Türkiye de Süt Ürünleri Tüketim Harcamalarına Etki Eden Faktörlerin Analizi: Çoklu Heckman Örneklem Seçicilik Sistem Yaklaşımı

Transkript

1 Tarım Blmler Dergs Tar. Bl. Der. Derg web sayfası: Journal of Agrcultural Scences Journal homepage: TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ JOURNAL OF AGRICULTURAL SCIENCES 21 (2015) Türkye de Süt Ürünler Tüketm Harcamalarına Etk Eden Faktörlern Analz: Çoklu Heckman Örneklem Seçclk Sstem Yaklaşımı Mustafa TERİN a, Abdulbak BİLGİÇ b, İrfan Okan GÜLER b, Fahr YAVUZ b a Yüzüncü Yıl Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, 65080, Van, TÜRKİYE b Atatürk Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, 25240, Erzurum, TÜRKİYE ESER BİLGİSİ Araştırma Makales Sorumlu Yazar: Abdulbak BİLGİÇ, E-posta: ablgc@ataun.edu.tr, Tel: +90 (442) Gelş Tarh: 04 Temmuz 2014, Düzeltmelern Gelş: 27 Eylül 2014, Kabul: 02 Ekm 2014 ÖZET Bu çalışmada Türkye de ekonomk büyüme le sağlanan gelr artışının ve dğer sosyo-demografk ve ekonomk faktörlern hane halkı süt ve süt ürünler tüketm harcamalarına etkler analz edlmştr. Bu amaca ulaşmada Çoklu Heckman Seçclk Model (HSM) kullanılmıştır. Çoklu HSM de her br ürüne yapılan harcama olasılığı le harcama düzeyler ve çapraz korelasyonlar varsayımı altında gerçekleşmektedr. Çalışmada kullanılan verler, Türkye İstatstk Kurumu (TÜİK) tarafından 2010 yılında yapılan Hane Halkı Tüketm Harcamaları anketlernden elde edlmştr. Örnek büyüklüğü eksk ve aykırı gözlemler çıkarıldıktan sonra 9442 kş olarak belrlenmştr. Araştırma sonuçlarına göre, genelde hane res genç (20-29 yaş) olan aleler, hane res 60 yaş üzer olan alelere göre hem kırsal hem de kentsel alanda süt ve süt ürünler tüketm olasılığını ve tüketm harcama mktarını düşürmektedr. Alelern 0-5 yaşında çocuğa sahp olması dğer yaş guruplarında çocuğa sahp olanlara göre, özellkle süt tüketm olasılığını ve süt tüketm harcamasını öneml oranda arttırmaktadır. Gelr grubu yıllık bn TL, bn TL ve 45 bn TL üzernde olanların, gelr gurubu 15 bn TL olanlara göre, peynr ve dğer süt ürünler tüketm harcaması kentsel alanda sırasıyla 4.5 TL, 9.8 TL ve 16.6 TL kırsal alanda se 3.6 TL, 8.0 TL ve 9.3 TL daha fazladır. Anahtar Kelmeler: Süt ürünler tüketm; Heckman seçclk model; Türkye Analyzng Factors Affectng Household Mlk Products Expendtures n Turkey: A Multvarate Heckman Sample Selecton System Approach ARTICLE INFO Research Artcle Correspondng Author: Abdulbak BILGIC, E-mal: ablgc@ataun.edu.tr, Phone: +90 (442) Receved: 04 July 2014, Receved n Revsed Form: 27 September 2014, Accepted: 02 October 2014 ABSTRACT In ths study, we analyze the effects of soco-demographc and economc factors of households on the consumpton of mlk and mlk products by consderng the recent ncreased economc trend n Turkey. The multvarate Heckman

2 Türkye de Süt Ürünler Tüketm Harcamalarına Etk Eden Faktörlern Analz: Çoklu Heckman Örneklem Seçclk..., Tern et al sample selecton system (MSS) s used to analyze the data. The lkelhood of spendng and levels of expendture on each foodstuff are jontly analyzed by assumng all parwse cross correlaton. The data used n ths study are obtaned from Turksh Statstcal Insttute (TURKSTAT) of 2010 Household Consumpton Expendtures Survey (HCES). After dscardng mssng observatons and outlers from the sample, the data fnally contan 9442 ndvdual observatons. Results ndcate that households wth younger household heads (20-29 years) as compared households wth household heads aged 60 and over are less lkely to spend and spend less on mlk, yoghurt, cheese wth other dary products n both regons. Famles wth chldren 0-5 years old are more lkely to spend and spend sgnfcantly more on dary products than that of famles wth other kds combnatons n both regons. Famles wth annual ncome thousand, thousand and 45 thousand and over n Turksh Lras (TL) as compared to the base group (famles wth annual ncome 15 thousand TL) spend more 4.5 TL, 9.8 TL and 16.6 TL respectvely on cheese and other dary products n urban area, whle these fgures are 3.6 TL, 8.0 TL and 9.3 TL for rural households, respectvely. Keywords: Mlk products consumpton; Heckman sample selecton sytem; Turkey Ankara Ünverstes Zraat Fakültes 1. Grş Son yıllarda Türkye ekonomsnde yaşanan ekonomk ve syas stkrar, ülke ekonomsnn hızlı br şeklde büyümesn sağlamıştır. Türkye yılları arasında ortalama % 5.08 oranında büyümey gerçekleştrmştr. Hç şüphesz, sağlanan bu ekonomk büyüme kş başına düşen gelrde öneml artışları berabernde getrmştr yılında kş başına düşen reel gelr 3,492 $ ken, 2.08 kat artarak 2013 yılında 10,782 $ yükselmştr (TÜİK 2014a). Gelrde meydana gelen bu artış trend gıda tüketm talebn tetkleyeceğnden hane halklarının tüketm yapısı ve tüketm mktarlarında yıllar tbar le öneml değşmelere neden olacaktır. Genellkle ülkelern gelşmşlğ ve hayat standardının belrlenmesnde kş başına düşen hayvansal proten tüketm öneml br ölçüt olarak kullanılmaktadır (Göğüş 1986; Yücel 2001; Yaylak et al 2010). Gelşmş ülkelern aksne, gelşmekte olan ülkelerde hayvansal kaynaklı gıda maddeler tüketmnde doyuma ulaşılamamıştır. Bu nedenle, Türkye gb gelşmekte olan ülkelerde, kş başına düşen gelrde meydana gelecek br artış öncelkl olarak zorunlu gıda maddes olan ve doyuma ulaşmayan hayvansal kaynaklı gıda maddelernn tüketmnn artmasına neden olacaktır. Tüketclern sosyo-ekonomk ve demografk yapıları dğer gıda ürünlernde olduğu gb süt ve süt ürünler tüketmn de etklemektedr (Akbay & Tryak 2007). Türkye de ekonomk büyüme le sağlanan gelr artışı, hane halkı tüketm alışkanlıkları ve terchlernn de zaman çersnde değşmesne ve kş başına düşen süt ve süt ürünler tüketm mktarlarının artmasına öneml katkı sağlayacaktır. Süt ve süt ürünler çerdkler proten, karbonhdrat, yağ, mneral maddeler ve vtamnler nedenyle yeterl ve dengel beslenme çn öneml gıda maddelerdr (Metn 1996). Son yıllarda yapılan klnk ve byokmyasal araştırmalar, süt tüketmnn özellkle de az yağlı sütlern, hpertansyon, dş hastalıkları, kolon kanser ve kalp hastalıklarının azalmasında öneml olduğunu göstermştr (Gurr 1992; Massey 2001; Bus & Worsley 2003). Günde tüketlen 1 ltre süt, yetşknlern günlük kalsyum ve fosfor htyaçlarının tamamını, çocuklarda tamamına yakınını, yne yetşkn ve çocukların günlük rboflavn (Vtamn B 2 ) ve kobalamn (B 1 ) htyaçlarını tümünü, proten gereksnmlernn yarısını karşılamaktadır (Özcan et al 1998). Süt ve süt ürünler çnde öneml br yere sahp olan çme sütü tüketm mktarları ncelendğnde, gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler arasında öneml farklılıkların olduğu görülmektedr. Avusturalya, İsvçre, ABD, Kanada ve AB gb gelşmş ekonomlerde kş başına çme sütü mktarı sırasıyla kg, 95.0 kg, 92.7 kg, 91.9 kg, 67.4 kg ken, Endonezya, Malezya, Çn, Hndstan ve Brezlya gb gelşmekte olan ülkelerde sırası le 1.5 kg, 2.1 kg, 11.5 kg 42.3 kg ve 59.6 kg dır (FABRI 2011). Dğer taraftan Türkye de se kş başına düşen çme sütü mktarı 2007 yılında 14.8 kg ken 2013 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

3 Analyzng Factors Affectng Household Mlk Products Expendtures n Turkey: A Multvarate Heckman Sample..., Tern at al yılında 18.4 kg a yükselmştr. Nüfusunun % 33.4 ü 20 yaşın altında olan Türkye çn bu sonuç oldukça düşüktür. Ancak 2012 yılında başlatılan Okul Sütü Projes le Türkye de kş başına düşen çme sütü mktarının artırılmasında katkıda bulunableceğ söyleneblr. Dğer öneml br süt ürünü olan peynrn kş başına tüketm mktarı gelşmş ülkeler olan İsvçre, AB, ABD, Avusturalya ve Kanada da sırasıyla 21.8 kg, 18.0 kg, 15.0 kg, 10.7 kg ve 9.5 kg ken gelşmekte olan ülkeler Çn, Malezya, Mekska, Brezlya ve Rusya da sırasıyla 0.2 kg, 0.3 kg 2.7 kg, 3.3 kg ve 5.5 kg dır (FABRI 2011). Gelşmş ve gelşmekte olan ülkelerde kş başına peynr tüketmnde öneml farklar görülmektedr. Türkye de se kş başına peynr tüketm 2007 yılında 3.1 kg ken, 2013 yılında 7.8 kg a yükselmştr. Kş başına peynr tüketmnde meydana gelen bu yükselşte, gelrde meydana gelen artışın yanı sıra peynr üretmnn ve ürün çeştllğnn artmasının da öneml etksnn olduğu söyleneblr. Türklern dünyaya armağan ettğ, hemen hemen her çeşt sütten yapılablen ekş br süt ürünü olan yoğurt, öneml br kalsyum, magnezyum ve fosfor kaynağıdır (Kılıç 2003). Dünyada yoğurt üretm ve tüketm son yıllarda gderek artmaktadır ve 2008 yılları arasında yoğurt tüketm AB ülkelernde ortalama % 16 oranında artarken, bu artış İtalya da % 43 olarak gerçekleşmştr. Dünyada kş başına yoğurt tüketm AB ülkelernde ortalama 20 kg (Carlucc et al 2013), ABD de 6.7 kg ve Türkye de 14.3 kg dır. Türkye de kş başına yoğurt tüketm hesaplanırken evde yapılan yoğurtlar dkkate alınmadığından kş başına düşen yoğurt tüketmn 14.3 kg dan daha fazla olduğu söyleneblr. Ekonomk gelşmşlkle doğru orantılı olarak, toplam harcamalar çnde gıda harcamalarının payı gderek azalmaktadır. Türkye de 2002 yılında toplam harcamalar çnde gıda harcamalarının payı % 26.7 ken bu oran 2012 yılında % 19.6 ya gerlemştr (TÜİK 2014b). Bu sonuç arzu edlen br durumdur. Dğer br fadeyle, gelr arttıkça gıda maddelerne yapılan harcamalar mutlak olarak artarken oransal olarak azalmaktadır. Örneğn ABD, Kanada, Almanya, İsveç ve Danmarka gb gelşmş ülkelerde bu oran sırasıyla % 9.7, % 11.7, % 13.1, % 13.3 ve % 14.0 ken, az gelşmş ülkeler olan Tanzanya, Njerya, Ermenstan, Senegal ve Mısır da sırasıyla % 73.2, % 72.9, % 69.7, % 53.4 ve % 48.1 dr (IMAP 2010). Bu çalışmada, Türkye de kş başına düşen gelrde meydana gelen artışın, zorunlu gıda maddes olan ve doyuma ulaşmayan, süt ve süt ürünler tüketm harcamalarında nasıl br etkye neden olduğu ve gelr dışında dğer sosyo-demografk ve ekonomk faktörlern hane halkı süt ve süt ürünler tüketm harcamalarına etklern Çok Değşkenl Heckman Örneklem Seçclk Sstem (ÇDHÖS) yardımı le ortaya konulması amaçlanmıştır. ÇDHÖS harcama olasılıkları le harcama düzey eştlklernn her brnn kend çndek çapraz korelasyon lşklern tahmnlemekle yetnmeyp, her k eştlk grubunun (harcama olasılıkları le harcama düzey eştlkler) karşılıklı çapraz korelasyon katsayılarını da ortaya koymakla önem kazanmaktadır. Ayrıca, bağımsız değşkenlern her br gıdanın harcama olasılıkları le harcama düzeyler üzerndek brmsel etklerde hesaplanmıştır. Bu brmsel etkler ulusal poltka yapıcılarına ve aynı zamanda sektörde faalyet gösteren şverenlere karar alma süreçlernde rehberlk edecektr. 2. Materyal ve Yöntem Çalışmada kullanılan verler, Türkye İstatstk Kurumu (TÜİK) tarafından 2010 yılında yapılan Hane Halkı Bütçe Harcamaları Anketlernden (HHBHA) elde edlmştr. Tüketm üzerne mevsmsel etkler en aza ndrmek çn anketler, 1 Ocak-31 Aralık 2010 tarhler arasında her ay benzer sosyo-demografk özellklere sahp alelerle yapılmıştır. Örnek büyüklüğü eksk ve aykırı gözlemler çıkarıldıktan sonra 9442 kş olarak belrlenmştr. Hane halkı ve hane resne at sosyo-demografk özellkler Çzelge 1 de verlmştr. Hane resne at sosyo-demografk özellkler cnsyet, meden durum, çalışıp çalışmama, yaş grubu, eğtm yılı ve zorunlu sağlık sgortası ken, hane halkına 502 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

4 Türkye de Süt Ürünler Tüketm Harcamalarına Etk Eden Faktörlern Analz: Çoklu Heckman Örneklem Seçclk..., Tern et al Çzelge 1- Değşken tanımları ve örnek statstkler Table 1- Varable defntons and sample means Ortalama (Std. sapma) Değşken Tanımı Kentsel Kırsal Bağımlı değşkenler Harcama (TL Ay -1 ) Süt harcaması (12.24) 9.59 (13.00) Tüketenlern arasında (% ) Yoğurt harcaması (10.63) (15.93) Tüketenlern arasında (% ) Peynr le dğer süt ürünler (20.49) (22.17) Tüketenlern arasında (%) Sürekl açıklayıcı değşkenler Ale eşdeğer büyüklüğü 2.16 (0.69) 2.28 (0.91) Eğtm yılı 7.57 (4.37) 5.17 (3.80) Teknoloj sayısı 6.31(2.60) 4.79(2.27) Otomobl sayısı 0.35 (0.48) 0.26 (0.44) Gayrmenkul sayısı 0.97 (0.95) 1.65 (1.07) İkl açıklayıcı değşkenler (evet= 1; hayır= 0) Cnsyet (erkek) Meden durum (evl) Çalışma durumu Yaş Yaş Yaş Yaş Yaş 60 + (referans grup) Zorunlu sgorta Yeşl kart Dğer (sgortasız) (referans grup) Apartmanda yaşama Çocuklu ale Çocuksuz ale Ev sahplğ Kracı Dğer (referans grup) Çocuk Çocuk Çocuk Ayn ve nakd destek alma Gelr grubu < 15 bn TL Gelr grubu bn TL Gelr grubu bn TL Gelr grubu > 45 bn TL Örnek sayısı Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

5 Dğer br fadeyle, gelr arttıkça gıda maddelerne yapılan harcamalar mutlak olarak artarken oransal olarak azalmaktadır. Örneğn ABD, Kanada, Almanya, İsveç ve Danmarka gb gelşmş ülkelerde bu oran sırasıyla % 9.7, % 11.7, % 13.1, % 13.3 ve % 14.0 ken, az gelşmş ülkeler olan Tanzanya, Njerya, Ermenstan, Senegal ve Mısır da sırasıyla % 73.2, % 72.9, % 69.7, % 53.4 ve % 48.1 dr (IMAP 2010). Bu çalışmada, Türkye de kş başına düşen gelrde meydana gelen artışın, zorunlu gıda maddes olan ve doyuma ulaşmayan, Analyzng Factors süt ve Affectng süt ürünler Household tüketm Mlk Products harcamalarında Expendtures n Turkey: nasıl A br Multvarate etkye neden Heckman olduğu Sample..., ve Tern gelr at al dışında dğer sosyo-demografk ve ekonomk faktörlern hane halkı süt ve süt ürünler tüketm harcamalarına etklern Çok Değşkenl Heckman Örneklem Seçclk Sstem (ÇDHÖS) yardımı le ortaya konulması at özellkler amaçlanmıştır. teknoloj ÇDHÖS sayısı harcama (evde olasılıkları kullanılan le vektörlern harcama düzey ve u denklemlernn ve v sırasıyla harcama her olasılıkları brnn kend çndek blgsayar, çapraz cep korelasyon telefonu, nternet, lşklern uydu tahmnlemekle ve TV vb.), yetnmeyp, ve harcama her k düzey denklem eştlk grubunun kalıntılarını fade (harcama olasılıkları gayrmenkul le harcama varlığı, düzey gelr denklemler) grubu, eve karşılıklı sahp olup çapraz etmektedr. korelasyon Art katsayılarını arda eklenmş da ortaya altı boyutlu hata koymakla önem olmama, kazanmaktadır. çocukların Ayrıca, yaş gruplarına bağımsız göre değşkenlern dağılımı ve her vektörü br gıdanın [ u, harcama v ] = [ u olasılıkları le 1, u2, u3, ν1, ν2, ν ] 3 ortalamaları harcama düzeyler ale eşdeğer üzerndek büyüklüğüdür brmsel (OECD etklerde yen hesaplanmıştır. ale eşdeğer Bu sıfır brmsel ve standart etkler sapmaları ulusal le poltka korelasyon katsayısı yapıcılarına ve büyüklüğü; aynı zamanda hane sektörde res çn faalyet 1.0, her gösteren br yetşkn şverenlere çn matrs karar sırasıyla alma süreçlernde [ 1,1,1, σ rehberlk 1, σ2, σ 3] ve R = ρ edecektr. 0.5 ve 14 yaşından küçük her br çocuk çn 0.3 j normal dağılıma uyduğu varsayılmıştır. değerler dkkate alınarak hesaplanmıştır). 2. Materyal ve Süt, Yöntem Eştlk sstemnn eşt olamayan varyans ve yoğurt, peynr le dğer süt ürünlerne normal dağılımına uygunluğunun sağlamasında yapılan harcamalar aylık olarak verlmştr. Kentsel Çalışmada kullanılan alanda yaşayan verler, aleler Türkye süt (11.07 İstatstk TL), Kurumu peynr le (TÜİK) dğer tarafından her br 2010 harcama yılında eştlğnn yapılan Hane doğal logartması Halkı Bütçe Harcamaları Anketlernden (HHBHA) elde edlmştr. Tüketm alınmıştır üzerne (Yen mevsmsel 2005). Eştlk etkler sstemnde en üç rejm süt ürünlernde (21.42 TL) kırsal alanda yaşayan aza ndrmek çn anketler, 1 Ocak-31 Aralık 2010 tarhler arasında bulunmaktadır: her ay benzer 1) sosyo-demografk Üç gıdanın tümüne harcama alelere göre (9.59 TL, TL) daha fazla harcama özellklere sahp alelerle yapılmıştır. Örnek büyüklüğü eksk ve aykırı yapanlar, gözlemler 2) çıkarıldıktan Üç gıda türünün sonra 9442 hç brne harcama kş olarak belrlenmştr. yaparken, kırsal alanda yaşayanlar da yoğurtta yapmayanlar (tüketmeyenler) ve 3) Dğer brleşm (12.22 TL) kentsel alana göre (10.34 TL) daha fazla (en az br ve en fazla k olacak şeklde üç gıda Hane halkı harcama ve hane yapmaktadır. resne at sosyo-demografk Kentsel alanda, özellkler hanelern Çzelge türüne 1 de yapılan verlmştr. harcamalardan Hane resne oluşan at kombnasyon). sosyo-demografk % sı özellkler süt, cnsyet, % meden yoğurt durum, ve çalışıp % çalışmama, Brnc yaş grubu, rejm olan eğtm üç yılı ürünün ve zorunlu hepsn tüketenlern sağlık sgortası peynr ken, hane ve dğer halkına süt at ürünler özellkler harcaması teknoloj yaparken sayısı (evde veya kullanılan dğer br blgsayar, fade le cep poztf telefonu, rejm çn örneklem nternet, uydu kırsal ve TV da vb.), bu oranlar gayrmenkul sırasıyla varlığı, % 70.80, gelr % grubu, ve eve sahp olablrlk olup katkısı olmama, Eştlk çocukların 2 de verlmştr. yaş gruplarına göre % dağılımı dr. ve Blgc ale eşdeğer & Yen büyüklüğüdür (2014) e göre (OECD kentsel yen ale eşdeğer büyüklüğü; hane res 3 çn 1.0, her br alandak yetşkn alelern çn 0.5 % ve yaşından süt ve % küçük s her peynr br çocuk çn L = y değerler dkkate alınarak σ φ3( w1, w2, w3; R) h( u1, u2, u3 v1, v2, v3) du3du2du z α 1 z α 1 (2) 2 z α3 hesaplanmıştır). tüketmektedr. Fuller et al (2007) e göre kentsel = 1 alandak hanelern % 90.4 ü süt ve % 58.9 u yoğurt Süt, yoğurt, harcaması peynr le yapmaktadır. dğer süt ürünlerne Obayelu yapılan et al (2009) a harcamalar göre aylık olarak verlmştr. ( log y Kentsel x βalanda ) Burada; w yaşayan aleler kentsel süt (11.07 alandak TL), hanelern peynr le % dğer 31.3 ü, süt ürünlernde kırsal alanda (21.42 TL) kırsal alanda = ve φ3( w1, w2, w3; R) yaşayan σ alelere göre (9.59 TL, se hanelern TL) daha % 17.8 fazla harcama süt tüketmektedr. yaparken, kırsal Eğtm, alanda üç yaşayanlar değşkenl da standart yoğurtta normal (12.22 TL) dağılım yoğunluk kentsel alana göre teknoloj (10.34 ve TL) otomobl daha ortalaması fazla harcama kentsel yapmaktadır. alanda daha Kentsel alanda, hanelern % sı 3 süt, 1 1 % yoğurt yüksekken, ve % gayrmenkul peynr ortalaması ve dğer süt kırsal ürünler alanda harcaması fonksyonu yaparken fade kırsal ederken, da bu oranlar y σ se [ v1, v2, v ] 3 = 1 sırasıyla % 70.80, daha yüksektr. % ve Kırsal % dr. alanda yeşl Blgc karta & sahp Yen olma (2014) e göre kentsel alandak alelern % den süt ve (% % 23) s kentsel peynr alana tüketmektedr. (% 7) göre daha Fuller yüksektr. et al (2007) e göre [ log y1,log y2,log y kentsel alandak ] hanelern 3 e Jakobyen dönüşümünü % 90.4 ü süt ve % 58.9 u yoğurt harcaması yapmaktadır. Obayelu et bulundurularak al (2009) a göre dğer kentsel harcama alandak rejmler burada hanelern % 31.3 ü, Bu kırsal çalışmada, alanda Stewart se hanelern & Yen % 17.8 (2004) süt ve tüketmektedr. Yen verlmemştr, Eğtm, fakat teknoloj rejmlern ve otomobl (hç tüketmeyenlern ortalaması kentsel (2005) alanda tarafından daha kullanmış yüksekken, olan gayrmenkul örneklem seçclk ortalaması ve kırsal dğer alanda kombnasyonların) daha yüksektr. olablrlk Kırsal fonksyonuna alanda yeşl karta sstem sahp (Sample olma (% Selecton 23) kentsel System, alana (% SSS) 7) göre üç adet daha yüksektr. katkısı benzer şeklde gelştrleblmektedr (Yen bağımlı değşken olan süt, yoğurt ve peynr le dğer 2005). Süt ürünün harcamalarına at standart Bu çalışmada, mandıra Stewart harcama & Yen gruplarına (2004) ve uygulamıştır. Yen (2005) Her tarafından br sapmalar kullanmış bazı olan örneklem açıklayıcı seçclk değşkenlern br sstem (Sample harcama Selecton mktarı System, eştlğ SSS) olan üç yadet nn bağımlı kl (bnary) değşken fonksyonu olan süt, yoğurt şeklnde ve peynr ssteme le uyarlanmış dğer ve Eştlk mandıra harcama örneklem gruplarına seçclk uygulamıştır. kuralı le ortaya Her br konulduğu harcama mktarı üçsonuç kuralı eştlk le sstem ortaya Eştlk konulduğu 1, 2 ve üç-sonuç 3 te verlmştr. denklem sstem denklem 1, 2 ve 3 te verlmştr. 3 te denklem gösterlmştr. olan y nn kl (bnary) örneklem seçclk σ = exp( m γ ) (3) log y = x β + v eğer z α + u > 0 (1) Burada; exp, üstel fonksyonu; (1) m, harcama y = 0 eğer z α + u 0 denklemlernn standart sapmalarındak Burada; = 1, Burada; 2, 3 sırasıyla = 1, 2, süt, 3 sırasıyla yoğurt süt, ve peynr yoğurt ve le peynr dğer mandıra değşkenlğnde harcama düzey rol denklemlern oynayablecek bağımsız göstermektedr; le z ve dğer x bağımsız mandıra değşkenlernn harcama düzey sütün denklemlern vektörünü; α ve değşken β uygun vektör parametre setn vektörlern fade ederken; ve γ, her br gıda göstermektedr; z ve x bağımsız değşkenlernn harcaması çn uygun parametre vektör setnn fade sütün vektörünü; α ve β uygun parametre etmektedr Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

6 Türkye de Süt Ürünler Tüketm Harcamalarına Etk Eden Faktörlern Analz: Çoklu Heckman Örneklem Seçclk..., Tern et al Dğer taraftan olasılık, şartlı ve şartsız harcama mktarlarının beklenlen değerler sırasıyla Eştlk 4 te gösterldğ şeklde elde edlmştr. Pr ( y ) =Φ( z ˆ α ) uv ( z ˆ α ρ σ ) 2 ( ) ˆ σ Φ + E y y > 0 = exp x β + 2 Φ 2 ( ) exp ˆ σ uv E y ( ˆ = x β + Φ z α + ρ σ ) 2 ( z ˆ α ) (4) Burada; (.), kümülatf brm normal yoğunluk fonksyonunu fade etmektedr. Yukarıdak her br eştlğn lgl bağımsız değşkene göre türevnn alınması, o değşkenn olasılık, şartlı ve şartsız ortalama harcama üzerndek brmsel etky vermektedr. Marjnal etklernn standart hataları se delta metodu kullanılarak bulunmuştur (Yen & Rosnsk 2008). 3. Bulgular ve Tartışma Kentsel ve kırsal alanda yaşayan alelern aynı parametre değerlerne sahp olduğunu öne süren sıfır hpotez Olablrlk Test (Lkelhood Rato, LR) yardımı le test edlmştr. LR test ( 2*(log L1+ log L2- log L p ) ) χ 2 dağılımına uymakta ve ( m1+ m2- m p ) serbestlk derecesne (sd) sahptr, burada m ler sırasıyla kentsel, kırsal ve havuzlanmış modellerde kullanılan parametre sayısını fade etmektedr. Test sonucunda havuzlanmış modeln ret edlmes gerektğ, yan her k bölgenn farklı parametre değerlerne sahp olduğu ve dolayısıyla gözlemlern kentsel ve kırsal alanlara ayrılarak analzlere tab tutulması gerektğ saptanmıştır (LR= ; P<0.000). Ayrıca, sstemn k aşamada bağımsız br şeklde çözülmel savını öne süren hpotez her k bölge çn ret edlmştr (kent çn: Wald= , P<0.000; kırsal çn: Wald= , P<0.000). Benzer şeklde, kl bağımsız sstemn (yalnızca lgl gıdanın gıda harcama olasılığı le harcama mktarı arasındak korelasyon katsayısı vardır) hpotez her k bölge çn ret edlmştr (kent çn: Wald= ve P<0.000; kırsal çn: Wald= ve P<0.000). Gıda harcamalarının varyansını açıklamada hane resnn eğtm düzey le ale eşdeğer büyüklüğü değşkenler kullanılmış ve bunların her br eştlkte etklernn olmadığını öne süren ön sav, her k bölge çn de ret edlmştr (kent çn: Wald= ve P< 0.000; kırsal çn: Wald= ve P<0.000). Hem kentsel ve hem de kırsal alanda yaşayan alelerde üç gıdanın harcama olasılıkları arasındak korelasyon katsayıları poztf ve statstk açıdan öneml bulunmuştur (Çzelge 2-3). Dğer taraftan, üç süt ürününe at harcama düzeyler arasındak lşkye bakıldığında, her k bölgede de bu korelasyon katsayıları poztf ve statstk açından öneml bulunmuştur. Dolayısıyla, sstemde kontrol altına alınan faktörlern dışında kalan kontrol edlemeyen değşkenlernn toplam bleşm üç süt ürünün hem harcama olasılıklarını hem de harcama düzeylern poztf yönlü etklemektedr. Ayrıca, hem kentsel hem de kırsal alanda süt ürünün harcama düzey yoğurt ürünün harcama olasılığı arasında statstk açıdan öneml negatf yönlü lşk bulunmuştur. Kentsel alanda yoğurt ürünün harcama düzey süt ve peynr le dğer süt ürünlernn harcama olasılıkları le poztf lşk gösterrken, kırsal alanda bu durum yoğurt harcama düzey süt ve yoğurt harcama olasılıkları le negatf ve peynr le dğer süt ürünlernn harcama olasılıkları le poztf br lşk göstermştr. Son ürün olan peynr le dğer süt ürünlerne yapılan harcama düzeynn üç süt ürünün harcama olasılıkları le olan lşksne bakıldığında; kentsel alanda yoğurt ürünün harcama olasılıkları le poztf yönlü, kend ürünün harcama olasılığı le negatf yönlü br lşk göstermştr. Buna karşın kırsal alanda se yalnızca kend ürünün harcama olasılığı le negatf br lşk düzeyn göstermştr. Sstem üzernde açıklayıcı değşkenlern tahmnclernden zyade, sstemn brm etklernn daha öneml olması göz önünde bulundurulmuş, tahmnclere lşkn tartışmada bulunulmamıştır. Açıklayıcı değşkenlere at brm (marjnal) etkler kentsel alan çn Çzelge 4 te kırsal alan çn Çzelge 5 te verlmştr. İstatstk olarak anlamlı çıkan değşkenlere at olasılık ve koşullu beklenlen ortalama marjnal etkler tartışılmıştır. Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

7 Analyzng Factors Affectng Household Mlk Products Expendtures n Turkey: A Multvarate Heckman Sample..., Tern at al Çzelge 2- Süt ürünler çn örneklem seçclk sstemnn en yüksek olablrlk tahmncler: Kentsel aleler Table 2- Maxmum-lkelhood estmaton of sample selecton system for mlk products: Urban households Değşkenler Olasılık Düzey Süt Yoğurt Peynr ve dğer Süt Yoğurt Peynr ve dğer Sabt *** *** *** *** *** (0.120) (0.120) (0.120) (0.132) (0.119) (0.076) Ale eşdeğer büyük * ** *** *** *** (0.043) (0.048) (0.042) (0.030) (0.027) (0.028) Cnsyet *** (0.080) (0.080) (0.083) (0.068) (0.048) (0.049) Meden durum *** ** (0.090) (0.091) (0.091) (0.068) (0.053) (0.056) Çalışma durumu (0.051) (0.050) (0.056) (0.034) (0.029) (0.031) Yaş *** * *** *** *** *** (0.096) (0.096) (0.097) (0.064) (0.054) (0.057) Yaş ** ** *** *** (0.080) (0.078) (0.085) (0.053) (0.045) (0.047) Yaş * *** *** (0.073) (0.072) (0.082) (0.047) (0.041) (0.044) Yaş *** *** ** (0.065) (0.063) (0.075) (0.041) (0.037) (0.039) Zorunlu sgorta (0.070) (0.066) (0.069) (0.043) (0.039) (0.041) Yeşl kart *** *** ** (0.098) (0.093) (0.090) (0.080) (0.062) (0.063) Apartmanda yaşama *** *** *** (0.045) (0.042) (0.046) (0.042) (0.029) (0.027) Çocuklu ale *** ** (0.065) (0.061) (0.065) (0.042) (0.037) (0.038) Çocuksuz ale ** (0.087) (0.086) (0.094) (0.056) (0.051) (0.053) Ev sahb * ** (0.064) (0.060) (0.065) (0.036) (0.033) (0.034) Kracı ** ** *** (0.060) (0.057) (0.063) (0.037) (0.035) (0.036) Çocuk *** *** *** (0.060) (0.054) (0.057) (0.046) (0.032) (0.032) Çocuk *** *** *** (0.052) (0.047) (0.054) (0.034) (0.028) (0.030) Çocuk ** (0.057) (0.054) (0.061) (0.039) (0.031) (0.034) Ayn ve nakd yardım ** *** (0.080) (0.077) (0.072) (0.055) (0.053) (0.051) Eğtm yılı ** *** *** (0.006) (0.005) (0.001) (0.004) (0.003) (0.003) Teknoloj sayısı *** *** *** (0.010) (0.009) (0.010) Otomobl sayısı * (0.046) (0.043) (0.046) Gayrmenkul sayısı ** (0.028) (0.026) (0.029) Gelr bn TL *** *** (0.031) (0.030) (0.027) Gelr bn TL *** *** *** (0.042) (0.040) (0.038) Gelr > 45 bn TL *** *** *** (0.050) (0.047) (0.044) Değşen varyans değşkenler Sabt *** *** *** (0.052) (0.047) (0.039) Ale eşdeğer büyüklüğü ** *** (0.018) (0.017) (0.014) Eğtm yıl ** ** (0.003) (0.003) (0.002) Korelasyon Katsayıları Olasılık: yoğurt *** (0.026) Olasılık: peynr ve dğer *** *** Düzey: süt (0.028) (0.026) *** (0.268) (0.026) (0.030) Düzey: yoğurt *** ** *** (0.025) (0.211) (0.032) (0.022) Düzey: peynr ve dğer *** *** *** *** (0.020) (0.019) (0.026) (0.015) (0.016) Log lkelhood Parantez çndek değerler standart hatalardır; anlamlılık düzeyler; ***, 1%; **, 5%; *, 10% 506 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

8 Türkye de Süt Ürünler Tüketm Harcamalarına Etk Eden Faktörlern Analz: Çoklu Heckman Örneklem Seçclk..., Tern et al Çzelge 3- Süt ürünler çn örneklem seçclk sstemnn en yüksek olablrlk tahmncler: Kırsal aleler Table 3- Maxmum-lkelhood estmaton of sample selecton system for mlk products: Rural households Olasılık Değşkenler Süt Yoğurt Peynr ve dğer Süt Yoğurt Peynr ve dğer Sabt *** *** *** (0.139) (0.133) (0.133) (0.214) (0.138) (0.128) Ale eşdeğer büyük ** * *** *** *** (0.053) (0.052) (0.049) (0.044) (0.042) (0.050) Cnsyet * ** (0.102) (0.104) (0.099) (0.086) (0.093) (0.094) Meden durum *** *** *** (0.110) (0.110) (0.106) (0.104) (0.101) (0.099) Çalışma durumu *** *** ** ** (0.066) (0.064) (0.067) (0.068) (0.060) (0.057) Yaş * * (0.152) (0.141) (0.134) (0.116) (0.129) (0.119) Yaş (0.106) (0.102) (0.101) (0.081) (0.091) (0.085) Yaş (0.094) (0.090) (0.091) (0.071) (0.083) (0.077) Yaş (0.080) (0.076) (0.078) (0.060) (0.068) (0.065) Zorunlu sgorta ** * ** (0.082) (0.077) (0.078) (0.069) (0.070) (0.069) Yeşl kart ** * *** (0.093) (0.091) (0.087) (0.080) (0.083) (0.087) Apartmanda yaşama ** ** ** (0.084) (0.073) (0.087) (0.061) (0.066) (0.063) Çocuklu ale ** ** ** (0.079) (0.073) (0.077) (0.062) (0.064) (0.067) Çocuksuz ale ** ** (0.105) (0.099) (0.106) (0.083) (0.090) (0.091) Ev sahb (0.084) (0.077) (0.081) (0.057) (0.063) (0.062) Kracı *** ** * (0.117) (0.104) (0.120) (0.082) (0.095) (0.095) Çocuk *** *** (0.080) (0.076) (0.074) (0.065) (0.064) (0.064) Çocuk (0.073) (0.069) (0.074) (0.055) (0.061) (0.060) Çocuk ** (0.074) (0.072) (0.071) (0.057) (0.061) (0.064) Ayn ve nakd yardım ** * (0.082) (0.083) (0.078) (0.072) (0.075) (0.077) Eğtm yılı ** ** (0.009) (0.009) (0.009) (0.007) (0.008) (0.008) Teknoloj sayısı *** *** (0.016) (0.013) (0.014) Otomobl sayısı * (0.069) (0.056) (0.061) Gayrmenkul sayısı ** ** (0.031) (0.026) (0.029) Gelr bn TL *** *** (0.048) (0.049) (0.049) Gelr bn TL *** *** (0.075) (0.072) (0.078) Gelr > 45 bn TL * *** (0.103) (0.099) (0.106) Değşen varyans değşkenler Sabt *** (0.070) (0.070) (0.066) Ale eşdeğer büyüklüğü *** (0.021) (0.021) (0.022) * Eğtm yılı *** (0.005) (0.005) (0.005) Korelasyon katsayıları Olasılık: yoğurt *** (0.033) Olasılık: peynr ve dğer *** *** (0.033) (0.030) Düzey: süt ** (0.297) (0.048) (0.044) Düzey: yoğurt * *** *** *** (0.030) (0.031) (0.029) (0.028) Düzey: peynr ve dğer *** *** *** (0.030) (0.028) (0.034) (0.024) (0.023) Log lkelhood Parantez çndek değerler standart hatalardır; anlamlılık düzeyler; ***, 1%; **, 5%; *, 10% Düzey Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

9 Analyzng Factors Affectng Household Mlk Products Expendtures n Turkey: A Multvarate Heckman Sample..., Tern at al Çzelge 4- Açıklayıcı değşkenlern marjnal etkler: Kentsel alan Table 4- Margnal effects of explanatory varables: Urban households Süt Yoğurt Peynr ve dğer süt ürünler Değşkenler P C U P C U P C U Sabt *** *** *** *** *** *** *** *** (2.934) (2.151) (1.854) (3.351) (1.967) (1.645) (2.348) (2.038) (1.888) Cnsyet *** (1.358) (0.714) (0.674) (2.106) (0.620) (0.573) (1.788) (1.031) (1.018) Meden durum *** ** *** (2.696) (0.720) (0.647) (2.510) (0.687) (0.636) (1.885) (1.252) (1.210) Çalışma durumu ** ** (1.267) (0.430) (0.397) (1.388) (0.375) (0.347) (1.088) (0.692) (0.688) Yaş *** *** *** *** *** *** *** *** (2.880) (0.694) (0.623) (2.963) (0.579) (0.543) (2.772) (0.833) (0.846) Yaş *** *** *** *** * *** *** (2.085) (0.627) (0.576) (2.287) (0.533) (0.497) (1.841) (0.913) (0.922) Yaş * * *** *** *** *** (1.835) (0.586) (0.539) (2.103) (0.499) (0.465) (1.679) (0.899) (0.910) Yaş *** *** *** ** ** (1.632) (0.525) (0.484) (1.890) (0.441) (0.414) (1.516) (0.802) (0.823) Zorunlu sgorta * (1.771) (0.521) (0.484) (1.824) (0.513) (0.479) (1.478) (0.855) (0.830) Yeşl kart *** *** *** *** *** (3.056) (0.759) (0.663) (2.803) (0.744) (0.672) (2.357) (1.210) (1.109) Apartmanda yaşama *** * *** *** *** (1.205) (0.383) (0.346) (1.218) (0.329) (0.302) (0.958) (0.574) (0.569) Çocuklu ale *** *** *** *** (1.617) (0.521) (0.480) (1.715) (0.468) (0.435) (1.294) (0.825) (0.802) Çocuksuz ale * ** ** 2.98 ** (1.997) (0.727) (0.675) (2.188) (0.690) (0.648) (1.771) (1.264) (1.245) Ev sahplğ * ** ** (1.579) (0.451) (0.423) (1.696) (0.418) (0.398) (1.270) (0.771) (0.788) Kracı *** *** ** (1.491) (0.462) (0.432) (1.499) (0.424) (0.393) (1.220) (0.738) (0.726) Çocuk *** *** *** *** ** (1.176) (0.540) (0.514) (1.369) (0.395) (0.371) (1.098) (0.683) (0.676) Çocuk *** *** *** ** (1.222) (0.402) (0.378) (1.311) (0.361) (0.334) (1.071) (0.666) (0.671) Çocuk ** * (1.480) (0.449) (0.415) (1.533) (0.402) (0.375) (1.254) (0.729) (0.724) Ayn ve nakd destek ** ** *** *** *** (2.251) (0.628) (0.574) (2.236) (0.651) (0.584) (1.915) (0.954) (0.868) Ale eşdeğer büyük ** ** *** *** *** *** * (1.042) (0.432) (0.388) (1.322) (0.383) (0.357) (0.827) (0.659) (0.614) Eğtm yılı *** 0.15 *** 0.17 *** *** *** (0.140) (0.051) (0.047) (0.159) (0.051) (0.042) (0.123) (0.092) (0.082) Teknoloj sayısı *** *** *** *** *** *** *** (0.235) (0.055) (0.054) (0.262) (0.075) (0.063) (0.193) (0.064) (0.103) Otomobl Sayısı * (1.137) (0.045) (0.122) (1.197) (0.058) (0.163) (0.896) (0.273) (0.452) Gayrmenkul sayısı ** ** (0.677) (0.027) (0.072) (0.713) (0.048) (0.101) (0.568) (0.172) (0.289) Gelr bn TL *** *** *** *** ---- (0.412) (0.346) ---- (0.383) (0.307) ---- (0.660) (0.582) Gelr bn TL *** *** *** *** *** *** ---- (0.618) (0.518) ---- (0.560) (0.449) ---- (1.146) (1.013) Gelr > 45 bn TL *** *** *** *** *** *** ---- (0.851) (0.714) ---- (0.716) (0.574) ---- (1.644) (1.454) Parantez çndek değerler standart hatalardır; anlamlılık düzeyler; ***, 1%; **, 5%; *,10%; P, olasılık; C, koşullu beklenlen ortalama mktar; U, koşulsuz beklenlen ortalama mktar 508 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

10 Türkye de Süt Ürünler Tüketm Harcamalarına Etk Eden Faktörlern Analz: Çoklu Heckman Örneklem Seçclk..., Tern et al Çzelge 5- Açıklayıcı değşkenlern marjnal etkler: Kırsal alan Table 5- Margnal effects of explanatory varables: Rural households Süt Yoğurt Peynr ve dğer süt ürünler Değşkenler P C U P C U P C U Sabt *** *** *** *** *** *** *** (4.672) (2.746) (2.082) (4.728) (2.287) (1.810) (4.344) (3.577) (2.979) Cnsyet * ** * *** *** (3.201) (1.222) (1.035) (3.419) (1.298) (1.123) (3.442) (1.722) (1.401) Meden durum *** *** *** *** (4.129) (0.987) (0.762) (4.020) (1.363) (1.137) (3.652) (2.431) (2.002) Çalışma durumu *** ** *** *** *** ** (2.340) (0.681) (0.551) (2.389) (0.762) (0.628) (2.279) (1.259) (1.095) Yaş ** * *** ** *** (5.744) (1.203) (0.983) (5.317) (1.658) (1.373) (4.846) (2.066) (1.760) Yaş (3.720) (1.040) (0.860) (3.724) (1.257) (1.076) (3.358) (1.738) (1.549) Yaş ** *** *** (3.264) (0.888) (0.735) (3.284) (1.135) (0.948) (3.102) (1.548) (1.375) Yaş (2.613) (0.732) (0.623) (2.662) (0.946) (0.807) (2.576) (1.523) (1.370) Zorunlu sgorta *** * * ** (2.819) (0.804) (0.675) (2.750) (0.986) (0.831) (2.628) (1.510) (1.309) Yeşl kart ** * ** * (3.228) (0.993) (0.817) (3.226) (1.293) (1.098) (3.045) (1.978) (1.591) Apartmanda yaşama ** * *** *** ** (2.616) (0.727) (0.658) (2.638) (0.897) (0.770) (2.640) (1.448) (1.410) Çocuklu ale ** ** * (2.642) (0.745) (0.625) (2.567) (0.924) (0.798) (2.546) (1.496) (1.323) Çocuksuz ale ** * (3.802) (1.020) (0.854) (3.415) (1.330) (1.133) (3.651) (2.225) (1.959) Ev sahplğ * * (2.803) (0.738) (0.637) (2.702) (0.888) (0.797) (2.667) (1.332) (1.256) Kracı *** (3.733) (0.974) (0.858) (3.131) (1.258) (1.089) (3.596) (1.974) (1.844) Çocuk *** *** *** * * (2.463) (0.817) (0.719) (2.704) (0.890) (0.792) (2.478) (1.412) (1.246) Çocuk * (2.440) (0.692) (0.581) (2.464) (0.860) (0.743) (2.322) (1.317) (1.169) Çocuk *** (2.462) (0.726) (0.609) (2.582) (0.891) (0.788) (2.446) (1.371) (1.173) Ayn ve nakd destek * * * (2.908) (0.854) (0.682) (3.010) (1.107) (0.939) (2.694) (1.660) (1.339) Ale eşdeğer büyük *** *** *** *** *** * *** *** (1.749) (0.610) (0.493) (1.816) (0.645) (0.593) (1.632) (1.163) (0.957) Eğtm yılı ** * (0.311) (0.102) (0.084) (0.308) (0.128) (0.107) (0.302) (0.168) (0.150) Teknoloj sayısı *** *** *** *** *** (0.527) (0.085) (0.084) (0.468) (0.120) (0.158) (0.468) (0.176) (0.241) Otomobl sayısı * * * (2.306) (0.153) (0.260) (1.991) (0.489) (0.665) (1.998) (0.714) (1.014) Gayrmenkul sayısı ** * *** *** *** (1.051) (0.103) (0.136) (0.933) (0.230) (0.312) (0.944) (0.333) (0.473) Gelr bn TL *** *** *** *** ---- (0.653) (0.472) ---- (0.818) (0.563) ---- (1.260) (0.924) Gelr bn TL *** *** *** *** ---- (1.209) (0.874) ---- (1.294) (0.891) ---- (2.444) (1.793) Gelr > 45 bn TL * * *** *** ---- (1.592) (1.150) ---- (1.734) (1.194) ---- (3.527) (2.586) Parantez çndek değerler standart hatalardır; anlamlılık düzeyler; ***, 1%; **, 5%; *,10%; P, olasılık; C, koşullu beklenlen ortalama mktar; U, koşulsuz beklenlen ortalama mktar Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

11 Analyzng Factors Affectng Household Mlk Products Expendtures n Turkey: A Multvarate Heckman Sample..., Tern at al Hane res erkek olanların süt tüketm olasılığı, hane res kadın olanlara göre kentsel alanda % 9.3, kırsal alanda se % 5.0 oranında daha az olmuştur. Ancak bu sonuç kırsal alanda statstk açıdan anlamlı bulunmamıştır. Hane res erkek olanların yoğurt tüketm olasılığı, hane res kadın olanlara göre kentsel alanda % 2.2, kırsal alanda se % 6.3 oranında daha az olmuştur. Ancak bu sonuç kentsel alanda statstk açıdan anlamlı bulunmamıştır. Dğer br fadeyle gerek kentsel gerekse kırsal alanda hane res kadın olanların hem süt hem de yoğurt tüketm olasılıkları erkeklere göre daha fazla olmuştur. Trung et al (2014) kırsalda ale res erkek olanların kadın olanlara göre süt tüketm olasılığı ve tüketm harcamasının sırasıyla % 1.3 ve % 2.2 oranında daha az olduğunu belrtmştr. Hane res erkek olanların süt tüketm harcaması mktarı, hane res kadın olanlara göre kentsel alanda 0.28 TL daha fazla ken, kırsal alanda 2.2 TL daha az olmuştur. Ancak bu sonuç kentsel alanda statstk açıdan anlamlı bulunmamıştır. Hane resnn erkek olması süt tüketm harcama oranını (Blgc & Yen 2013), hane resnn erkek olması süt ürünler tüketm harcama oranını (Agbola 2003) düşürmektedr. Hane res erkek olanların peynr le dğer süt ürünler harcama mktarı, hane res kadın olanlara göre kentsel alanda 0.82 TL, kırsal alanda se 3.9 TL daha fazla olmuştur. Ancak bu sonuç kentsel alanda statstk açıdan anlamlı bulunmamıştır. Hane res evl olanların süt tüketm olasılığı, hane res evl olmayanlara göre, kentsel alanda % 8.7, kırsal alanda % 14.0 oranında daha fazla olmuştur. Bu sonuç her k kesm çnde statstk açıdan anlamlı olmuştur. Yan beklendğ gb hane res evl olanların süt tüketm olasılıkları hane res evl olmayanlara göre daha yüksek olmuştur. Hane res evl olanların süt tüketm harcaması mktarı, hane res evl olmayanlara göre, kentsel alanda 1.5 TL, kırsal alanda 2.9 TL daha fazla olmuştur. Bu sonuç her k kesm çnde statstk açıdan anlam olmuştur. Hane res evl olanların peynr le dğer süt ürünler harcama mktarı, hane res evl olmayanlara göre, kentsel alanda 1.3 TL, kırsal alanda 5.5 TL daha az olmuştur. Bu sonuç kentsel alanda statstk açıdan anlamlı bulunmamıştır. Blgc & Yen (2013; 2014) e göre hane resnn evl olması, hane res evl olmayanlara göre hem kırsal alanda hem de kentsel alanda süte yapılan tüketm harcama oranını artırırken, yoğurt ve peynre yapılan tüketm harcama oranını düşürmektedr. Hane res çalışıyor olanların süt ve yoğurt tüketm olasılığı, hane res çalışmayanlara göre kentsel alanda sırasıyla % 1.3 ve % 0.4 oranında, kırsal alanda se sırasıyla % 10.1 ve % 14.7 oranında daha fazla yüksek olmuştur. Bu sonuçlar kentsel alanda statstk açıdan önemsz olmuştur. Hane resnn çalışmıyor olması kentsel olanda süt ve süt ürünler tüketm olasılığını öneml oranda etklemezken, kırsal alanda oldukça etklemştr. Hane res çalışıyor olanların yoğurt tüketm harcaması mktarı, hane res çalışmayanlara göre kentsel alanda 0.38 TL, kırsal alanda 4.2 TL daha fazla olmuştur. Bu sonuç kentsel alan çn anlamlı bulunmamıştır. Bu sonuçlara göre hane resnn çalışıyor olmasının özellkle kırsal alanda temel gıda maddes olan süt ürünler tüketmn arttırdığı söyleneblr. Ancak Blgc & Yen (2013) e göre ale resnn çalışıyor olması süt, yoğurt ve peynre yapılan tüketm harcama oranlarını düşürmektedr. Hane resnn yaşı arasında olan alelern, 60 yaş üstü hane res olan alelere (referans grup) göre, süt, peynr ve dğer süt ürünler tüketm olasılığı kentsel alan çn % 7.7 ve % 10.8, kırsal alan çn % 10.5 ve % 7.0 daha az olmuştur. Kırsal alanda bu parametreler peynr ve dğer süt ürünler açısından anlamlı çıkmamıştır. Kentsel alanda hane resnn yaşı arasında olan alelern, referans gruba göre yoğurt tüketm olasılığı % 4.7 ve hane resnn yaşı arasında olan alelern aynı şeklde referans grubundak alelere göre peynr ve dğer süt ürünler tüketm olasılığı % 3.5 oranında daha az olmuştur. Bu sonuçlar kırsal alan çn anlamlı bulunmamıştır. Hane resnn yaşı arasında olan alelern, referans grubundak alelere göre, süt, yoğurt ve peynr le dğer süt ürünler tüketm harcaması mktarı kentsel alan çn sırasıyla 1.8 TL, 2.4 TL ve 9.5 TL ken, kırsal alan çn 2.3 TL, 1.7 TL ve Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

12 Türkye de Süt Ürünler Tüketm Harcamalarına Etk Eden Faktörlern Analz: Çoklu Heckman Örneklem Seçclk..., Tern et al TL daha az olmuştur. Kırsal alan çn yoğurt tüketm harcaması mktarı anlamlı çıkmamıştır. Kentsel alanda hane resnn yaşı 20-29, 30-39, ve arasında olan alelern, 60 yaş üstü hane res olan alelere göre süt tüketm harcaması mktarı sırası le 1.8 TL, 1.54 TL, 0.9 TL ve 0.1 TL, yoğurt tüketm harcaması mktarı 2.5 TL, 2.1 TL, 1.9 TL ve 1.3 TL ve peynr le dğer süt ürünler tüketm harcaması mktarı 9.5 TL, 5.7 TL, 3.6 TL ve 1.9 TL daha az olmuştur. Kırsal alanda hane resnn yaşı olan alelern temel alınan referans grubundak alelere göre süt tüketm harcaması mktarı 2.3 TL daha az olmuştur. Dğer taraftan hane resnn yaşı arasında olan hanelern referans grubundak alelere göre yoğurt tüketm harcaması mktarı 1.8 TL ve peynr ve dğer süt ürünler tüketm harcaması mktarı 4.0 TL daha az olmuştur. Bu sonuçlara göre hane res 60 yaş üzer olan alelern hem kırsal hem de kentsel alanda dğer yaş grubunda yer alan alelere göre daha fazla süt ve süt ürünler tüketm olasılığı ve tüketm harcaması yaptıkları söyleneblr. Benzer sonuçlar Agbola (2003); Blgc & Yen (2013; 2014) tarafından da bulunmuştur. Buna karşın, kırsal alanda ale resnn yaşının artmasının alelern süt tüketm olasılığı ve tüketm harcamasını azalttığı tespt edlmştr (Trung et al 2014). Hane res zorunlu sgortaya sahp alelern, hane res sgortasız olan alelere göre süt, peynr le dğer süt ürünlern tüketm olasılığı kentsel alanda sırasıyla % 1.4 ve % 2.2 daha fazla ken yoğurt tüketm olasılığı % 0.27 daha az olmuştur. Fakat aynı durum kırsal alanda süt tüketm olasılığını % 7.1, yoğurt tüketm olasılığını % 4.9, peynr ve dğer süt ürünler tüketm olasılığını se % 6.2 oranında artırmıştır. Bu sonuçlar kentsel alan çn anlamlı olmamıştır. Zorunlu sağlık sgortasına sahp olma kırsalda süt ve süt ürünler tüketm olasılığını yükseltmş, kentsel alanda se etkl olmamıştır. Hane res yeşl karta sahp olan alelerde, hane res sgortasız olan alelere göre kentsel alanda süt, yoğurt, peynr le dğer süt ürünler tüketm olasılığı sırasıyla % 10.1, % 3.6 ve % 7.2 oranında, kırsal alanda se % 3.9, % 0.03 ve % 7.3 oranında azalmıştır. Kentsel alanda yoğurt tüketm olasılığı, kırsal alanda se süt ve yoğurt tüketm olasılığı anlamlı bulunmamıştır. Hane resnn yeşl karta sahp olması, olmayanlara göre kentsel alanda süt tüketm harcaması mktarını 2.2 TL, kırsal alanda 0.1 TL azaltmıştır. Bu sonuç kırsal alan çn anlamlı olmamıştır. Yeşl karta sahp olmak düşük gelre sahp olmanın br gösterges olarak düşünüldüğünde bunun sonuçlarının süt ve süt ürünler tüketm olasılığını ve harcama mktarını kentsel alanda daha fazla etkledğ belrtleblr. Hane halkının apartmanda yaşıyor olması (daha modern br yaşam) yaşamayanlara göre, kentsel alanda her br süt ve süt ürününün tüketm olasılığını artırmaktadır. Kırsal alanda da yoğurt harç dğer süt ve süt ürünlernn tüketm olasılığını artırmaktadır. Kırsal alanda yoğurt tüketm olasılığı sonucu anlamlı çıkmamıştır. Kırsal alanda çocuklu alelerde dğer ale tplerne göre, süt tüketm olasılığı % 5.9 daha az ken, yoğurt tüketm olasılığı % 5.4 daha fazla olmuştur. Kentsel alanda se süt tüketm olasılığı % 2.5, yoğurt tüketm olasılığı % 1.7, peynr le dğer süt ürünlern tüketm olasılığı % 1.2 daha fazla olmuştur. Ancak kentsel alan çn sonuçlar anlamlı çıkmamıştır. Kentsel alanda çocuklu alelerde dğer ale tplerne göre süt tüketm harcama mktarı 1.5 TL, yoğurt tüketm harcama mktarı 1.2 TL, peynr le dğer süt ürünler harcama mktarı 0.5 TL daha fazla olmuştur. Peynr le dğer süt ürünler tüketm harcama mktarı sonucu anlamlı çıkmamıştır. Teork olarak çocuklu alelern daha fazla süt ve süt ürünü tüketm harcaması yapması beklenmektedr. Bu durum kentsel alanda gerçekleşrken kırsal alanda kısmen gerçekleşmştr. Davs et al (2010) alede çocuk olmasının dondurulmuş yoğurt talebn negatf, ayran talebn se poztf yönde etkledğn, Gunden et al (2011) alede çocuk olmasının açık süte göre, ambalajlı süt tüketm talebn artırdığını, Blgc & Yen (2014) alede çocuk olmasının hem kırsal hem de kentsel alanda süt ve yoğurt tüketmne yapılan harcama oranlarını artırdığını, Blgc & Yen (2013) çocuksuz alelerde dğer ale tplerne göre süt tüketm harcama oranın daha düşük olduğunu, Rodolfo et al (1999) çocuksuz alelerde süt, tereyağı, Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)

13 Analyzng Factors Affectng Household Mlk Products Expendtures n Turkey: A Multvarate Heckman Sample..., Tern at al peynr ve dğer süt ürünlerne yapılan harcamaların daha düşük olduğunu vurgulamıştır. Alelern 0-5 yaş grubu arasında çocuğu olanlarda olmayanlara göre, kentsel alanda süt tüketm olasılığı % 9.7, yoğurt tüketm olasılığını % 5.8 ve peynr le dğer süt ürünler tüketm olasılığını % 0.6 oranında daha fazla ve benzer şeklde kırsal alanda süt tüketm olasılığı % 8.4 oranında daha fazla olmuştur. Hem kentsel hem de kırsalda 0-5 yaş grubu çocuğa sahp olan alelern sahp olmayanlara göre, süt tüketm harcama mktarı kırsalda 2.3 TL, kentsel de se 6.1 TL daha fazla olmuştur. Gerek kırsal alanda gerekse kentsel alanda 0-5 yaş grubu arasında çocuğa sahp olmak özellkle süt tüketm olasılığı ve süt tüketm harcamasını artırması beklenen br olgudur. Elde edlen sonuçlar bu beklenty doğrulamaktadır. Benzer sonuçlar Davs et al (2012); Blgc & Yen (2013); Trung et al (2014) tarafından da vurgulanmıştır. Benzer durum 6-14 yaş grubu çocuğa sahp kentsel alanda yaşayan aleler çnde geçerldr. Ancak özellkle kentsel alanda yaş grubu arasında çocuğa sahp alelerde olmayanlara göre süt, yoğurt, peynr le dğer süt ürünler tüketm olasılıkları sırası le % 3.2, % 1.4 ve % 1.7 oranında daha az olmuştur. Çocukların küçük yaşlarda daha fazla süt ve süt ürünler tüketmes gerektğnden yaş arttıkça tüketm olasılığının gderek azalması beklenen br sonuçtur. Davs et al (2012) tarafından yapılan çalışmada da yaş grubu arasında çocuğa sahp alelerde tam yağlı süt tüketmnn azaldığı tespt edlmştr. Ale eşdeğer büyüklüğü arttıkça, kentsel alanda süt tüketm olasılığı % 2.0, kırsal alanda % 1.4 oranında azalmıştır. Bu sonuç kırsal alan çn anlamlı çıkmamıştır. Yoğurt tüketm olasılığı kentsel alanda % 3.2, kırsal alanda % 8.5 oranında artmıştır. Peynr le dğer süt ürünler tüketm olasılığı kentselde % 2.5 kırsalda % 2.8 oranında azalmıştır. Ale eşdeğer büyüklüğü le süt ve süt ürünler tüketm harcama mktarı arasında gerek kırsalda gerekse kentsel alanda poztf yönde br lşk olduğu gözlenmştr. Yan ale eşdeğer büyüklüğü arttıkça süt ve süt ürünlerne yapılan harcamalar da artmıştır. Araştırma sonuçlarına göre ale eşdeğer büyüklüğü arttıkça kentsel alanda süt, yoğurt, peynr ve dğer süt ürünlerne yapılan harcama mktarını sırasıyla TL, TL ve TL artmıştır. Kırsal alan çn bu mktarlar sırasıyla TL, TL ve TL dr. Çeştl araştırıcılar, ale büyüklüğü arttıkça süt ve süt ürünlerne yapılan harcamaların arttığını belrtrken (Rodolfo et al 1999; Agbola 2003; Bopape & Myres 2007), başka araştırıcılar se ale büyüklüğü arttıkça süt ürünlerne yapılan tüketm harcama oranlarının düştüğünü vurgulamışlardır (Koç & Tan 2001; Rccuto et al 2006; Blgc & Yen 2013; 2014). Eğtm yılı arttıkça kentsel alanda süt, yoğurt, peynr le dğer süt ürünlernn tüketm olasılıkları arasında poztf br lşk olduğu belrlenmştr. Ancak sadece süt tüketm olasılığı anlamlı çıkmıştır. Eğtm yılı br yıl arttığında kentsel alanda süt tüketm harcaması 0.15 TL, peynr le dğer süt ürünler tüketm harcaması 0.29 TL artmıştır. Benzer sonuçlar Agbola (2003); Fuller et al (2007); Blgc & Yen (2013; 2014) tarafından da tespt edlmştr. Kırsalda eğtm yılı br yıl arttığında peynr le dğer süt ürünler harcama mktarı 0.29 TL azalmıştır. Ancak Trung et al (2014) e göre kırsalda eğtm yılı arttıkça süt tüketm olasılığı ve tüketm harcama mktarı artmaktadır. Teknoloj sayısı kentsel alanda süt, yoğurt, peynr le dğer süt ürünlernn tüketm olasılıklarını sırası le % 1.4, % 2.0 ve % 1.6 oranında, kırsal alanda se % 1.9, % 0.5 ve % 2.3 oranında artırmıştır. Teknolojnn sağlamış olduğu zamanında ale fertlerne ulaşablmenn bu olasılıkta büyük br etken olduğu tespt edlmştr. Kırsal alanda yoğurt tüketm olasılığı anlamlı çıkmamıştır. Teknoloj sayısı hem kırsal hem de kentsel alanda peynr le dğer süt ürünler tüketm harcamasını sırasıyla 0.81 TL ve 0.50 TL artırmıştır. Sahp olunan otomobl sayısı kırsal alanda her br grubun tüketm olasılığını artırırken, kentsel alanda her br grubun tüketm olasılığını azaltmıştır. Hem kırsal hem de kentsel alanda yoğurt tüketm olasılığı harç dğerler anlamsız bulunmuştur. Sahp olunan gayrmenkul sayısı kırsal alanda süt tüketm olasılığı ve yoğurt tüketm olasılığını sırasıyla % 2.2 ve % 2.4 oranında artırırken, kentsel 512 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 21 (2015)