ÖRME KUMAŞLARI N ISLANMA VE KURUMA DAVRANI ŞLARI NI N Gİ YSİ KONFORU AÇISI NDAN İ NCELENMESİ. YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Müh. Ce m ÜNSAL

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ ÖRME KUMAŞLARI N ISLANMA VE KURUMA DAVRANI ŞLARI NI N Gİ YSİ KONFORU AÇISI NDAN İ NCELENMESİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Müh. Ce m ÜNSAL Anabili m Dalı : TEKSTİ L MÜHENDİ SLİ Ğİ Progra mı : TEKSTİ L MÜHENDİ SLİ Ğİ MAYI S

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ ÖRME KUMAġLARI N ISLANMA VE KURUMA DAVRANI ġlari NI N GĠYSĠ KONFORU AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Müh. Ce m ÜNSAL ( ) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 9 Mayıs 2005 Tezi n Savunul duğu Tari h : 31 Mayıs 2005 Tez DanıĢ manı : Prof. Dr. Fat ma KALAOĞLU Doç. Dr. Nuray UÇAR Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Cevza CANDAN (Ġ. T. Ü.) Doç. Dr. Hal e Canbaz KARAKAġ (Ġ. T. Ü.) Doç. Dr. Bi nnaz MERĠ Ç ( U. Ü.) MAYI S 2005

3 ÖNS ÖZ Yıllardır t ekstilin pekçok sahası nda yapılan araģtır mal ar her sahaya özgü pekçok faydalı ürün ver mi Ģtir. Ancak son kullanı mda ve müģt erileri n ür ün t erci hinde en çok öne çı kan ol gul ardan biri ol an konf or, gi ysilerde ve gi yi m sırası nda Gi ysi Konf or u ol arak ortaya çı kmaktadır. Bu çalıģ mada, gi ysi konf oru ol gusunun öne mi bilindi ği nden, bu ol guya en çok et ki ettiği düģünül en fakt örlerden ol an ku maģl arı n ıslanma ve kuruma davranıģları üzeri nde yoğunl aģıl mıģtır. Bu çalıģ ma sırası nda benden yardı ml arı nı ve hoģgörüsünü esirge meyen değerli danıģ manl arı m Pr of. Dr. Fat ma KALAOĞLU ve Doç. Dr. Nuray UÇAR a, t ezi mi n yazı düzeni konusunda beni ml e düģünce ve t ecrübel eri ni payl aģan ar kadaģı m Tekstil Yük. Mühendisi Umut Kı vanç ġahġ N e, ne zaman birģey soracak olsam bana hep gül er yüzl ü ol up moral veren Sayı n Pr of. Dr. Bül ent ÖZĠ PEK e, Pr of. Dr. Cevza CANDAN a, Pr of. Dr. Emel ÖNDER e ve Doç. Dr. Hal e CANBAZ KARAKAġ a, deneysel çalıģ ma m esnasında yardı ml arı nı ve hoģgör üleri ni esirge meyen ĠTÜ Tekstil Teknol ojileri ve Tasarımı Fakültesi Tekstil Mühendisliği Böl ümü Laborat uarı çalıģanl arı na, en sı kı ntılı anl arı mda hep yanı mda ol an sevgili aile me ve mor al destekl eri ni benden hi ç esirge meyen çok kı ymetli dostları m Ser dar Fındı kçı ya, Melt e m Kabal cı ya ve ġebne mġl ke ye teģekkürleri mi bir borç biliri m. SAYGI LARI MLA, Ma yı s 2005 Ce m ÜNSAL ii

4 İ Çİ NDEKİ LER TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY vi vii ix x 1. Gİ Rİ Ş Giriş ve Çalış manı n Amacı 1 2. Gİ YSİ KONFORU Gi ysi Gi yi nme İhti yacı ve Gi ysi Gi ysi-insan- Çevre Siste mi Gi ysi Konf orunun Tanı mı, Unsurları ve Boyutları Gi ysi Konf oru nun Tanı mı Gi ysi Konf oruna Et ki Eden Unsurlar Mekani k Konf ora Et ki Eden Unsurlar Ter mal Konf ora Et ki Eden Unsurlar Fizyol oji k Konf ora Et ki Eden Unsurlar Psi kol oji k Konf ora Et ki Eden Unsurlar Gi ysi Konf orunun Boyutları Psi kol oji ve Konf or Nör ofizyoloji ve Konf or Ter mal Fizyol oji ve Konf or Gi ysi den Bekl enenl er Ku maşl arı n ve Gi ysileri n Fizyol oji k ve Dokunuş Rahatlığı Fizi ksel Akti vitelerde Rahatlık İkli mşartları na Karşı Kor uyuculuk Isı Yalıtı mı Rüzgar Geçir mezli k Işı nı ml a Isı El desi Ne m Dengesi Dokunma Konf oru İkli me Uygunl uk 31 iii

5 3. KUMAŞLAR ve KUMAŞLARDA KONFOR Ku maşı n Tanı mı Te mel Ku maş Yapıları Doku ma Ör me At kılı Ör me Çözgül ü Örme Sı k Rastlanan At kılı Ör me Ku maş Yapıları Tek Plaka Yapılar Süpre m St ocki nette Çift Plaka Yapılar Ri bana Haroşa İnterl ok Ku maşl arda Konforla İlgili Fizi ksel Özellikl er ve Prosesler Gi ysi Konf oru ndaki Fizi ksel Prosesler Gi ysi de Isı ve Ne m Transferi Ku maşt a Di na mi k Isı ve Ne m Transferi El yaf ve Hava Arası ndaki Ne m Alışverişi Ku maşl arı n Kur uma Davranışı Buharlaş ma ve Yoğuş ma Ne m Sor bsi yonu( Çek me) ve Desorbsi yonu( Sal ma) Sıcaklı k ve Ne m Duyu ml arı nı n Fizi ksel Mekani z mal arı Geçici Sı caklı k ve Ne m Duyu ml arı Dokunuşta Seri nli k Sıcaklık Hissi Yaşlı k Hi ssi Akti vite Sırası nda Yapışkanlı k ve Ne m Ta mponl a ma Çevresel Ta mponl a ma Ku maş Mekani k Özellikleri ve Dokunsal- Bası nç Duyu ml arı Ku maş Batıcılığı (Fabric Prickliness) Ku maş Kaşı ndırıcılığı (Fabric Itchi ness) Ku maş Sertliği (Fabric Stiffness) Ku maş Yu muşaklı ğı (Fabric Softness) Ku maş Düzgünl üğü, Pürüzl ül üğü ve Sürt ünmesi Gi ysi- Beden Uygunl uğu ve Basınç Konf oru Ku maşl arı n Ter mal Konf or Özellikleri ve Pr osesleri Ku maşl arda Islanma ve Kılcal Islanma ( Wicki ng) 106 iv

6 4. Cİ HAZ ve MALZEMELER Ci hazlar Hassas Tartı Ku maş Kalı nlığı Test Ci hazı Ça maşır Makinesi Ta mburl u Kurut ucu Kr ono metre Mal ze mel er Ku maşl ar Lasti k Levhalar Ku maş Gra maj Hı zarı Suda Çözünen ve Çözün meyen Mürekkep Kal e ml eri Loop DENEYSEL ÇALI ŞMA Ku maşl arı n Ta mdi nl endiril mesi İşle mi Testler Ku maş Yapısal Özellikleri ni n Tayi ni Gra maj Öl çümü Ku maş Kalı nlı ğı Öl çü mü İl mek İpli k Uzunluğu Öl çümü Çubuk Sı klı ğı Ölçümü Sıra Sı klı ğı Öl çümü Kur uma Davranışı Testi Transfer Kılcal Islanma Testi Di key Kılcal Islanma Testi Şerit Testi SONUÇLAR Ku maşl arı n Kur uma Davranışları Ku maşl arı n Transfer ( Yat ay) Kılcal Islanma Davranışları Ku maşl arı n Di key Kılcal Islanma Davranışları TARTI Ş MA 150 KAYNAKLAR 155 ÖZGEÇMİ Ş 163 v

7 TABLO Lİ STESİ Sayf a No Tabl o Fi zi ksel akti vitelere göre dışarı verilen ısı mi ktarları Tabl o Kafes Yapıları ve Sel ül ozi k Lifleri n Kristallik Oranl arı Tabl o Çeşitli Öne mli Böl gelerdeki Cilt Gerili m Değerleri Tabl o Ku maş Esnekli ği nde Konf or Terci hleri Tabl o Genel Gi ysi Çeşitleri Tarafı ndan Ol uşt urulan Basınç Değerleri. 98 Tabl o Ta m Di nl enmi ş Nu mune Ku maşl arı n Genel Özellikl eri Tabl o 6. 1a. Kur uma Davranışı Test Sonuçl arı Tabl o 6. 1b. Kur uma Davranışı Test Sonuçl arı Tabl o 6. 1c. Kur uma Davranışı Test Sonuçl arı Tabl o 6. 2a. Ku maşl arı n Biri m Kütleleri ndeki Su Kütlesi Mi ktarları Tabl o 6. 2b. Ku maşl arı n Biri m Kütleleri ndeki Su Kütlesi Mi ktarları Tabl o 6. 2c. Ku maşl arı n Biri m Kütleleri ndeki Su Kütlesi Mi ktarları Tabl o 6. 3a. Ku maşl arı n Biri m Al anl arına Denk Gel en Su Kütlesi Değerleri 131 Tabl o 6. 3b. Ku maşl arı n Biri m Al anl arına Denk Gel en Su Kütlesi Değerleri 132 Tabl o 6. 3c. Ku maşl arı n Biri m Al anl arına Denk Gel en Su Kütlesi Değerleri 133 Tabl o 6. 4a. Ku maşl arı n Transfer Kılcal Islanma Testi Öl çümdeğerleri Tabl o 6. 4b. Ku maşl arı n Transfer Kılcal Islanma Testi Öl çümdeğerleri Tabl o 6. 4c. Ku maşl arı n Transfer Kılcal Islanma Testi Öl çümdeğerleri Tabl o 6. 5a. Ku maşl arı n Di key Kılcal Islanma Davranışları (Sıra Doğr.) Tabl o 6. 5b. Ku maşl arı n Di key Kılcal Islanma Davranışları (Sıra Doğr.) Tabl o 6. 5c. Ku maşl arı n Di key Kılcal Islanma Davranışları (Sıra Doğr.) Tabl o 6. 6a. Di key Kılcal Islanma Davranışı na Ait Hesapl anan Değerler Tabl o 6. 6b. Di key Kılcal Islanma Davranışı na Ait Hesapl anan Değerler Tabl o 6. 7a. Ku maşl arı n Di key Kılcal Islanma Davranışları ( Çubuk Doğr.) Tabl o 6. 7b. Ku maşl arı n Di key Kılcal Islanma Davranışları ( Çubuk Doğr.) Tabl o 6. 7c. Ku maşl arı n Di key Kılcal Islanma Davranışları ( Çubuk Doğr.) Tabl o 6. 8a. Di key Kılcal Islanma Davranışı na Ait Hesapl anan Değerler vi

8 ŞEKİ L LİSTESİ Sayfa No Şekil 2. 1 : Kişi ni n Konf or Dur umunu Belirleyen Değişkenler 7 Şekil 2. 2 : Amorfl uk Derecesi ve Islanma Isısı Arası ndaki İlişki 26 Şekil 2. 3 : Bağlı Su ve Islanma Isısı Arası ndaki İlişki 27 Şekil 2. 4 : Ne m Çek me ve Su Çekme Arası ndaki İlişki. 28 Şekil 3. 1 : Te mel Ör gü Yapıları 36 Şekil 3. 2 : Bir Ku maşt an Gerçekl eşen Bileşke Isı ve Ne m Transferi 47 Şekil 3. 3 : Kur uma Esnası nda Yaş Ku maşl arı n Su İçeri ği ndeki Değişi m 49 Şekil 3. 4 : Sıcaklı k ve Aşırı Ne mar ası ndaki İlişki 50 Şekil 3. 5 : Dokunuşt a Seri nliğe Verilen Öznel Tepkiler 61 Şekil 3. 6 : Cilt Ku maş Te ması Esnası ndaki Ku maş Sıcaklığı Değişi ml eri 61 Şekil 3. 7 : Ku maş Cilt Te ması Sırası ndaki Cilt Sıcaklı ğı Değişi ml eri 62 Şekil 3. 8 : Ku maş Cilt Te ması Sırası nda Ku maşt aki Su Mi kt arı nı n Değişi mi 62 Şekil 3. 9 : Düzenli Ku maş Cilt Te ması nda Ku maşı n İç Yüzeyi ndeki Sı caklı klar 63 Şekil : Düzenli Ku maş Cilt Te ması nda Ku maş İç Yüzeyi ndeki Su İçeri ği 64 Şekil : Cilt Sıcaklı ğı Değişi mi ni n Maksi mu m Hı zı ve Ku maşı n Ne m Sal ma Hı zı 64 Şekil : Ne m Bırakma Hı zı nı n Lif Çapı ve Hi groskopisitesi ile İlişkisi 65 Şekil : Ne m Bırakma Hı zı nı n Ort a m Sı caklı ğı ve Rut ubeti yle İlişkisi 66 Şekil : 3-tabakalı Ku maş Modeli 66 Şekil : Ku maş Cilt Te ması ndaki Sıcaklı k Değişi ml eri 71 Şekil : Yaşlı k Al gısı Sırası nda Yün ve Pol yester İçi n Kumaş Ne m İçeri ği Değişi ml eri 72 Şekil : Lif Hi groskopi kli ği, Aşırı Ne m ve Cilt Sıcaklı ğı Düşüşü 73 Şekil : Orta m Hava Sı caklı ğı nın Cilt Sıcaklı ğı Düşüşü Üzeri ndeki Et kisi 74 Şekil : Orta m Hava Göreli Rutubeti ni n Cilt Sıcaklı ğı Düşüşü Üzeri ndeki Et kisi 74 Şekil : Akti vite Sırası nda Yapış Yapışlık Al gısı 77 Şekil : Akti vite Sırası nda Sıcaklı k Al gısı 77 Şekil : Gi ysi Mi kroi kli mi nde Öl çül en Göreli Rut ubet 78 Şekil : Akti vite Sırası nda Cilt ve Ku maş Yüzeyi ndeki Sıcaklı k Değişi ml eri 79 Şekil : Akti vite Sırası nda Dış Gi ysi Yüzeyi nden Gerçekl eşen Isı Akı şları 80 Şekil : Yağ mur Esnası ndaki Cilt Sıcaklı ğı Değişi ml eri 82 vii

9 Şekil : Yağ mur Esnası ndaki Sıcaklı k Profili 83 Şekil : Yağ mur Esnası nda Gi ysi Mi kroi kli mi ndeki Göreli Rut ubet 83 Şekil 3. 28a : Yağ mur da Sıcaklı k Al gısı 84 Şekil 3. 28b : Yağ mur da Yaşlı k Al gısı 85 Şekil 3. 28c : Yağ mur da Konf or Al gısı 85 Şekil : Ku maşl arı n Pürüzl ül ük Modelleri 93 Şekil : İplik Çapı nı n Bir Fonksiyonu Ol arak Pürüzl ül ük Öznel Al gısı 93 Şekil : Gi yi mde Gerçek Yat ay Ku maş Esne mesi ve Müsait Esnekli k 97 Şekil : Tek ve Çok Sayı da Kumaş Katları ile Isı İzolasyonu Kapasitesi 101 Ar ası ndaki İlişki Şekil : Tek ve Çok Sayı da Kumaş Katları ndaki Hava Hac mi ile Isı Yalıtı m Kapasitesi İlişkisi 102 Şekil 6. 1 : Ku maş Nu munel eri ni n Üzerleri ndeki Su Kütlelerine Göre Hazırlanmı ş Kur uma Eğrileri 125 Şekil 6. 2 : Biri m Ku maş Kütlesi Başı na Düşen Su Kütlelerinden Ol uşt urul muş Kur uma Eğrileri 126 Şekil 6. 3 : Ku maşl arı n Biri m Al anları na Karşılık Gel en Su Kütlesi ne Dayalı Kur uma Eğrileri 130 Şekil 6. 4 : Ku maşl arı n Transfer Kılcal Islanma Davranışlarına Ait Eğriler 136 Şekil 6. 5 : Ku maş Kalı nlığı Transfer Kılcal Islanma Davranışı İlişkisi Gr afi ği 137 Şekil 6. 6 : Karışı mdaki Pa muk Oranı ile Transfer Kılcal Islanma Kabili yeti İlişkisi 138 Şekil 6. 7 : İl mek Sıraları Doğr ult usundaki Di key Kılcal Islan ma Davranışları 143 Şekil 6. 8 : Sıra Doğr ult usundaki Dikey Kılcal Islanma Kabiliyeti Ku maş 144 Gr a majı Arası ndaki İlişki Şekil 6. 9 : İl mek Çubukl arı Doğr ultusundaki Di key Kılcal Islanma Eğrileri 145 Şekil : İl mek Sıraları Doğr ult usundaki Kılcal Islanma Davranışı ile İl mek Çubuk Sı klı ğı İlişkisi 146 Şekil : İl mek Çubukl arı Doğr ultusundaki Di key Kılcal Islanma Davranışı ile Ku maş Kalınlı kları Arası ndaki İlişki 147 Şekil : Ku maşl arı n İl mek İpli k Uzunl uğu Çubuk Doğrult usu Di key Kıl cal Islanma Kabiliyeti İlişkisi Eğrisi 148 Şekil : Ku maşl arı n Sıra Doğr ultusundaki Di key Kılcal Islanma Kabili yeti ne Karışı mdaki Pa muk Yüzdesi ni n Et kisi 148 Şekil : Ku maşl arı n Çubuk Doğrult usundaki Di key Kılcal Islanma Kabili yeti ne Karışı mdaki Pa muk Yüzdesi ni n Et kisi 149 viii

10 ÖRME KUMAŞLARI N ISLANMA VE KURUMA DAVRANI ŞLARI NI N Gİ YSİ KONFORU AÇISI NDAN İ NCELENMESİ ÖZET Tekstil yazı nı nda gi ysi konf oru ol gusu ile ilgili çok sayı da çalış ma bulun makt adır. Tekstil ürünl eri ni n gi ysi konforuna et ki eden büt ün di ğer fakt örlerin yanı nda, ku maşl arı n ıslanma ve kur uma davranışları ayrı bir öne m arz eder. Bu çalış mada, birbirleri nden sı kılık, kalınlık, iplik numarası, elastan içeri ği, pol yest er ve pa muk el yafı karışı moranı, gramaj ve terbi ye gi bi birtakı mözellikleri bakı mı ndan farklı olan 30 süpre m ör me kumaş üzeri nde ıslanma ve kuruma davranışları incelenmiştir. Deney sonuçl arı, geç mi şteki çalış mal arı n sonuçl arı yla iyi uyu msergile mekt edir.

11 I NVESTI GATI ON OF WI CKI NG AND DRYI NG BEHAVI OR OF KNI T FABRI CS FROM THE POI NT OF VI EW OF CLOTHI NG COMF ORT SUMMARY There are many st udi es about cl ot hi ng co mf ort pheno mena i n t extile literat ure. Besi des all t he ot her fact ors whi ch have effects on cl ot hi ng co mf ort of t extile pr oducts, dryi ng and wi cki ng behavi or of fabrics have a different i mportance. In t his st udy, some t ests t o i nvestigate t hese pr operties of 30 si ngl e j ersey knit fabrics whi ch are different from eachother i n some characteristics such as fir mness, t hickness, yar n nu mber, l ycra cont ent, blend rati o of pol yester stapl e and cott on fi bre, mass densit y, and fi nishi ng treat ment et c. were conduct ed. Experi ment al results showed good correlation wit h earl y st udi es results.

12 1. Gİ Rİ Ş 1. 1 Gi riş ve Çalış manı n Amacı Konf or ol gusu, i nsanoğl u varol duğundan beri öne mli ol makl a beraber, çağl ar boyunca ekono mi k kriterleri n göl gesi nde kal mıştır. Ancak geç mi şe kı yasla ekono mi k refaha sahi p ol an günü müz i nsanı, gelişen t eknoloji yle birlikte üreti m mal iyetleri ni n düş mesi sayesi nde de, artık daha i yi yi al ma i mkanına sahi p bul unmakt adır. Besl enme ve barı nma i hti yacı nı n he men ar dı ndan gel en gi yi nme i hti yacı, sosyal kabul gör meyl e de yakı ndan ilişkilidir. Gi ysi önceli kle vücudu dış et kilerden koru malı dır, ancak bedene uygunl uğu, yakış ması, sı kı ntı ver me mesi, üşüt me mesi gi bi özellikleri de ol malı dır. İşte bir gi ysi ni n büt ün bu özellikleri, Gi ysi Konf oru ol gusu i çersi nde yer alır. Bi r gi ysi ku maşı ndaki su i çeri ği, gi yi m sırası nda ne m duyu muna sebep ol ur. Ne m duyu mu ve cilt üzeri nde su biri ki mi, rahatsızlık (konforsuzl uk) hissi ni oluşt uran en öne mli fakt örlerdir, ve ter mal ve mekani k duyuml arla birlikte ortaya çıkarlar. Bu yüzden, gi ysi mal ze mel erini n ıslanma ve kur uma kabiliyetleri hakkı nda bilgi sahi bi ol mak gerekmekt edir. Tekstil literat üründe gi ysi konf oru ol gusu ile il gili çok sayı da çalış ma bul un makt adır. Tekstil ma mulleri ni n giyi m konf oru üzeri nde et kili ol an t üm di ğer fakt örleri n yanı nda, ku maşl arı n kuru ma ve ıslanma davranışları ayrı bir öne me sahi ptir. Bu çalış mada, sı kılık, kalı nlık, i pli k nu marası, elastan i çeri ği, pol yester kesi k el yafı ve pa muk el yafı karışı m oranı, ve gra maj gi bi özellikler açısı ndan kendi aral arı nda farklı ol an ot uz adet süpre m ör me ku maşı n bu özellikleri ni i ncele mek üzere bazı deneyl er gerçekl eştiril miştir. Deney sonuçl arı, daha önceki çalış mal arı n sonuçl arı ile iyi uyumsergile mi ştir. 1

13 2. Gİ YSİ KONFORU İnsanoğl u, kendi ni anla maya başla ma yaşı ndan itibaren her konuda i deali arar. Bu yüzden olsa gerek, gi ysi yi değerlendirirken de, görünt üsü, kesi mi, gi yi mözellikleri ve fi yatı nı n yanısıra, günü müzde artık fizyol oji k özellikleri ni de di kkat e almakt adır. İşte Gi ysi Konf oru kavra mı, fizi k, ki mya, tıp, tekstil ve konfeksi yon tekniği ni n, moda ve satış özelliklerini de di kkat e alarak, gi yeni n kendi ni rahat hissedebileceği, sağlı ğı nı koruyabileceği ve çalış ma veri mi ni sürdürebileceği gi ysileri n tasarı mı ve üreti mi ni sağlayabilecek kuralları tespit et meye yöneli k çabaları n bir sonucu olarak ortaya çı kmı ştır [1] Gi ysi Tekstil yüzeyl eri ni n çeşitli tekni klerle i nsan vücuduna uyu ml u bi çi mde birleştiril mesi yle ol uşt urul muş 3 boyutl u t ekstil yapısı ol an gi ysi, i nsan hayatı nı n ayrıl maz bir parçası dır, ve birçok işlevi bul unmakt adır: süsle me, prestij, iffet, ve kor uma Gi yi nme i hti yacı ve gi ysi İnsanl ar, dünyada he men hert ürl ü çevre koşul una uyu m sağl ayabilirler. Bunu yal nı z ter mal yapı mı z sayesi nde değil, aynı za manda gi ysileri mi z sayesi nde başarırız. Gi ysileri mi z ol masaydı, sadece tropi k böl gelerde yaşayabilirdi k [1]. Gi ysi, son moda ve esteti k cazi be vasıtası yla, gi yi nen kişi ye süsle me sağl ayarak güzel gör ünmeni n r uhsal r ahatlığı nı verir. Uygun ve l üks gi ysi, gi yi neni n prestijini artırabilir, bu da o kişi ye bir t at mi n hissi yaşatır. Gi ysi aynı za manda, i nsanı n i çi nde yaşadı ğı t opl um st andartları nı karşıla mak i çi n vücudu yet eri nce ört mek sureti yle ruhsal konf or vererek iffet işlevi ni sağl ar ve vücut kusurları nı sakl ar. Ancak gi ysi ni n en öne mli görevi, vücudu uygunsuz fizi ksel orta ml ara karşı kor uyan bir engel tabakası ya da t abakaları ol ması dır. Bu kor uma, birkaç işlevi yeri ne getirir: vücudun yaşa ması i çi n gerekli olan doğr u t er mal orta mı sürdür mek; ve vücudu aşı nma, 2

14 radyasyon, rüzgar, el ektri k, ki myasal ve mi kr obi yol oji k t oksi k maddel er ile yaralanmakt an alıkoymaktır Gi ysi i nsan çevre siste mi İnsan vücudu ve onu saran çevre arası nda, gi ysi, gi yi nen kişi ni n rahatlık( konf or) dur umunun subj ektif (kişisel) al gısı nı belirle mede çok öne mli r ol oynar. Ki şisel konf or al gısı nı n nasıl değiştiği ni anl a mak i çi n, i nsan-gi ysi siste mi ni fizi ksel, duyusal, fizyol oji k, ve enf or masyonel bağl a ml arda kendisini saran çevreyl e dai ma di na mi k et kileşi m dur umunda ol an bir açı k siste m ol arak el e al abiliriz. Bu siste mde, gi yi nen kişi ni n konf or dur umunu belirleyen ve sürekli olarak birbirleri yle et kileşim hali nde meydana gel en, Fi zi ksel Pr osesler, Fi zyol oji k Pr osesler, Nör ofizyol oji k Prosesler, ve Psi kol oji k Prosesler bul un makt adır [2]. a. Gi ysi de ısı ve ne m t aşı nı mı, gi ysi ve vücut arasındaki mekani k et kileşi mler, ve ışı ğı n gi ysi t arafı ndan yansıtıl ması ve absorbsi yonu gi bi gi ysi de ve saran çevredeki Fizi ksel Prosesler, vücuda fizi ksel uyartılar (si nyaller) sağl arlar. b. Vücudun t er mal dengesi, ve onun gi ysi yle ve çevreyle di na mi k et kileşi ml eri ve sı caklı k-düzenl eyi ci (ther mo-regul at ory) t epkileri gi bi vücuttaki Fi zyol oji k Pr osesler, kritik koşullar altında vücudun fizyol oji k dur umunu ve hayatta kal ması nı belirler. c. Nör ofizyol oji k Pr osesler, duyusal si nyalleri n, vücudun gi ysi ve kuşatan çevrelerle et kileşi ml eri nden f or mul e edil di ği, vücudun cilt, gözl er, ve di ğer or ganl arı ndaki duyusal algı siste mi ni n nörofizyol ojik mekani z mal arı dır. d. Psi kol oji k Pr osesler, nörofizyol oji k duyusal si nyallerden duyusal duyu ml arı n kişisel al gısı nı şekillendiren ve sonra çeşitli duyusal al gıları geç mi ş deneyi ml ere ve i ç arzul ara karşı değerlendirerek ve t artarak nihai subj ektif al gı yı t eşkil eden beyni n prosesleri dir. 3

15 2. 2 Gi ysi Konf oru nun Tanı mı, Unsurl arı ve Boyutl arı Gi ysi konf oru nun tanı mı Konf or, keli me manası yla Oxf ord Sözl üğü nde ağrı dan uzak ol ma, i yi hal i çi nde bul unma ol arak t anı ml anmı ştır. Genel gi yi m yakl aşı mı nda ise, konf or nötr bir dur umdur, yani fizi ksel ve psi kol oji k ol arak gi ydi ği mi z şey bi zi rahatsız et mi yorsa, işte bu konfor durumudur. Pozitif konf or t anı ml arı da yapılabilir, ancak bu daha çok bireyci bir t utum ve az rastlanan bir dur um ol acağı ndan, son kullanıcı i çin yapılan konf or t anı ml arı genel de nötr durumu yansıtır. Rahatsızlık ( konforsuzl uk), gi ydi ği mi z şeyi n farkı nda ol ma mı z ve bu farkı ndalı ğı n bi zi me mnun et me mesi dur umudur. Bu t ür rahatsızlı k dur uml arı, al erjik reaksi yonl ar gi bi aşırı duruml ardan, daha az acı veren ku maşı n cil di mi ze yapış ması ndan dol ayı mut suz ol ma mı z veya bir iş gör üş mesi nde eski çorap gi yme mi zden dol ayı duyduğu muz uygunsuzl uk hissi gi bi duruml ara kadar farklılaşabilir [3]. Gi ysi Konf oru müt hiş kar maşı k bir konudur, ve fi zi ksel, fizyol oji k, ve psi kol oji k fakt örler arası ndaki pekçok et kileşi mi n bir sonucudur [4]. Gi ysi konf oru ol dukça kar maşı k bir konudur. Son za manl arda yayı nlan mı ş ol an, gi ysi konf orunun kavraml aştırıl ması üzeri ne yeni bir bakış ve konu m makal esi nde, gi ysi konf oru; kişi ni n bir gi ysi yada çevre i çerisi nde, fizyol oji k, psikol oji k ve fizi ksel dengede ol duğunu gösteren hoşnutl uk duru mu ol arak t anı ml anmı ştır. Gi ysi konf orunun bir alt kü mesi ol an duyusal konf or, bir ku maşı n veya gi ysi nin gi yi nen kişi ni n duyul arı t arafı ndan nasıl al gılandı ğı yla, gi yi neni n hoşnutl uğunu ifade eder. Konf or, bir gi ysi ni n cil de nasıl bir his verdi ği ne, göze nasıl göründüğüne, gi yi nen kişi hareket ettiği nde nasıl ses çı kardı ğı na, nasıl kokt uğuna, ve hatta ne t at ver di ği ne (örneği n bir bebek, sevdiği gi ysi yi sı k sı k e mer) bağlı dır. Bu duyul arı n her biri, özgül fizi ksel uyartını n sonucudur, ve gi ysi konf orunun genel değerlendiril mesi ne et ki eder [5]. Gi ysi konf oru, i nsan, mal ze me ve çevre ni n et kileşi mi yle il gilenir. Gi ysi konf or u, çevre sı caklı ğı, bağıl nem, r üzgar hı zı, gi yi nen insanı n met aboliz ması, ve şüphesi z ku maşı n ısıl direnci ve su buharı direnci gi bi karakt eristikleri nden et kilenmekt edir. 4

16 Renk, moda, i nsanı n fiziksel ve psi kol oji k dur umu gi bi daha başka pek çok fakt ör de konf or hissi ne et ki eder [6] Gi ysi konf oruna etki eden unsurl ar Bi r ku maşt an gerçekl eşen ısı ve su buharı hareketleri ni n gi ysi konf or unda muht e mel en ana fakt örler ol duğuna dair yaygın bir kanaat bul unmaktadır. Di ğer öne mli fakt örler, ağırlık, kalı nlı k, ku maş dokusu (text ure), sol uk al abilirlik (breat hability) ve dokunsal estetiktir. Absorbe edebilirlik, dökü ml ül ük, kaşındırıcılık, sıcaklı k, pür üzl ül ük gi bi para metreleri n t a ma mı, bir kez stil ve gi ysi nin bedene ot ur ması gi bi temel karakt eristikler uygun ol duğunda, artık konfor al gısı nı et kiler. Ku maşı n lif özellikleri yle konf or perfor mansı arası ndaki ilişki yi t espit et mek, (a) ku maş konf orunun subjektif değerlendiril mesi, (b) ku maşı n fizi ksel özellikleri ni n tespiti, (c) psi kometri deki istatistiki yönt e ml erle veri korelasyonunun t espiti, ve ( d) ku maş fizi ksel özellikleriyl e lif özellikleri ni n korelasyonu, işle ml eri ni ihtiva eder [4]. Gi ysi konf oru, mekani k konf or ve t er mal konf or gi bi fizi ksel bileşenleri n, fi zyol oji k konf orun, ve psi kol oji k konf orun ol uşt urduğu nihai bir ol gudur. Bu nedenl e t üm bu konf or bileşenl eri ne et ki eden unsurlar al gılanan genel gi ysi konf oruna et ki et mi ş ol urlar Mekani k konf ora et ki eden unsurl ar a. Lifleri n esnekli k rijitliği b. Lifleri n elastiklik rijitliği c. Lifleri n ne mçekme kabiliyeti d. Lif inceli ği e. İplik eğir me yönt e mi ve i pli k yapısı f. Ku maşı n yüzey özelliği g. Gi ysi ni n beden uygunluğu (gar ment fit) h. Gi ysi ni n gi yil di ği koşullar (at mosfer koşulları, vücüdun durumu, gi yi mşekli, v.s.) Ter mal konf ora et ki eden unsurl ar a. Lifleri n ve kumaş yapısında hapsol muş havanın ter mal ilet kenli ği 5

17 b. Lifleri n özgül ısısı c. Ku maş kalı nlığı d. Ku maşı n haci m yoğunl uğu ( ku maş bünyesindeki hava boşl ukl arı nın sayısı nı, boyut unu ve dağılı mı nı ilgilendirir) e. Ku maş yüzeyi (lif tipi, örgü yapısı, tüylendir me zı mparala ma gi bi yüzey işle ml eri) f. Ku maş ve çevre yüzeyler arası temas alanı g. Ciltten kumaşa ileti ml e gerçekl eşen ısı kaybı h. Ciltten kumaşa ve kumaş yüzeyi nden konveksiyon ile gerçekl eşen ısı kaybı ı. Işı nı ml a gerçekl eşen ısı kaybı ( Cilt ve kumaş yüzeyl eri ni n yayabilirlikleri) i. Ciltten ya da kumaşt an su buharlaş ması yla gerçekl eşen ısı kaybı j. Ku maş tarafı ndan su absorbsi yonundan dol ayı gerçekl eşen ısı kazanı mı k. Dış at mosfer koşulları (sıcaklı k, göreli rut ubet, ve çevre havanı n hareketi) [8] Fi zyol oji k konf ora et ki eden unsurl ar a. Vücut akti vitesi b. Beslenme c. Gi yilen gi ysi ni n ısı izol asyonu : ter mal prosesleri et kileyen unsurlar, ve; i. Gi ysi açı klı ğı (boyunda, ayak ve el bileklerinde, karı n böl gesi ndeki açı klı klar), ii. Gi ysi kumaş katlarını n sayısı, ci nsi ve özellikl eri, iii. Gi ysi beden uygunluğu (gar ment fit). iv. Gi yi mkoşulları v. Çevre koşulları Psi kol oji k konf ora et ki eden unsurl ar a. Gi ysi ni n Rengi b. Gi ysi ni n Modeli c. Bireyi n Kült ürü d. Sosyal Takdir ve Kabul Gör me e. Gi ysi yle İlgili Geç mi ş Tecrübel er 6

18 Gi ysi konf orunun boyutl arı Gi ysi Konf oru, kar maşık ve birçok araştır ma sahası nı n kesişi m böl gel erinde gezen bir konu ol duğundan, pekçok boyutta el e alı nabilmekt edir. Kal dı ki, i nsan vücudunun duyu ve al gıla ma siste mi de akıllara dur gunl uk verecek kadar kar maşı k ol duğundan, konf or gi bi sübj ektif yanı çok daha ağır basan bir ol gunun vücutta bul unan t ek bir mekani z ma ya da pr osesten çok, mekani z mal ar sistemi ve pr osesler zi nciri ile al akalı ol duğunu ve böyl esi ne geniş ve kar maşı k bir ol uşu m süreci ni n çeşitli boyutları yla el e alı nması nı n yeri nde olacağı nı belirt mek gerekir Psi kol oji ve konf or Konf or, sonuç ol arak, belirli çevre koşulları altında gi ysi yi gi yen kişi ni n psi kol oji k duygusu ya da kararı dır. Şekil 2. 1 de, gi yi nen kişi ni n konf or dur umunu et kileyen değişkenl eri n etraflıca listelendi ği bir Konf or Geştaltı gösteril mekt edir. Değişkenl er 3 gr upt a sı nıflandırıl mıştır: Çevreni n ve gi ysi ni n fizi ksel değişkenl eri, gi yi nen kişi ni n psi ko-fizyol oji k para metreleri, ve beyni n psi kolojik filtreleri. Bu şekil, gi yi nen kişi ni n konf or dur umunun büt ün bu değişkenl ere ve bunl arı n et kileşi ml eri ne bağlı ol duğunu göster mekt edir. Fi zi ksel Süreçler gi ysi & çevre Fi zyol oji k Süreçler vücut & cilt Psi kol oji k Süreçler beyi n Genel Al gıla ma Görsel uyartı renk, ışık, yansı ma.. Isıl uyartı ısı ve ne mtransferi Bası nç uyartısı mekanik davranış Dokunsal uyartı mekanik davranış Si nir ucunun uyartıya verdi ği duyusal tepkiler: -sıcaklı k, bası nç, acı,.. Sı caklı k düzenl eyici tepkiler terle me, kan akışı kontrolü, titre me Duyusal duyu ml arı n al gılanması. Çeşitli duyu ml ar değerlendirilir / tartılır. Konf or / Rahatsızlık Dur umu Şekil 2. 1 : Kişi ni n Konf or Dur umunu Belirleyen Değişkenl er 7

19 Bu çi zel ge, ni hai konf orun sübj ektif al gısını n f or mul asyon prosesleri ni göster mekt edir. Fi zi ksel pr osesler, onl arı alan, nör ofizyol oji k uyartılar üret en, bu uyartıları beyne gönderen ve t erle me oranı nı, kan akışı nı, ve bazen ür perme yol uyl a ısı üreti mi ni ayarla ma eyl e mi nde bul unan, i nsan vücudunun duyu msal organl arı na si nyaller ya da uyartılar (sti muli) sağl arlar. Beyi n, çeşitli bireysel duyu ml arı n sübj ektif al gıları nı for mule et mek i çi n duyu msal sinyalleri işleyecektir, ve daha sonra bunl arı geç mi ş deneyi mlere ve arzul ara göre değerlendirecek ve t artacaktır, ki bu arzular fizi ksel, çevresel, sosyal ve kült ürel ortaml ardan, ve mevcut duru mundan et kilenir. Konf or psi kol ojisi, beynin bireysel duyu msal duyu ml arı nasıl al dı ğı nı n ve duyu ml arı ni hai konf or ve gi yi m deneyi mi mi z ol an ve ileri deki satı n al ma t erci hleri mi zi et kileyen seçenekl eri for mul e et mek i çi n nasıl değerlendirdi ği ni ve t arttığı nı incele mekt edir [2] Nörofizyol oji ve konf or Daha önce de belirtildiği gi bi gi ysi, vücut ve çevre arası nda arayüzey vazifesi gör mekt edir. He m vücutla ve he m de çevreyl e etkileşir, ve gi yi nen kişi nin konf or al gıları nı et kiler. Günl ük gi yi mde, vücut, gi ysi ve çevre, bunl arı n üçü de konf or dur umuna ve gi yi nen kişini n t at mi ni ne et ki et mektedirler. Bu üç öge birlikte, duyul ar (gör me, dokun ma, devi n-duyu, duy ma, t at ma, ve kokl a ma) vasıtası yla elde edilen enfor masyonl arı n t a ma mı ndan i baret ol an çokl u-duyu msal deneyi ml eri sağla makt adırlar. Açı kçası, görsel al gı muht e mel en gi ysi ni n estetik konf orunu et kileyen en öne mli fakt ördür. Devi n-duyu (ki nestetics), kası n gerilmesi ni ya da kasıl ması nı kaydeden si nir uçl arı vasıtası yla vücut hareketi al gısı dır. Gi ysi, kas hareketi ne kısıtla ma ve bası nç sağl ayarak devi n-duyu al gısı nı et kileyebilir. Ör neği n, sı kı elastanlı bisi klet pant ol onl arı, gi yi nen kişini n bacak kasları ndaki devi n-duyu al gısı nı artırabilir. Koku, vücutla al akalı konf orda öne mli bir fakt ör olabilir, çünkü hoş ol mayan koku rahatsızlık ( konforsuzl uk) duygusuna nedendir. Bazen, gi ysi ni n meydana getirdi ği ses, gi yi nen kişi ni n konfor duyu msal al gısı nı etkiler. Ör neği n, sent eti k bir gi ysi yi üzeri nizden çı karırken meydana gel en el ektri k boşalı mı nı n sesi, cilt üzeri ndeki 8

20 el ektri k yaraları ndan öt ürü ol an rahatsızlık al gısını artırabilir. Muht e melen t at, gi ysi konf orunu et kileyen en az öne mli fakt ördür. Günl ük yaşantı mı zı n çoğu za manı nda vücudu muzun çoğu kıs mı nı ört mek sureti yle gi ysi, cil di n çoğu kısı ml arı na di na mi k ve sı k bi çi mde t e mas et mekt edir. Bu dur u m, çeşitli mekani k, t er mal, ki myasal, ya da el ektri ksel uyartılar meydana getirir. O yüzden, gi ysi i çi ndeki duyu msal konf orumuzun ana belirleyicisi, cil de çeşitli dış uyartılardan uyarıl ma yol uyl a çağrıştırılan çeşitli duyu ml ar ol arak t anıml anabilen dokun ma duyu muzdur. Bu uyartılardan al gılanan duyu ml ar, ni hai konf or dur umu muza et ki et mektedir. Gi ysilerden al gılanan duyu m çeşitleri, kumaşı n ciltle nasıl et kileştiği ne ve hangi duyu msal alıcıları n tetiklendi ği ne bağlı dır [2] Ter mal fizyol oji ve konf or Gi ysi ni n t e mel f onksi yonl arı ndan birisi, i nsan vücudunu i çerisi nde kendi t er mal dengesi ni ve t er mal konforunu sür dürebileceği uygun bir t er mal çevrede t ut maktır. Bi yol oji k geliş me yol u sırası nda, i nsan vücudu ısı kaybı nı kontrol et me ve t er mal dengeyi sür dür me kabili yeti ni n çoğunu kaybetmi ştir. O yüzden, vücudu i kli m et kisi nden kor umak ve kendi t er mal kontrol işlevleri ne çeşitli çevre koşulları ko mbi nasyonl arı altında ve çeşitli fizi ksel aktivitelerde yardı mcı ol mak üzere gi ysi ye i hti yaç duyul muşt ur. Bu yolla, vücudun t er mal dengesi sağl anmı ş, ve cil de bitişi k konf orl u-rahat ol arak al gılanan bir mi kroi kli m t eşkil edil miştir. Di ğer bir ifadeyl e, gi ysi ni n öne ml i bir görevi, vücudun sıcaklı k-düzenl eyi ci sistemi ni vücut sıcaklı ğı nı ortala ma bir aralı kta t ut mak üzere destekle mektir dış çevre ve fizi ksel akti viteler çok geniş bir aralıkta değişi mgösterse bile-. Son yıl da, dur gun-hal koşulları altında i nsan vücudunun t er mal dengesi nde ve ter mal konf orda gi ysi nin r ol üne dair bir anl ayış geliştiril miştir, ve bu anl ayış konfeksi yon sanayii nde ve ısıt ma-soğut ma sanayii nde geniş çapt a kullanıl mıştır. İnsan vücudu, nadiren t er mal bir dur gunl uk hali ndedir, fakat sürekli ol arak fizi ksel akti vitede ve çevre koşulları nda geçi ciliklere mar uz kalır. Yün ve pa muk gi bi hi groskopi k lifler, rut ubet yüksel di ği nde at mosfer havası ndan ne m buharı absor be ederler, ve ısı salarlar. Benzer şekil de, rut ubet düşt üğünde, ne m salı nır, ve lifler tarafı ndan ısı çekilir. Geçici koşullar altında, lifleri n bu sorbsi yon davranışı i nsan 9

21 vücudu ve çevre arası ndaki ısı alışverişi nde ve ter mal konf or al gıları nda öne mli bir oynayabilir. İnsanı n t er mal konf oru, gi ysi, i kli m ve fizi ksel akti viteni n ko mbi nasyonl arı na bağlı dır. Bazı bili m ada ml arı t arafından i nsan vücudunun çeşitli sıcaklı klara, rut ubete ve hava hareketleri ne mar uz kaldı ğı ndaki sıcaklı k al gısını n bir göstergesi ol arak, efektif sıcaklı k t anı ml anmı ştır. Ef ektif sıcaklı ğı n öl çeği, verilen koşullar kadar sı cak hissedilen dur gun, doygun havanı n sıcaklı ğı yla belirlenmi ştir. Ör neği n, herhangi bir at mosfer koşul u, 60 F sıcaklı kta su buharı yla doygun dur gun hava kadar sı cak al gılandı ysa, 60 F lı k bir efektif sıcaklı ğa sahi p de mektir. Efektif sıcaklı k Ameri kan Isıt ma ve Soğut ma Mühendisleri Ce mi yeti t arafı ndan, bir di zi sıcaklı k, rölatif rut ubet ve r üzgar hı zları na maruz kal an gi yi ni k ot uran bireyl ere dair konf or çizel geleri ni sapta maya yöneli k bir çalış ma ölçeği olarak benimsen mi ştir. Rohl es, 3 saatlik bir maruzi yetten sonraki t er mal duyu ml arı kestirebil mek içi n çokl u regresyon yönt e mi ni kullanarak bir denkl e mt üretmi ştir: γ = 0, 1509 Tab + 0, 01 Ha 8, 3719 (2. 1) burada, (γ) 1=soğuk, 2=seri n, 3=biraz seri n, 4=rahat, 5=biraz ılık, 6=ılık, 7=sı cak şekli ndeki öl çekt eki t ermal duyu m; Tab, Fahrenheit( F) ci nsi nden kuru a mpul sıcaklı ğı; ve Ha yüzde( %) ci nsi nden rölatif rut ubettir [2] Gi ysi den bekl enenler Yer yüzünde çeşitli böl geleri n ve ayrıca yaşanan çeşitli mevsi ml eri n i klim koşulları birbiri nden son derece farklı dır. Bu nedenl e, gerek böl gesel ve gerekse mevsi msel ikli m çeşitliliği ni di kkate al arak en uygun gi ysileri seç meli yiz. Günü müzde, gi ysi ni n yal nız fonksi yonunu değil, konforunu da düşünüyor uz [1]. Bi r gi ysi i çerisi ndeki vücudun rahat ol ması, ancak cilt kuruyken ve vücut ısısı sabit ken sağl anabilir. Bu dur umda, çeşitli faaliyet ve hava dur uml arına uygun gi ysileri n ve ku maş seçi mi ni n anl aşılabil mesi içi n i nsan vücudunun i htiyaçl arı nı n nel er ol duğunu bil mek gerekmekt edir [7]. 10

22 Vücut, cilt sıcaklı ğı C ol duğunda ve sı vı t erle meni n ol madı ğı dur umda konf or hali ndedir. İşte, gi ysi çevresel değişi klikler ol duğunda bu koşulları n kor unması nı, ve akti vite düzeyi arttığı nda t e mel gereksi ni ml eri n karşılanması nı sağl ar(cilt tahrişi, yapışkanlı k gi bi di ğer fakt örler ol madı ğı sürece). Böyl ece, bir gi ysini n biri ncil fonksi yonu bu çevre değişikli kleri ne karşı bir kalkan vazifesi gör mek, ve cil di n sı vı hal deki sudan ayrı t ut ulması nı sağl a maktır. Vücut, dışardaki sıcaklı k yada vücut akti vitesi arttığı nda, konfor dur umunu ne m buharlaştırarak soğut ma yap mak sureti yle kor ur. İdeal gi ysi, ciltten dışarı gerçekl eşen buhar ileti mi ni n yüksek sıcaklı kl arda gözl enen sevi yelerde, yada vücut akti vitesi düzeyi ni n gi ysi nin ol madı ğı dur umdaki yle aynı düzeyde ol ması nı sağl ar. Konf oru yet ersiz gi ysi, sı vı hal deki t er biri ki mi ni n çok daha hızlı ortaya çı kması na neden ol ur. Sı vı t er ortaya çı ktı ğı nda, ideal gi ysi onu çabucak uzakl aştırır ve konf oru sür dürür; fakat veri msi z gi ysi t eri n cilt üzeri nde dur ması na izi n verir ve rahatsızlığa sebep ol ur. Ciltle t e mas hali ndeki ku maş, sı vı suyu ıslaklı k hissi ver meksizi n transport edebil meli dir [4]. Ku maş kalitesi t abiri, üreticiler ve t üketiciler t arafı ndan, genellikle ku maşt a varol an üreti m kusurlarını n sevi yesi ni, ve mukave meti, sürt ünme dayanı mı, topakl anma dayanı mı gi bi seçil miş bir gr up kriterle ifade edilen ku maşı n dayanı klılığı nı yansıtan bir ifade ol arak anlaşılır. Fakat, ku maş kalitesi ni yor uml a madaki bu gel eneksel yakl aşı m t arzı, bir ku maşı n soğuk veya sı cak havadan kor uma sağl a ma kabiliyeti, dokunsal duyu mu, 3- boyutl u şekil al ma ve şekli ni kor uma kabiliyeti, ve içgi yi m yada dış gi yi m ol arak kullanıl dı ğı nda ve vücut hareketi nden öt ürü çok-eksenli gerili me mar uz kal dı ğı nda ku maşı n i nsan vücudunu yüke mar uz bırakma eğili mi, gi bi gi ysi mal ze meleri ni n t opl a m kaliteleri yle al akalı öne mli yönl eri yor uml amada yet ersiz kal makt adır. Bu sayılan son özellikler, aslı nda, bir gi ysi ni n kullanıcısı tarafı ndan makul sayıl ması nı ve konf or düzeyi ni belirler, ve bu yüzden özel son- kullanı ml ar i çi n kullanılan ku maşl arı n uygunl uğunu belirleyen nor mal f onsi yonel özellikl erden daha öne mli dirler. Mal esef, şuanda mevcut ol an ku maş kalitesi değerlendir me uygul a mal arı, bu öne mli özellikleri ol duğu gi bi i hmal et mekt edirler. Bu yüzden, üst ün konf or değeri ve t at mi nkar kullanı m ö mr ü sunan yeni nesil gi ysi ku maşl arı geliştir meni n ilk adı mı, ku maş kalitesini n geniş t abanlı bir t anımı na ol an ihtiyacı farket mekt en geç mekt edir. Daha ve daha geliş mi ş i pli kler ve ku maşl ar 11

23 üret mek i çi n yapılan geniş t abanlı araştır ma gayretleri nde başarılı ol abil mek i çi n, ku maş kalitesi ni değerlendir mede büt ünl eşi k, kapsa mlı bir yakl aşı m t arzı gerekli dir. Böyl e bir yakl aşı m t arzına duyul an i hti yaç, yeni iplik ve ku maş üret me t eknol ojileri ve t erbi ye işle ml eri t arafı ndan ortaya çı karılan ür ünl eri n özel karakteristikleri (dokunsal ve estetik özellikler) gözönüne alındı ğı nda, daha da göze çar par ol makt adır. Gi ysi ku maşları nı n baştan aşağı kalitesi ne et ki eden özellikler gr ubunun yeni baştan bir t anı mı nı n yapıl ması, t üketici ni n, nihai kaliteyi belirleyen gel enekselol mayan özellikleri n önemi ne dair farkı ndalı ğı nı artıracaktır [8]. Dol ayısı yla, bekl entiler koşullara ve bireysel t erci hlere bağlı ol makla birlikte, gi ydi ği mi z gi ysi den t e mel ve en genel bağl a mda, bi zi çevre koşulları ndan kor uyarak ter mal denge mi zi sürdürmesi ni, ve rahatsız edi ci hislere neden ol ma masını ( yaşlı k, yapış yapışlık, batıcılık, kaşı ndırıcılık, beden uygunsuzl uğu, çirki n gör ünmesi, v. b) bekl eriz. Bu bekl entiler, ayrı ntılı olarak çeşitli başlı klar altında şöyl e izah edilebilir: Ku maşl arı n ve Gi ysileri n Fi zyol oji k ve Dokunuş Rahatlı ğı İnsan vücudunun i ç sı caklığı yakl aşı k 37 C dir. Bu sı caklı k, vücuttaki kas hareketleri ve yür üt ülen ki myasal ol ayl ar ile üretilen ısı dan sağl anmakt adır. Bu ol aya met aboliz ma denir. Eğer i nsanı n i ç vücut sıcaklı ğı 5 C den fazla bir değişi me uğrarsa, artan sıcaklı kla ısı felci ya da düşen sı caklı ğa karşı kor uması zlıkt an dol ayı öl üm gerçekl eşecektir. Vücudun sı caklı k dengesi ni n kor unabil mesi i çi n, vücuttan kaybedilen ısı oranı vücutta üretilen ısı oranı na eşit ol malı ve i ç vücut sıcaklı ğı 37 C de el den gel di ği nce sabit tut ul malı dır. Vücudu muz aşırı sıcağın veya soğuğun üstesi nden gel ebil mek i çi n birtakı m doğal tepkilere sahi ptir. Soğuk bir orta mda hepi mi z ürper me, yani deri deki gözenekl eri n kapan ması ve cilt yüzeyi ndeki kan dol aşı mını n ısı yı muhafaza et mek i çi n yavaşla ması na işaret olan morar ma dur umuna şahit ol muşuzdur. Sıcak ort a m içi ndeyken de, ısı kayı p oranı nı yükselt mek i çi n kan hı zlı bi çi mde deri nin altı nda dol aşır ve bu yüzden rengi mi zde kı zar ma meydana gelir; genişle mi ş gözenekl er, teri n cilt yüzeyi ne geç mesi ni ve buharlaş mayl a vücudu seri nlet mesi ni sağlarlar. 12

24 İnsan vücudunun sı caklığı nı et kileyen t e mel faktörler; besi n alı mı, fizi ksel akti viteler ve gi yilen gi ysilerdir. Cil de bitişi k gi yilen ku maşları n mekani k ve yüzey karakt erleri ni n, bireyi n dokunsal konf orunu ve ku maşı n kabul edilebilirliği ni et kiledi ği düşünül ür. Sert, kalı n, kaşı ndırıcı, soğuk, yada ağır ol arak değerlendirilen ku maşl ar, örneği n, cilde bitişi k ku maşl ar olarak kabul-edilemez bul unabilirler. Dur gun hal deki bir i nsan vücudunda, gi ysi kumaşı ağırlığı ndan öt ürü bir ağırlı k uygul ar. Vücut hareket ettiği nde, yük, bu hareket e yardı mcı ol mak i çi n ku maşı n defor masyonuna eşli k eder. Ku maşı n meydana getirdi ği yük mi kt arı, onun geril me, eğil me, kesil me ve basılma davranışı gi bi mekanik özellikleri yle alakalı dır [9]. Cilt üzeri ndeki ne m mi kt arı, gi ysi ni n konf orl u yada rahatsız ol arak nitelendiril mesi nde te mel et kendir. Strat um Cor neum, üst derini n en üst t abakası dır, insan cil di ni n yaşayan t abakal arı nı n kor uyucu kat manı vazifesi gör ür öl ü keratin t abakası ndan meydana gelir. SC göreli ol arak daha kur u bir kat mandır, katlanabilirliği ve yu muşaklı ğı yağ i çeri ği nden çok su i çeri ği yle al akalıdır. Canlı deri t abakası ndaki t er bezleri nden sal gılanan t er, SC i çerisi nden geçerek yüzeye çı kar, ve gerektiği nde SC t abakası at mosferden su absorbl ayabilir. SC, vücudun su dengesi ni en uygun düzeyde kor uyarak i ç or ganl arı n kor unması nı sağlar. SC sul anması, cil d üzerine sürülen kre ml er, yağl ar, artan çevre ve cilt sı caklı ğı, topi kal maddel er, hava sirkülasyonundan et kilenir. Cilt üzeri nde en çok buharlaş ma, 25 C sı caklı kta, % arası bağıl ne mde gerçekl eşir. Hava hareketi de, SC içerisi nden su akışı nı artıran bir et kendir [10] Fi zi ksel akti vitelerde rahatlı k Vücut, i çerisi nde bul unduğu fizi ksel akti vitenin art ması yada çevre sıcaklı ğı nı n yüksel mesi nden dol ayı açı ğa çı kan ısı enerjisinden kurt ulabil mek a macı yl a, il k fırsatta t er üret meye başlar. Bu ol ay, vücudun ısıl stresten kor un ması nı n t ek doğal yol udur. Suyun buharlaşması, vücudu seri nlet meni n en et kili yol udur, ki 1 litre suyun buharlaş ması yla 670 Wat t.saatlik bir soğut ma et kisi el de edil mekt edir [6]. 13

25 Vücudun kas hareketleriyle ısı üretil mekt e, ve üretilen ısı nı n mi kt arı hareket derecesi yle ol dukça değiş mekt edir. Tabl o 2. 1 de de gör ül düğü gibi, çeşitli akti vitelerde vücuttan dışarı vur ulan ısı, kişi ni n yaşı na, boyuna ve ağırlığı na göre değişir. Vücut sıcaklı ğı 32 C ve 42 C sı nırları içerisi nde t ut ul malı dır. Ter mal dengede kal abil mek i çin üretilen met aboli k ısı, hissedilebilen ve hissedile meyen terle me, ışı nı m(radiati on), ve deri yüzeyi ndeki ısını n t aşı nması(transport) yardı mı yl a gerçekl eşen seri nle meye eşdeğer bir ısı kaybı ile dengel enmeli dir. Tabl o 2. 1 : Fizi ksel aktivitelere göre dışarı verilen ısı mi ktarları Kcal / saat Uyu ma 65 Ot ur ma 100 Hı zlı yaz ma 140 Saatt e 2. 6 mil hı zl a yür üme 200 Saatt e mil hı zl a yür üme 300 Saatt e 10 mil hı zl a bi si kl et sür me 390 Yüz me 500 Dağda kayak 540 Saatt e 10 mil hı zl a düz koşmak 900 Sür atli koş mak 1250 Vücut sıcaklı ğı nı n yakl aşı k dörtte biri hissedile meyen t erle me yol uyl a kaybedil mekt edir. Vücudun 80 Kcal ci varı nda ısı depol a ması, vücut sıcaklı ğı nda 1, 4 C li k bir yüksel meyi doğur ur. Bu dur um da, kişi ni n böyl e bir sı caklı k yüksel mesi ne sebep ol an akti viteyi dur dur masına ya da yavaşlat masına neden ol acaktır. Fi zi ksel hareketleri n arttığı anl arda seri nle mek a macı yla gi ysi ni n çı karıl ması na ihtiyaç duyul ur. Bu dur um, genellikle vücut sı caklı ğı mı zı n arttı ğı ve bi zi m terle mekt e ol duğu muz anl a mı na gel mekt edir. Üst gi ysiler, cilt yüzeyinden t eri n direkt dışarı verilerek maksi mu m seri nle me etkisi el de edil mesi ve seri nl e meni n hı zlandırıl ması içi n çı karılırlar [7]. Yüksek at mosfer sıcaklı kları nda, veya yoğun vücut akti vitesi sırası nda, gi yiml i i nsan bol mi kt arda t erler, ve bu yüzden, cilt üzeri ne gi yilen gi ysi t erle meyl e birli kte doy muş hal e gelir. İdeal hal de, vücut yüzeyi ndeki ya da gi ysi ni n i ç katı ndaki sı vı, dış tabakaya transfer edil meli, ve böyl ece, cilt kuru t ut ul malı ve sı vı nı n dış t abaka yüzeyi nden buharlaş masını n deva mlılığı sağl anmalıdır. Aynı za manda, bazı hallerde, gi ysi i çerisi nde ne m buharı nı n yoğuş ması da gerçekl eşebilir, bu da, sı vı transferi ni n 14

26 ters yönde yani dış t abakadan vücuda doğr u gerçekl eş mesi ne sebep ol ur, cilt üzeri nde belirgi n bir t erleme ol masa bile. Bu yüzden, fonksi yonel sporgi yi mi nde gi ysi konf oru bakı mı ndan, transferle kapiler ıslanma (transfer wi cki ng) mekani z mal arı nı anla mak çok öne mli dir [11] İkli mşartl arı na karşı koruyucul uk İnsanoğl u, yaşantısı nı n farklı za manl arı nda don ma derecesi ni n altından 40 C sıcaklı ğa deği n değişen hava sı caklı kları na mar uz kal abil mekt edir. İçi nde bul unul an çevreni n havası dur gun ol abilir, veya kişi kuvvetli bir rüzgara da mar uz kal abilir. Hava kur u ya da r ut ubetli ol abil mekt edir. Hatta, kişi karla kaplı bir ortamı n ya da yoğun güneş ışı nları nı n et kisi nde de ol abilir. İşte gi yi nmeni n işlevi, çok çeşitli i kli m koşulları nda bi ze rahatlık ( konf or) sağl a ması dır, yani gi ysi vücut ve çevre at mosfer arası nda kal kan vazifesi gör mekt edir. Bu kal kanı n kor uyucu özelliği, kendisi ni ol uşt uran ku maşl arı n özellikleri nden ileri gel mektedir. Bu nedenl e, hava koşulları na uygun gi ysi seç meni n yolu, kumaş özellikleri ni iyi anla makt an geç mekt edir [7]. Gi yi nmeni n a macı, el verişsiz koşullar altında, aynı vücut sıcaklı ğı nı muhafaza et mektir, ve konf oru kararlaştır mada en kritik f akt ör budur. Fah my, literat ür araştır ması yaptı ğı nda, aşırı vücut ısısı nı n vücut suyunun buharlaştırıl ması yl a çabucak uzakl aştırıldı ğını, ve serbest buharlaşmayı engelleyen gi ysi siste ml eri ni n rahatsızlık verici (konforsuz) ol acağı nı bul muştur. Cilt yüzeyi ne bitişik bul unan fizi ksel koşullar ol duğu kadar, ci nsi yet, uyu m, mevsi m, ve ısı-akış koşulları gi bi ter mal konf or koşulları nı belirleyen pekçok faktör de bul unmakt adır. Ayrıca, bir ku maşı n kendi i çi nden gerçekl eşen ısı hareketi ne gösterdi ği direnç de önemli(kritik) bir değerdir [4]. Şayet, i nsan vücudu, düşük sı caklı kta bir orta ma mar uz kalırsa, güvenli ve konf orl u bir t er mal dengeni n ve fizi ksel al gı nı n t ek şartı uygun kı yafetler gi ymektir. Di ğer yandan, vücut sürekli ısı enerjisi ve buhar hali nde t er yayar, bu nedenl e, ı sı ve su buharı nı n gi ysilerden eş za manlı transferi, kişi ni n psi kol oji k ve fizi ksel dur umunun belirleyici fakt örleri nden biri hali ne gelir. Ör neği n, eğer gi ysiler buhar yoğuş ması ndan yada absor bsi yonundan dol ayı ıslak hal e gelirse, bu ıslak gi ysileri n artan t er mal ilet kenli ği, vücut sıcaklı ğı ndan beklenmeyen sı caklı k düşüşleri ne sebep 15

27 ol abilir, bu da şi ddetli soğukl arı n söz konusu olduğu bir çevrede çok t ehli keli bir dur umdur. Bu yüzden, bazı araştırmacılar, sıcaklı ğı n, su buharı geçirgenli ği direncine et kisi ni incele mi şlerdir. Ve, gi ysileri n su buharı direnci nin, bir dağ t epesi ndeki gi bi düşük sıcaklı k koşulları nda, arttığı nı bil dir mişlerdir. Di ğer yandan, Gi bson ve eki bi, bası ncı n bu direnç üzerindeki et kisi ni n, sıcaklığı nki nden daha belirgi n ol duğunu ortaya koy muşl ardır. Bu de mektir ki, t ekstilleri n direnci, düşen bası nçla, yani artan yüksekli kle birlikte, oldukça düşer. Su buharı transferi oranı, su buharı konsantrasyonundaki farka ve maddeni n difüzyon katsayı sı na bağlı dır. Sıcaklı k ve bası ncı n ortak et kisi, bilhassa yüksek irtifa i çin bir gi ysi siste mi tasarlarken gözönüne alı nmalı dır, çünkü su buharı difüzyonu katsayısı bu her i ki fakt öre de bağlı dır. Sonuçl ar, artan yükseklikl e birlikte, su buharı direnci ni n düşt üğünü göster mi ştir. Verileri n daha det aylı i ncelenmesi, difüzyon direnci ni n eşdeğer kalı nlı ğı nı n, yoğuş ma gözl endi ği nde, t ekstildeki su muht evi yatı nı n art ması yla, azal dığı nı ortaya çı kar mı ştır. Hatta, yoğuş manı n ol madı ğı dur umda bile, eşdeğer kalınlı k sabit kal makt adır. Yoğuş manın, yüksek irtifada düşen buhar difüzyonu direnci ve düşük sıcaklı klarda azalan doy muş buhar konsantrasyonu nedeniyle arttı ğı unut ul ma malı dır. Bu da, düşen su buharı direncini n gi ysilerde yal nızca yoğuş maya sebep ol mayacağı nı, aynı za manda rahatsızlık hissi ne ve hypot her mi a t ehlikesi ne de sebep ol acağı nı, ve yüksek irtifa dur umunda öl ümcül bil e ol abileceği anla mı na gelir [12]. Spor akti viteleri ve mesleki gi yi mde kullanılan köt ü havadan kor uyucu gi ysiler, dünya çapı nda t ekstil endüstrisi i çi n müt hi ş öne me sahi ptir. Fakat, far klı i kli m orta ml arı nda sol uk-alabilen ( yani, su geçir meyen, a ma su buharı geçiren) ol arak tanı nan mal ze mel ere dair pi yasadaki şüphe günden güne büyü mekt edir. Ancak araştır ma sonuçları şunu göst er miştir; özellikle don ma noktası nı n çok altındaki sıcaklı klarda, köt ü havadan kor uyucu sol uk al abilen t ekstiller, gi yi nenl ere hal a çok büyük fayda sağlamakt adırlar [13]. 16

28 Soğuk haval arda gi ysiler, vücuttan ısı kaybı nı engelle mek i çi n gi yilirler. Gi ysili k ku maşl ar, ne m çek me ve ısıl özellikleri bakı mı ndan farklılıklar arzederler, ve gi ysi seçerken bu farklılıkları gözönüne al mak gerekir. Bi r t ekstil ürününün i zolasyon perfor mansı nı ifade et meni n bir yol u, onun efektif ısıl il et kenli ği ni bil mekten geçer. Bur adaki efektif keli mesi, il et kenliği n, biri m al ana düşen ısı akış mi ktarı nı n, her i ki yüz arası ndaki sıcaklı k farkı na bölün mesi yl e el de edilişi nden kaynakl an makt adır. Sadece ileti min düşünül mesi yanlış olur. Çünkü, ısı transferi, lifler arasındaki ileti ml e, lifler arası ndaki havanı n iletimi yl e, ve kı zıl ötesi ışı nı m ol ayl arını n bir bileşi mi dir. Ne m mevcutsa, bu di ğer mekani z mal ar da di kkat e alınmalı dır. Konfeksi yon t ekstilleri nin ısıl direnci ne ilişki n araştır ma, kur u bir kumaşı n ısıl direnci ni n, yada çok küçük mi kt arlarda su i htiva eden ku maşl arda ısıl direnç değeri ni n, o ku maşı n kalınlığı na, ve daha az oranda da olsa ku maş konstruksi yonuna ve lif ilet kenli ği ne bağlı ol duğunu göster mi ştir. Gerçekt en de, standart dengeli-dur um yönt e ml eri yle yapılan ı sıl ilet kenli k öl çüml eri, ku maşl ar arasındaki öl çüm farklılıkları nı n t e mel de kalı nlı k et kisi yle ol uşt uğuna işaret eder. Buna rağ men, tüketiciler, yünü di ğer liflere nazaran daha sı cak ol arak değerlendirirler, ve soğuk haval arda yün gi ysiler giyi nmeyi t erci h ederler, özellikle hafif yağ mur veya ah mak ıslatan varsa. Ne mli mal ze mel eri n ısıl ilet kenli ği, kuru mal ze meleri nki nden ol dukça yüksektir. Ne mli ku maşl ardaki ısı transferi, 3 yolla gerçekleşir : İleti m, ışı nı m, ve yoğuş ma süreci. Kur u bir kumaşl a, sadece ileti mve ışı nı mgerçekl eşir. Lif sorbsi yon özellikleri nin, ne mli ku maşl ardaki ısı ve kütle transferi ol ayı na et kisi ni, 4 farklı lif ti pi i çi n kanıtladı k. Lif sorbsi yon özellikl eri, buharlaş ma süreci ni belirler, ve bu nedenl e de, suyun buharlaş ması yla, su buharını n difüzyonuyl a, ve yoğuş mayl a ol an ısı ve kütle transferini belirler. Lif sorbsi yon özellikleri, ısı ve kütle transferi ni, grafi k eğrileri nde r ut ubetle birlikte ilet kenli ği n artış i vmesi ndeki azal manı n ol duğu nokt aya deği n et kiler, sonra büt ün lif ti pleri benzer davranışlar sergiler. Genellikle, ısı transferi, artan r ut ubetle birlikte artar, fakat başlangı ç aşa ması nda bu artış en çok absorbe edi ci ol mayan poli propilen i çi n göze çarpar. % r ut ubet aralı ğı nda, 17