Gaziantep Şubesi Gaziantep, Eylül 2001 ÇEVRE VE CEP DOSTU DOĞALGAZ ÖZET İsmail Hakkı AKÇAY Süleyman Demirel Üniversitesi Dünya var olduğu sürece, her canlının birinci dereceden gereksinimi olan enerji, gündemdeki yerini korumuştur ve koruyacaktır. Enerji denilince ilk akla gelen ve canlıların hayatlarını devam ettirebilmesi için en zaruri ihtiyaçlarından olan; konfor, ısınma, pişirme, ulaşım, sanayiinin devamı ve geliştirilmesi vb. durumlardır. Bu durumlar içerisinde de birinci faktör, en uygun olan enerjilerin en ucuz bir şekilde teminidir. Enerji kavramı geniş bir coğrafyaya sahip olmakla birlikte belli başlı olanları; petrol, doğalgaz, kömür, elektrik, nükleer, rüzgar, güneş, dalga, hareket vb. enerjilerdir. Bunların içerisinden yaklaşık bir yüzyıldan bu yana en çok kullanılan petrol, azalma ve yakın zamanlarda rezervlerinde meydana gelecek tükenmelerden dolayı birinci sıradaki konumunu; daha ucuz, daha kullanışlı, rezervleri diğer enerjilere göre daha bol, çevreye daha az zararlı olan doğalgaza bırakacak gibi görünmektedir. 1. GİRİŞ Günümüz teknolojileriyle özellikle ısı ve elektrik enerjilerinin büyük oranda depolanması ve saklanması oldukça pahalı ve zordur. Dolayısıyla boru hatlarıyla da nakledilebilen doğalgaz, günümüzdeki yerini ve yaygınlaşma hızını, çok zengin rezervlerine sahip olduğu ölçüde koruyacaktır [1]. Özellikle şehirlerde oluşan hava kirliliğinin 40 ı taşıtların egzos emisyonlarından olduğu bilinmektedir. Bir de buna kış aylarında gerek fuel-oil ve gerekse kömürle çalıştırılan ev ve sanayii bacaları eklenirse, özellikle büyük kentlerdeki canlıları tehdit edici gaz dumanlı kirli bir hava atmosferi oluşturulmuş olacaktır [2]. Çevre dezavantajlarının ortadan kaldırılmasının tek görünen yolu, hem yer altı rezervlerinin çokluğundan ve hem de ucuz oluşundan dolayı tek alternatif enerji kaynağı DOĞALGAZ dır. Bütün'bunlardan dolayı, ilk etapta Gaziantep ve benzeri gibi büyük kentlerde, doğalgazın kullanımı yasal olarak teşvik edilmeli ve yaygınlaştırılmalıdır. 2. YÜZYILIN ENERJİSİ DOĞALGAZ Kömür, petrol ve doğalgaz gibi fosil yakacaklar, milyonlarca yıl önce hayvan ve bitki artıklarının toprak altında kalarak, basınç ve ısı altında değişikliğe uğrayıp bugünkü durumlarına gelmesiyle oluşmuş enerji kaynaklarıdır [1]. 21

4 Doğalgazda ilk olarak modern üretim ve tüketim tekniklerine ABD de rastlanmaktadır. 19. yüzyıl sonlarında derin olmayan ve yeryüzüne yakın mesafelerdeki kaynaklardan elde edilen doğalgaz, borularla üretim yerlerine taşınarak, şehir aydınlatılmasında kullanılmıştır. Sonra da endüstriyel tesislerde kullanımı tuz imalatında olmuştur. Daha sonra evlerde geniş kapsamlı olarak ocaklarda, fırınlarda, ısıtma ve sıcak su hazırlama amaçlarıyla kullanılmıştır [2]. Doğalgaz genellikle sıradağ yamaçlarında ya petrol yatakları ile birlikte yada serbest olarak rastlanmaktadır. Bu gün dünyadaki doğalgaz rezervlerinin 100 trilyon metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktarın ülkelere göre de dağılımı aşağıda ki gibidir [5]. BDT İRAN ABD KATAR CEZAYİR HOLLANDA VE NORVEÇ Ülkemizde henüz büyük doğalgaz rezervlerine rastlanılmamıştır. Tahmini olarak 14 milyar metreküp doğalgaz rezervi vardır. Trakya'daki doğalgaz rezervlerinden yılda milyon metreküp üretim gerçekleştirilerek Hamitabat doğalgazlı elektrik üretim santralında kullanılmaktadır. Ayrıca Mardin civarında yaklaşık 1 milyar metreküplük bir doğalgaz rezervi mevcuttur. Doğalgaz, TÜRKİYE-BDT Doğalgaz Boru Hattı'nm kurulmasıyla daha da önem kazanmıştır. Doğalgazm içinde; Metan (CH 4 ) Etan(C 2 H 6 ) Propan(C 3 H 8 ) Bütan (C4H10) Azot (N 2 ) Karbondioksit (CO 2 ) Hidrojensülfür(H 2 S) bulunmaktadır. Alt ısıl değeri ( H u =50-52 MJ/kg ) yüksek olan doğalgazın rengi ve kokusu yoktur. Yoğunluğu 0,6-0,8 kg/m 3 ve yüzde karbon miktarı azdır. Havaya göre daha hafif bir gaz olduğu için açık havada uçucu özelliğe sahiptir. Doğalgazm bünyesinde kükürt yok denecek kadar azdır. Bu özelliği nedeniyle doğalgaz diğer yakıt türlerine göre tercih sebebi olmaktadır. Çünkü yanma ürünlerinin içinde kükürt bulunmaması, alev veya dumanla temas eden yüzeylerde korozyon problemini ortadan kaldırmaktadır. Gazların homojen yapısı nedeniyle havayla karışmaları daha kolaydır. Bu yüzden yanma verimlerimde yüksek olur ( 95-99). Bu özellikleri dikkate alınarak doğalgaz evlerde, sanayide ve kara taşıtlarında kullanılmaktadır [5]. Mevcut enerji kaynaklarının tükenmekte oluşu, motorlu taşıtlarda kullanılmak Üzere aktif enerji kaynaklarının arayışını son yıllarda hızlandırmıştır. 1970'li yıllarda başlayan petrol krizi nedeniyle, içten yanmalı motorlar için alternatif yakıtların aranmasına başlanmıştır. Bu nedenle alkol (etanol, metanol, gasohol), doğalgaz, hidrojen, LPG gibi yakıtların kullanılması düşünülmüş, bunlar arasında en uygun olarak doğalgaz görülmüştür. Hava kirliliği açısından, bulunabilirlik, oktan sayısının yüksek olması (130), ısıl değerinin benzin ve alkole göre 22

5 yüksek olması, benzine göre yaklaşik 60 ucuz olması, v.b. gibi durumlar doğalgazın tercih sebebi olmuştur. Ancak stokiyometrik karışım içindeki hacimsel oranın yüksek oluşu ( benzin için 1,65 ; metan için 9,47 ) nedeniyle motorun birim hacmindeki stokiyometrik karışımın ısıl değeri benzine göre 10 mertebesinde daha az olmaktadır [5]. Ayrıca laminer alev hızının da, benzin hava karışımına göre düşük olması, benzin motorlarında performans açısından olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Ancak doğalgazın motor performansı üzerindeki bu olumsuz etkisi, sahip olduğu yüksek oktan sayısı avantajı kullanılarak, motorun sıkıştırma oranının artırılması, sonucunda giderilebilmektedir. 3. ÇEVRE KİRLİLİĞİ, İNSAN SAĞLIĞI ve DOĞALGAZ Dünyada çevre kirliliği özellilikle büyük şehirlerde yaşayan canlıların hayatlarını tehdit eder seviyeye getirildiğinden gönümüzün en önemli ve problemli konularından biri haline gelmiştir. Hava kirliliğine sebebiyet veren faktörleri genel olarak doğal ve yapay olmak üzere iki ana kısma ayırmak mümkündür. Doğal nedenler; meteorolojik olaylar, rüzgar, basınç, sis ve nem ile topoğrafik yapı olmaktadır. Yapay nedenler ise; plansız kentleşme, yeşil alanların azalması ve ısınmada kullanılan yakıtlar ile taşıtların egzos emisyonlarıdır. Karbonmonoksit kandaki oksijen seviyesini düşürerek insanları dermansız bırakmakta ve kandaki oksijeni azaltarak kalp ve dolaşım bozukluklarına neden olmaktadır. Ayrıca değişik rahatsızlıklara da sebeb olabilmektedir. Bilindiği üzere doğalgaz halihazırda mevcut olan yakıtların en temizi ve en verimli yanabilenidir. Dolayısıyla insanları ve çevreyi ilgilendiren yanma ürünleri bakımından da diğer yakıtlarla kıyaslandığında en zararsız olanlar sınıfına girmektedir. Yanma ürünleri analiz edildiğinde, doğalgazın yanma veriminin yüksek olması nedeniyle canlılar ve çevre bakımından da en az zararla emisyona sahip bir yakıt olduğu görülmektedir. Bilindiği üzere özellikle insan ve bitkiler bakımından emisyonlar ele alındığında CO, SO2 ve NO X bileşenlerinin zararlı olduğu malumdur [1]. Daha önceden yapılan araştırmalara göre meskûn mahallerin özellikle hava kirliliğinin yaklaşık 40'i egzos emisyonlarından meydana geldiği bilinmektedir. Ayrıca özellikle soğuk havalarda da evlerin, toplu oturulan yerlerin ve muhtelif türlerde iş yerlerinin bacalarından yayılan zararlı yanma ürünlerinin hava kirliliğini zararlı seviyelere yükselttiği de aşikardır. Özellikle kış aylarında solunum yollarından rahatsızlığı olan insanların böyle zamanlarda aşırı derecede rahatsız olduğu ve hatta hastahanelerde müşahede altına alındığı bir vakıadır. Bütün bunları ve benzeri gibi zararlı durumları göz önüne alarak doğalgazın kullanılması durumunda, hem insan sağlığı ve hem de çevre temizliği açısından çok büyük katkıda bulunacağı herkes tarafından tahmin edilebilir. Bilindiği üzere dünyanın muhtelif yerlerinde vuku bulan çevre kirliliği hem çevreyi aşırı derecede tahrip etmekte ve bozmakta hem de zaman zaman özellikle hayvanlar aleminde toplu ölümlere neden olmaktadır. Yerleşim birimlerinin nüfus yoğunluğunun yüksek olması nedeniyle mevcut uygulamayı devam ettirmek ileride büyük sıkıntılara sebep olmasa 23

6 kaçınılmazdır. Hatta çevrenin aşırı derecede hor kullanılmasından dolayı atmosferi bir zırh gibi kuşatan ozon tabakasının daha zarar gördüğü teknik kaynaklarda belirtilmektedir. Bu ve bunlara benzer olumsuz durumların devam etmesi halinde dünyanın geleceği adeta tehdit edilmektedir. Mevcut yakıtların en iyisi olan doğalgazın azami derecede kullanılma zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bunun yanında doğalgaz zenginliklerine sahip olan Orta Asya ve Kafkaslar'daki büyüklü küçüklü Türk Devletleri ile bu tür bağlantıların kurulması, alışveriş (ithalat ve ihracat) hacminin artırılması tarihten gelen ortak kültürel bağlarımızın daha da geliştirilmesi, ülkemizin uluslararası ilişkilerde etkinliğinin daha da artırılmasına sebep olacaktır. Doğalgaz normalde çoğu insanlar tarafından tehlikeli olarak tanınıyor ise de mevcut teknik standartların kullanılması durumunda zararlılığının minimuma indirilebileceği teknolojisi ileri seviyede olan ülkelerde görülmektedir. Ancak birinci derece deprem kuşağında olan Japonya gibi teknolojisi ileri olan bazı ülkelerde büyük çaplı depremlerde bazen istenmeyen durumların meydana geldiği görülmektedir. Dolayısıyla zaman zaman istenmeyen boyutta yangınlarla karşılaşılmıştır. Esasen doğalgazın transfer yolları üzerindeki basınç düşürücü ve regüle edici ara istasyonlarda ve biraz da yerleşim bölgelerinde son teknolojinin emniyet kontrol sistemlerinin kullanılması durumunda nerdeyse doğalgazdan kaynaklanan zararların sıfıra düşürülebileceği bilinmektedir [l]. Doğalgazın en üstün özelliklerinden birisi de bir kaçak olması durumunda havaya göre daha hafif olduğundan kapalı hacimlerin üst kısmında toplanması ve herhangi bir yol bulduğunda kendiliğinden dış atmosfere transfer olunması özelliğine sahip olmasıdır. Bunun için alttan kombili doğalgaz dağıtım sistemlerinde gaz toplama ve transfer etme bacaları mevcuttur. Oysa normal ev veya iş yerlerinde kullanılan LPG gazlarının kaçak olması durumunda ise havaya göre yoğunluğu daha çok olan LPG içinde bulunduğu hacmin döşeme kısmı üzerinde yoğunlaşmakta ve herhangi bir parlama anında da hem can hem de mal emniyeti açısından büyük zararlara neden olmaktadır. Oysa doğalgaz kaçağındaki bir parlama anında ise LPG nin parlaması anındaki vermiş olduğu zarar kadar hasar vermemekledir. Ayrıca doğalgaz LPG gibi direkt zehirleyici olmayıp sadece içinde bulunmuş olduğu hacmin derecesi miktarınca havanın azalmasına sebebiyet vermesinden kaynaklanan endirekt bir zararı söz konusudur [1]. Hayatın temel unsuru olan hava, insanların solunum imkanını sağladığına göre, havadaki kirliliğin insan sağlığı yönünden birinci derecede önemi açıktır. Havanın taşıdığı karbon partikülleri, ozon, karbonmonoksit, kükürtdroksit, doymamış hidrokarbonlar, aldehitler ile kanserojen maddeler gibi kirleticiler, insani arın solunum yollarını etkileyerek normal metabolizmasını bozar. Bronşlarda iltihaplanmalara ve daralmalara sebep olur. Bu değişmeler sonunda da kronik bronşit hastalığına yol açar. Ayrıca kirli hava aşırı nefes darlığına yol açar ve akciğer kanserinin meydana gelmesinde ve artmasında önemli bir rol oynar [7]. İnsanlarda görülen hava kirliliği etkilerine bir ölçüde bitkiler ve hayvanlarda da rastlanmaktadır. Hava kirliliğini meydana getiren bazı gazlar bitkilerin solunumu sırasında gözeneklerden içeriye girerek fotosentezi yavaşlatıp özellikle tarımsal bitkilerdeki ürün azalmasına sebep olurlar. Ayrıca hava kirliliği etkisi nedeniyle ağaçların yapraklarında renk bozulmaları dokularda bozulmalar ve ağaçların zamanından önce yapraklarını dökmesi olayları da sıklıkla görülmektedir. Hava kirliliği ayrıca yapıların taş ve metal kısımlarında da zarara sebep olmaktadır. Bu zararın en belirgin örneği is sebebiyle olan kirlenmedir. Ayrıca kükürtdioksitli hava, kireç 24

7 taşının tahribine özellikle demir ve çelik gibi metal kısımlar üzerinde aşındırıcı korozif etkilere ve karbondioksit ihtiva eden diğer yapı malzemelerinin de bozulmasına yol açmaktadır. 4. ÇEVRE KİRLİLİĞİ ve DOĞALGAZIN TAŞITLARDA KULLANIMI Ülkemizde özellikle son yıllarda hızla artan araç sayısı ve üst üste temelleri atılan otomobil fabrikaları nedeniyle yakın bir gelecekte çok daha önemli bir çevre sorunu haline gelecek olan kirlenmelere bir bakış açısı getirmek istiyoruz. Gerçi olayın çevre kirliliğine etkisi yalnızca egzos emisyonları ile sınırlı değildir. İşin içinde gürültü kirliliği de süz konusudur. Karbonmonoksit, reaktif hidrokarbonlar, havada taşman partiküller, azot oksitleri vb. gibiler hava kirliliğini teşkil eden en önemli unsurlardandır. Şehirlerde hava kirliliğine 40 oranında araçların egzos gazlarının sebep olduğu kabul edilmektedir. Bundan dolayı, egzos gazları karbonmonoksit, reaktif hidrokarbonlar, azot oksitler, kurum, hatta kurşun bileşikleri içermektedir [3]. ABD, Almanya ve Japonya'da kanunlarla bu tehlikeli emisyonlar sınırlandırılmıştır. Benzinle çalışan motorlu araçlarda bu sınırlar katalizörlerle sağlanmaktadır. Dizel motorlar ile donatılmış araçlar için Kaliforniya dışındaki herhangi bit ülkede sınırlandırma söz konusu olmadığından egzos gazları içindeki partiküller büyük bit tehlike arz etmektedir [2]. Bu nedenle zararlı egzos emisyonlarının ayrıştırılabilmesi amacıyla laboratuvarlarda yapılan araştırmalarda yün paketli ve elektrostatik filtreler kullanılmıştır. Böylece bir dizel motoru egzos gazı içindeki partiküllerin 7O'ı yün paketli filtre ile 55'i ise elektrostatik filtre ile temizlenebildiği gözlenmiştir. Şu ana kadar yapılan uygulamaların seyrinden de görüleceği üzere, doğalgaz diğer sahalarda kullanılan yakıtlara nazaran ne kadar avantajlı bir yakıt durumunda ise bu durum araçlarda da aynen geçerlidir, çoğu araçlarda kullanılan motorin ve benzin yakıtlarının yanma ürünleri ile doğalgazın yanma ürünleri kıyaslandığında aralarında çevre kirliliği açısından kıyas edilemeyecek derecede büyük farklar mevcuttur. Şüphesiz ki bu farklılıklar doğalgazın üstünlüğünü ortaya koymaktadır. Araçlara uygulanışına gelince, LPG li dönüşüm sistemlerinde ilave küçük bir mekanizma ile motorla irtibatlandınlan doğalgaz, karbüratör boğazına yapılan bir giriş ile en verimli bir şekilde kullanılabilmektedir [8]. Ekonomiklik açısından da benzin ve mazot yakıtlarına kıyasla daha üstün bir yakıttır. Doğalgazla çalışan özellikle doğalgaz için tasarlanmış motorların gaz emisyonları, dizel ve benzinli motorlarla kıyaslandığında son derece düşük olmaktadır. Doğalgazın taşıtlarda motorine göre son derece düşük emisyonlu yakıt olarak kullanılması, özellikle son yıllarda dikkat çeken bir olaydır. Gerek doğalgazın yaygınlaşması, gerekse ekonomik ve çevresel faktörlerin getirdiği avantajlar, taşıtlarda doğalgaz kullanımını alternatif bir çözüm olarak gündeme getirmiştir. Bu nedenle tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de sıkıştırılmış doğalgazın alternatif bir yakıt olarak araçlarda kullanımı ile ilgili çalışmalar başlamıştır. Doğalgazın araçlarda kullanılması halinde, yanma veriminin, dolayısıyla efektif gücün arttığı görülmektedir. Bunun da başlıca nedenleri, doğalgazın petrolden elde edilen yakıtlara nazaran daha saf ve temiz olması,yanmasmm daha güzel olması, oktan sayısının (130) yüksek olması nedeniyle, daha yüksek sıkıştırma oranlarının elde edilmesi ve dolayısıyla hem motorun verimim' hem de gücünü arttırdığını görmekteyiz. Benzin veya mazotun kullanıldığı 25

8 motorlarda, aynı enerjiye sahip doğalgazın kullanılması halinde, daha fazla gücün elde edileceği üstte sayılan nedenlerden dolayı anlaşılmaktadır [4]. Benzin motorlarının egzos emisyonu içerisindeki zararlı emisyonlar otomobillere takılan üç yollu katalizatör ve kurşunsuz benzin kullanılmak suretiyle ön görülen sınır değerlerine indirilebilmektedir. Dizel motoru ile çalışan araçların havaya atmış oldukları partiküllerin içermiş oldukları karbonlu hidrojenler kanser hastalıklarına sebep olmaktadır [7]. Böyle motorlar için arzu edilen yanma esnasında kurum teşekkülünün önlenmesidir. Örneğin alternatif yakıtlarda metil alkol ve etil alkol kullanılması egzos gazlanandaki partikül emisyonunun azalansıma yardımcı olmaktadır. Fakat bu yakıtların kullanılmasına yakın zamanda ulaşılamayacak hedefler olarak bakılmaktadır. Kısa vadede çözüm şekli olarak egzos gazının ayrıca bir işlemden geçirilmesi düşünülmektedir. Fakat bunun için egzos gazları içinde serbest olarak uçan partiküllerin düşük sıcaklık ve reaksiyon hızları nedeniyle kolayca son yanma gibi basit bir ek yanma sistemiyle yakılması yüksek enerji ihtiyacı nedeniyle iyi bir çözüm olamamaktadır [6]. Dizel motorlarındaki yanma olayında teşekkül eden kurumun (yaklaşık olarak yakılan yakıtın 0.1 'ı) araç üzerinde yakılarak yok edilmesi oldukça pratik gözükmekle birlikte bu sadece yüksek sıcaklık ve uzun bir zaman içinde mümkün olabilmektedir. Bu nedenle egzos gazlan filtre edilerek partiküllerden temizlenmesi uygun ve pratik bir sistem olarak görülmektedir. Filtre olarak bilinen ve en yaygın olanı seramik filtrelerdir. Seramik filtre genel olarak yüksek bir ayırma derecesine sahiptir [7]. Yalnız üst yükleme durumlarında ve portların tıkanması nedeniyle meydana gelen basınç artması ve rejenerasyon problem olmaktadır. Fakat bu problem silikonlu ve elektro filtreli sistemlerle ortadan kaldırılmıştır. BOTAŞ, doğalgazın teminini ve dağıtımını üstlenmekle beraber, yakıt olarak da araçlarda kullanımını desteklemektedir. 5. SONUÇ Sonuç olarak; Güney Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye'nin diğer tüm bölgeleri yöresel avantajlarını çok iyi kullanarak doğalgazdan en kısa zamanda yararlanabilmenin yollarını bulmalı ve gerekli altyapı çalışmalarına ağırlık verilerek mimari ve teknik projelendirmelerde doğalgaz sistemine uyum sağlayacak gerekli düzenlemeler yapmalıdır. Doğalgazın kullanımı, özellikle ülkemizde çok yeni bir uygulama konusu olmakla beraber, yaygınlaştırılması halinde hem maddi yönden hem de sağlık (hava kirliliği) yönünden milli ekonomimize hissedilir derecelerde katkıda bulunacağa aşikardır. Gerek ısınmada ve gerekse diğer bütün enerji ihtiyaçlarının karşılanmasında (ısınma, pişirme, taşıtlarda kullanım, işyerleri ve sanayide kullanım vb.) yüksek düzeyde konfor imkanını sağlayan böyle bir potansiyelin temini için devletler seviyesinde yetkililerce gerekli ekonomik ve siyasi girişimler yapılarak en kısa zamanda bir sonuca bağlanmalıdır. Ayrıca yörelerde çalışan mühendis ve teknik elemanların şimdiden eğitim faaliyetlerine ağırlık verilerek bu konuda en süratli entegrasyonun sağlanması gerekmektedir. 26

9 6. KAYNAKLAR [1]. ÖZTÜRK S., Doğalgaz Tebliğleri, 1992, Ankara. [2]. PALA VAN S., Tabii Gaz,1965, İstanbul. [3]. DEMİRSOY M., I. Otomotiv ve Yan Sanayii Sempozyumu, 1985, MMO, Bursa. [4]. MOBİL AŞ., Motorlu Araç Teknolojisi, [5], ÖZTÜRK S., Doğalgaz ve Uygulamaları, 1991, Ankara. [6], İsparta'da Hava kirliliği ve Doğalgaz 97, 1997, MMO, İsparta [7]. Staudt W., Motorlu Araç Tekniği, 1995, MEB, Ankara. [8]. Araçlarda LPG Dönüşümü Mühendis El Kitabı, 1999, MMO, Ankara. 27