Sivas Kongresi Öncesinde Vilayetin Asayiş Durumuna Dair Bir Rapor

Transkript

1 Ankara Üniversitesi Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 42, Kas m 2008, s Sivas Kongresi Öncesinde Vilayetin Asayiş Durumuna Dair Bir Rapor Yrd. Doç.Dr. Nurşen GÖK ÖZET Mondros Ateşkes Anlaşmas sonras nda Anadolu da ortaya ç kan direniş sürecinde en önemli ad mlardan birini oluşturan Sivas Kongresi öncesinde, vilâyetin asayiş durumunu ortaya koyan ve bu konuda çözüm önerileri getiren bir teftiş raporu değerlendirilmektedir. Bölgede faaliyet gösteren Asker kaçaklar ile Rum, Ermeni, Türk; Gürcü ve Çerkez gruplar ndan oluşan ve bir bölümü siyasi amaçl bir bölümü kendi menfaatlerini sağlamak üzere hareket eden çeteler bölgedeki en büyük asayiş sorununu ortaya ç karmaktad rlar. Asayiş sorunlar n n çözümü için, hükümet taraf ndan Anadolu ya teftiş amaçl müfettişler gönderilmiştir. Teftişte karş laş lan durum rapor haline getirilmiş ve hükümete sunulmuştur. Özellikle asker kaçaklar, çeşitli etnik gruplara mensup olanlar n ç kard klar olaylara raporda yer verilmiş bulunmaktad r. Anahtar Kelimeler: Asayiş, Sivas Kongresi, Anadolu, Çete Faaliyetleri. ABSTRACT Before the Congress of Sivas, an investigation report about the law and order in the city of Sivas was submitted to the Ministry of Internal Affairs. In this paper we will deal with this report in which military fugitives, various groups; such as organized crime groups and partisans which were composed of different ethnic back grounds such as Greek, Armenian, Turkish; Georgians and Circassian; and also had different aims on the one hand for the political causes and on the other hand providing interest were the main problems of public peace in Sivas. In order to solve these public security problems inspectors were dispatched. The case during the tour of inspection were reported and submitted to the government. The issue of military figutives, events caused by various ethnic groups were discussed in the report. Key Words: Public security, Congress of Sivas, Anatolia, Criminal Activities Zonguldak Kara Elmas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

2 232 NURŞEN GÖK Osmanl İmparatorluğu nun Birinci Dünya Savaş ndan yenilgiyle ç kt ğ n belgeleyen Mondros Ateşkes Anlaşmas sonras nda, topraklar İtilaf Devletleri nin işgali alt na girdi. Musul İngilizler, Adana, Antep, Maraş ve Urfa önce İngilizler sonra Frans zlar, Antalya ve çevresi İtalyanlar, İzmir başta olmak üzere Bat Anadolu bölgesi Yunanl lar taraf ndan işgal edildi. Büyük bir bölümü işgal alt nda olan ve siyasi istikrar n bulunmad ğ ülkede güvenlik ve asayiş sorunlar yla karş laş lmas kaç n lmazd. Bu dönemde Anadolu nun birçok bölgesinde olduğu gibi Sivas gibi büyük bir vilayette 1 de güvenliğin sağlanmas nda sorunlar yaşand ğ görülmektedir. Vilayetin asayişle ilgili en önemli sorununu asker kaçaklar ndan, Müslüman, Rum, Ermeni, Gürcü, Çerkez unsurlardan oluşan bazen Gürcü ve Türklerin birlikte hareket ettikleri çeteler oluşturmaktayd. Bu çetelerden bir bölümü soygun, adam kaç rmak, gasp gibi adi suçlar işlerken, özellikle Rumlardan oluşan çetelerin faaliyetleri siyasi bir nitelik göstermekteydi. Bölgede meydana gelen adi şekavet olaylar n n temelinde mali istikrars z ortam n aç b rakt ğ insanlar n say s ndaki art ş olmal d r. Özellikle Balkan ve Trablusgarp savaşlar ndan sonra ülke genelinde g da ve ihtiyaç maddeleri fiyatlar n n aş r derecede artmas nedeniyle artan soygun ve h rs zl ğa yönelik olaylar 2 bu dönemde de devam etmekteydi. Etraflar na özellikle asker kaçaklar n toplayarak dehşet saçan çeteler, geçimlerini köylere yapt klar bask nlarla sağlamaktayd lar.3. Siyasi çete faaliyetlerinin eksenini ise Rumlar n Pontus hükümetini kurmak emelleri oluşturmaktayd. Bilindiği gibi Sivas, ayr l kç Ermenilerin üzerinde bağ ms z bir devlet kurmaya çal şt klar topraklardand. Ayn zamanda Rumlar Osmanl Devleti topraklar ndan, Zonguldak tan Batum a kadar olan k y lar ve Trabzon, Ordu, Giresun, Canik, Sinop, Zonguldak, Tokat, Amasya, Çorum, Yozgat ve Sivas içine alan bir toprak parças n ay rarak, bu toprak parças üzerinde Pontus ad alt nda bir cumhuriyet kurmak istiyorlard y l nda Sivas Vilâyeti nin; Sivas, Tokat, Amasya, Karahisar- Şârkî olmak üzere toplam dört sancağ, 28 kazâs bulunmaktad r. Ramazan Özey, 20. Yüzy l n Başlar nda Sivas n Tarihi Coğrafyas Cumhuriyet in 80. Y l nda Sivas Sempozyumu (15 17 May s 2003, Sivas), Sivas, 2003, s Osman Köse, Canik te Asayiş, 19 May s ve Milli Mücadelede Samsun Sempozyumu (20-22 May s 1999), Samsun, 2000, s İncelediğimiz dönemde Sivas Vilâyeti, 75 bin kadar n n Rum olduğu toplam nüfusu 800 bin dolaylar nda büyük bir vilayetti. Kalabal k nüfusu bar nd rmas na karş n, tah l ekimine ayr lan topraklar n verimsiz olduğu, ticaret ve sanayinin gelişmediği vilâyette ekonomik yaşam sönüktü. Bütün bu olgular bu bölgede eşk yal ğ s radan bir olay durumuna getirmişti. Yoksul köylüler, içine düştükleri çaresizlik nedeniyle hem eşk yal ğa özeniyor, hem kendilerini de hedef alan soygun olaylar ndan yak n yorlard. Yurt Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul , s Pontus Meselesi, Haz rlayan: Y lmaz Kurt, TBMM yay nlar, Ankara, 1995, s.396.

3 SİVAS KONGRESİ ÖNCESİNDE VİLAYETİN ASAYİŞ Canik merkez olmak üzere Pontus idealiyle hareket eden Rum çetelerinin faaliyet gösterdiği alanlardan birisi de Sivas vilayetiydi. Özellikle Canik le s n r olmas nedeniyle Amasya ve Tokat sancaklar nda çetecilik ve siyasi amaçl örgütler kurulup faaliyet göstermekteydiler 5. Mondros Ateşkes Anlaşmas ndan sonra ordular n küçültülmüş olmas, silahlar n önemli bir k sm n n elden ç kmas nedeniyle hükümetin elinde halk çetelere karş koruyacak yeterli kuvvet bulunmamaktayd. Ayr l kç gruplar n planlar n, İtilaf Devletleri de destekliyordu. Nitekim Mondros Mütareke Antlaşmas n n 24. maddesi, İtilaf Devletleri ne Sivas Vilâyetinin de bulunduğu ve Ermeni Vilayetleri olarak an lan vilâyât- sitte s n rlar içinde ç kabilecek bir kargaşal ğa müdahale etme hakk tan yordu 6. Kimi Rum ve Ermeni çeteleri de, büyük devletlere müdahale ortam haz rlama çabas içindeydiler. Sivas Vilâyeti s n rlar içinde de özellikle Hafik, Şark şla ve Aziziye kazalar nda, silahl Rum ve Ermeni çeteleri çok s k köy bask nlar düzenliyor köylüleri y ld rmaya çal ş yorlard 7. Ülke genelinde görülen asayişle ilgili sorunlar İstanbul Hükümeti taraf ndan da bilinmekteydi. Olanaklar el verdiğince çözüm aranmaktayd. Asayiş sorunlar na çözüm ararken, vilâyetlere teftiş amaçl görevlendirmeler yap lm ş ve bu görevliler teftiş s ras ndaki görüş ve düşüncelerini rapor şeklinde hükümete sunmuşlard r. Birçok raporda raporu haz rlayan n ad ve unvan yer verilmiştir, ancak Sivas Vilâyeti ne ilişkin elimizde bulunan 26 Haziran 1919 (26 Haziran 1335) tarihli raporda raporun kimin taraf ndan yaz ld ğ belirtilmemiştir. Bu durum Vilayet e ilişkin bu raporun elimizde şifre çözümü bir kopyas n n bulunmas ndan kaynaklanmaktad r. Bununla birlikte rapor 1919 y l nda Sivas Vilayetinde karş laş lan sorunlar özellikle güvenlikle ilgili olanlar saptamas ve olas çözüm çarelerini göstermesi bak m ndan dikkat çekicidir. Bölgenin sosyal tarihi aç s ndan katk sağlayacak nitelikteki bu belgeyi yay nlamakta yarar görmekteyiz. Belge Ankara Üniversitesi Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü (TİTE) arşivinde Kutu: 16 Gömlek: 83 Belge: 83 numaras yla kay tl d r 8. Söz konusu raporun haz rlanmadan önce görüldüğünü sand ğ m z, Haziran 1919 tarihleri aras nda Sivas Vilâyeti livâ, kazâ ve köylerinde meydana gelen asayişi 5 Atatürk taraf ndan 5 Haziran 1919 tarihinde Havza dan gönderilen raporda Amasya Livas s n rlar içerisinde 21, Tokat n Canik le s n r olan Erbaa ve Niksar kazâlar nda ise 5 Rum çetesinin faaliyet gösterdiği belirtilmektedir. Atatürk le İlgili Arşiv Belgeleri, Başbakanl k Osmanl Arşivi Daire Başkanl ğ Yay n, Ankara, 1982, s (Belge: 34); Rum çeteleri taraf ndan Amasya ve Tokat sancaklar nda 1916 y l ndan itibaren gerçekleştirilen olaylar için bkz. age, s Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 1. Kitap: İmparatorluğun Çöküşünden Ulusal Direnişe, Ankara, 1991, s Yurt Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul , s EK.I.

4 234 NURŞEN GÖK bozucu faaliyetlere ilişkin ilgili mülki ve askeri makamlardan al nan bilgileri içeren belgeler ise TİTE Arşivi K.19 B.72, 72 (1.2.3) de kay tl d r 9. Rapor edilen olaylar n ferdi değil çete faaliyetleri olduğu görülmektedir. Sivas Vilâyeti nin en önemli asayiş sorunu olduğu belirtilen çete faaliyetleri adi ve siyâsî olmak üzere iki gruba ayr lm şt r. Türk, Çerkez ve Gürcülerden oluşan çetelerin şekavetlerini kendi şahsi menfaatleri sağlamak için sürdürdükleri, soygun, gasp, adam öldürmek gibi adi suçlar işledikleri aç klanmaktad r. Bu tür faaliyetlerin temelinde daha çok açl ğ n yatt ğ anlaş lmaktad r. Rum çetelerinin faaliyetleri ise daha çok siyasi olarak nitelendirilmiştir. Sivas Vilâyetinin Amasya ve Tokat livâlar nda faaliyet gösteren Rum çetelerinin daha çok siyasi amaçla hareket etmekle birlikte adi suçlar da işledikleri anlaş lmaktad r. Bu livâlar n kaza ve köylerinde ayn zamanda Rum çeteleriyle karş laşt r ld klar nda oldukça küçük dört-beş kişilik gruplardan oluşan Çerkez, Gürcü, Türk çeteleri de yol kesmek, gasp, adam soymak gibi adi suçlar işleyerek iç huzurun bozulmas na neden olmaktad rlar. Merkez livâ Sivas ta kalabal k gruplardan oluşan Ermeni çeteleri bulunmaktad r. Bu çeteler incelediğimiz tarihte faaliyetlerini siyasi amaçla değil soygun ve gasp amac yla sürdürmektedirler. Soygun, gasp gibi adi suçlar n daha çok k rsal bölgede gerçekleştiği görülmektedir. Sivas vilâyetine bağl livâ mutasarr fl klar, kaymakaml klar, nahiye müdürleri taraf ndan verilen bilgilerde vilâyette 11 Haziran 26 Haziran tarihleri aras nda şekavet yapmakta olan adi ve siyasi eşk ya çeteleri şu şekilde gösterilmiştir 10 : Amasya Merkez Sancağ : Varay Nahiyesinden Çerkez İbrahim in başkanl ğ nda beş ve F nd kl karyesinden Rum Etnas n başkanl ğ nda yirmi ve Karaağaç karyeli Kostanik başkanl ğ nda yirmi ve Abac karyeli Lefter in başkanl ğ nda yirmi kişiden oluşan dört eşk ya çetesi bulunmaktad r. Merzifon Kazas : Gürcü Ahmet in başkanl ğ alt nda Gürcü ve Türk olarak alt kişilik bir çete mevcuttur. Gümüşhac köy Kazas : Maden karyesinden Hapo ve küçük Hapo ve Kad köylü Angelos başkanl klar alt nda k rk kişiden fazla bir eşk ya çetesi mevcuttur. Havza Kazas : Havzal Ender Payan n başkanl ğ alt nda on beş kişiden oluşan bir Rum Çetesi ve Lâdikli Sokrat n başkanl ğ alt nda yirmi kişiden oluşan bir eşk ya çetesi bulunmaktad r. 9 EK.II. 10 TİTE Arşivi K.19 B.72, 72-1, 72-2, 72-3.

5 SİVAS KONGRESİ ÖNCESİNDE VİLAYETİN ASAYİŞ Köprü Kazas : Ersedok Karyeli İlya ve Neyan n başkanl ğ nda on sekiz ve Karl k karyeli Padlos un başkanl ğ nda yirmi-otuz kişiden oluşan eşk ya çeteleri mevcuttur. Lâdik Kazas : Lâdik Kazas dâhilinde yüzde yirmi İslâm ve geri kalan Rum olmak üzere iki yüz elli ve üç yüz mevcutlu eşk ya çeteleri bulunmaktad r. Tokat: Tokat n merkez livâs nda adi suçlular d ş nda adi ve siyasi eşk ya çetesi bulunmamakla beraber Erbaa kâzas dâhilinde eşk ya-y müste minden Hac bey karyeli Lefter ve Kozl caalan karyeli Estil ve K rkharman karyeli Entaş ve Karamoklu Çak r ve İkip narl diğer Entaş n başkanl klar nda beş Rum çetesi bulunmaktad r. Bunlar n amaçlar siyasi olmakla beraber faaliyette olmay p f rsat buldukça gelen geçene sald rmak gibi adi suçlar işlemektedirler. Gürün Kazas : Gürün kazâs bölgesinde adi ve siyasi eşk ya çetesi bulunmamaktad r. Ancak kazân n Elbistan la s n r olmas nedeniyle Elbistan soyguncular bazen Gürün bölgesine sald rmaktad r. Karahisar- Şârkî Sancağ : Mutasarr fl ktan al nan bilgiye göre Karahisar- Şârkî livas bölgesinde adi ve siyasi eşk ya çeteleri bulunmamaktad r. H d rnall ve Ulaş nahiyeleri dâhilinde siyasi ve adi çeteler bulunmamaktad r. İlbeğlü Nahiyesi: Nahiye dâhilinde siyasi ve adi çete bulunmamaktad r. Bununla birlikte ara s ra üç beş kişiden oluşan adi çeteler ortaya ç kmakta ve köylere sald rmaktad rlar. Yenihan Kazas : kaza dâhilinde siyasi eşk ya çeteleri bulunmamakla birlikte bazen Zile ve Maden kazalar bölgesine giderek soygunculuk yapan dört beş kişilik Yeni Köylü Kara Mustafa Çetesi vard r. Bu çete daha sonra Amasya hududuna geçmiştir. Hafik Kazas : Kaza dâhilinde tehcirden dönmüş olan Ermenilerden oluşan yirmi beş ve otuz kişilik bir eşk ya çetesi bulunmaktad r. Bu çete ara s ra gelen geçene sald rmakta ve para ve eşyalar n gasp etmektedir. Göktepe bölgesinde postaya taarruz ederek elli bin kuruşu geçen emaneti gasp etmiş ve terhis olmuş askerlerden beş kişiyi Canik ile Zara aras nda feci bir şekilde katletmişlerdir. Bunlara civar köyler ahalisinden baz İslamlar n yatakl k ettikleri ifade edilmektedir. Darende Kazas : Darende Kazas dâhilinde sürekli faaliyet gösteren eşk ya bulunmamaktad r. Ancak kaza jandarma mevcudu ara s ra gerçekleşen adi suçlar n faillerini ele geçirmeye uygun değildir.

6 236 NURŞEN GÖK Tenos Kazas : Boğazl yan kazas n n Çat karyesi nde saklanan elli kişiden oluşan Desmo Ebil in başkanl ğ nda bir Ermeni çetesi bulunmaktad r. Bu çete siyasi bir amaca dayanmamakla beraber ara s ra Tenos kazas na bağl köylere sald rmakta olduklar ndan ele geçirilmeleri için birkaç defa çeşitli mahallerde müfrezeler gönderilmiş, ancak sakland klar orman n sarp olmas nedeniyle yakalanmalar sağlanamam şt r. Divriği Kazas : Divriği Kazas dâhilinde siyasi çete bulunmamaktad r. Zara Kazas nda Karacaviran Karyesi nin Kas m Oğlu İsmail ve Süleyman oğlu İzzet ve Divrik in Hamuç karyesi nden Ali oğlu Ali ve Ziver Naci Hüseyin ve üç dört refikas yla Zara ve Divriği Torbaçay kazalar aras nda eşk yal k yapmaktad rlar. Yakalanmalar için yirmi mevcutlu bir müfreze gönderilmiştir. Kangal Kazas : Kangal m nt kas nda adi ve siyasi eşk ya çeteleri bulunmamaktad r. Mülki ve askeri yetkililer, jandarma mevcudunun eksikliğinin tamamlanmas üzerinde srarla durmuşlard r. Jandarma veya nizamiye müfrezeleriyle çarp şma olmas durumunda civar Rum köylerinde eli silah tutan Rumlar hemen çarp şmaya kat lmalar nedeniyle, üstün kuvvet karş s nda kalan müfrezeler bunlar tenkil edememekte ve çarp şma kendileri aç s ndan başar s zl kla sonuçlanmaktad r. Özellikle Rum çetelerinin hareket alan olan Amasya ve Tokat ta kuvvetlerin art r lmas gerekmektedir. Amasya taburuna alt yüz mevcutlu bir nizamiye taburunun verilmesi, Erbaa kazâs bölgesinde bulunan jandarma karakollar n n çoğalt lmas ve Erbaa jandarma bölüğü mevcuduna üç subay, on bir piyade ve k rk iki süvari neferinin ilave edilmesi, Erbaa kâzas ya s n r bulunan baz nahiyelerin merkezlerinde karakol kurulmak üzere dört bölükten oluşan Tokat jandarma taburunun beş bölüğe ç kar lmas gerekmektedir. Ayr ca Rus, Osmanl, Avusturya, Alman ve İngiliz tüfekleriyle donanm ş olan eşk ya çetelerinin ellerinde bulunan silahlar, asker elinde bulunan silahlardan çok daha iyi durumdad r. Asker elinde bulunan silahlar n küçük mavzerlerle değiştirilmesi önerilmiştir. Jandarma kumandanlar n n muktedir ve mektepli kişiler aras ndan seçilmesi, talim ve terbiye için jandarma efrad mektebinin aç lmas, baz bölgelerde ise yerli jandarman n tamamen değiştirilmesi gerekliliği belirtilmektedir. Asker ailelerinin iaşelerinin temini, subay ve memur maaşlar n n art r lmas ve düzenli ödenmesi, Levaz m eksiklerinin tamamlanmas, telefon tellerinin tamiri gerekliliği verilen bilgilerden anlaş lmaktad r.

7 SİVAS KONGRESİ ÖNCESİNDE VİLAYETİN ASAYİŞ Sivas Vilâyeti dâhilinde hareket eden çetelerden 11 Haziran 1919 tarihinden 26 Ağustos 1919 tarihine kadar ele geçirilenlerin say s şu şekilde belirtilmiştir: S ğ nan- adet Canl Ölü Toplam 2 İslâm Ermeni Rum _ Bütün bu bilgiler ş ğ nda Dâhiliye Nezareti ne sunulan Sivas Vilayetine ilişkin 26 Haziran 1919 (1335) tarihli bu teftiş raporunda Sivas Vilayeti asayişine dair şu değerlendirilme yap lm şt r: Adi olaylardan asayişin en çok bozuk olduğu yer Amasya sancağ d r. Bu livan n müstakil Canik sancağ yla s n r olmas ndan dolay, burada çok say da siyasi Rum çeteleri mevcut olduğu gibi silahl asker kaçaklar ndan oluşan İslam çeteleri bulunmaktad r. Nüfusun katli, gasp ve soygun, dağa adam kald rmak, hapishaneden firar bu livada s radan günlük olaylar şeklinde gelişmektedir. Asayişin sağlanmas konusunda mülki ve askeri yetkililerin önlem almaktaki ihmalleri söz konusu olmakla birlikte, asayişsizliğin sürmeye devam etmesindeki en önemli neden olarak inzibat ve takip araçlar n n nitelik ve nicelik bak m ndan yetersizlikleri gösterilmektedir. Müfettişin bölgede bulunduğu on dört gün içerisinde meydana gelen olaylarda, faillerin takip ve yakalanmas için yap lan tebligata rağmen emrin yerine getirilmesinde kay ts zl kla karş laş lm şt r. Bu duruma yetkililerin yan t ; jandarma kuvvetlerinin yetersiz say da olduğu, iki-üç aydan beri al namayan maaşlar n görevin yerine getirilmesinde şevkleri k rd ğ şeklinde olmuştur. Müfettişin tespiti jandarma kuvvetlerinin say ca eksik olduğu yönündedir. Vilâyet jandarma alay kadrosu esas itibariyle 1452 piyade ve 480 süvariden ibaret olmakla birlikte içinde bulunulan tarihte elde bulunan mevcut 926 piyade ve 350 süvariden ibarettir. Ayr ca bunlar n büyük bir bölümü hiçbir işe yaramayan bakaya ve firari efrad ile k smen gönüllülerden oluşmaktad r. Bu mevcudun bir bölümü hapishane ve posta muhaf zl ğ, yaz işleri gibi çeşitli hizmetlere ayr ld ğ nda mevcut 523 piyade ve 205 süvari kalmaktad r. Belirtilen kabiliyette ve say daki askerle yoğun bir nüfusu 3 liva, kaza ve nahiyeleri kapsayan Sivas Vilâyeti nin düzen ve asayişinin sağlanmas n n mümkün olmad ğ, kadronun tam olmas durumunda bile düzen ve asayişin

8 238 NURŞEN GÖK ancak normal şartlarda mümkün olduğu raporda belirtilmektedir. Sivas dâhilinde ise gerek açl k gerekse türlü emel ve amaçlarla kargaşal ktan yararlanmak isteyen muhtelif amillerin etkisiyle şirazeden ç karak olağanüstü bir durum kazanm ş olan mahallerde bu kadro ile iş görülmek mümkün olamayacakt r. Duruma çözüm önerisi olarak, sükûnet ve asayişin bulunduğu san lan Kastamonu, Ankara, Konya gibi civar vilayetlerden al nacak k ymetli efrad ile kadro gereksiniminin sağlanmas, işe yarar subay ve efrad sağlayabilmek için maaşlar n düzenli olarak ödenmesi, kadronun genişletilmesinin mümkün olamamas durumunda hali haz rda eksiğin tamamlanmas için takip işlerinde deneyim kazanm ş yetenekli subaylar kumandas nda tam mevcutlu iki bölük askerin devaml olarak jandarmaya yedek kuvvet olarak ilavesi önerilmektedir. Bu durumda asayiş meselesinin başar yla biteceğini ve aksi takdirde mevcut imkânlarla hiçbir şey yap lamayacağ belirtilmektedir. Asker meselesi için kolorduya veya mülhakattaki tümenlere başvurulmas mümkün görülmekle birlikte, askerin terhisinden dolay bunlar n mevcudunun çok az olmas ve o ana kadar gerekli yarar n sağlanamamas nedeniyle önerilmemektedir. Mondros Ateşkesi yle ordunun büyük bir bölümünün terhis edilmesi nedeniyle yeterli jandarma kuvveti bulunmamas ülke genelinde olduğu gibi Sivas Vilayeti dâhilinde de asayişin sağlanmas nda karş laş lan önemli engel olduğu aç kt r. Yeterli jandarma kuvvetinin bulunmamas n n yan s ra, asker kaçaklar n n varl ğ asayişi tehdit eden önemli unsurlardand r sonras nda bölge asayişini etkileyen en önemli gelişme olan Pontus Meselesi ne dayanan asayiş bozucu çete faaliyetleri devam etmektedir. Ermeni çeteleri bulunmakla birlikte bunlar n daha çok adi suçlara kar şmaktad rlar. Ermeni ve Rum çeteleri kalabal k gruplardan oluşmaktad r. Türk, Gürcü, Çerkez çeteleri üç-beş kişilik küçük gruplar halindedir ve siyasi her hangi bir talepleri olmay p tamamen şahsi ç karlar n sağlama amaçl hareket etmektedirler. KAYNAKÇA Ankara Üniversitesi Türk İnk lap Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE Arşivi) Kutu (K) 16 Gömlek (G) 8 Belge (B)83. TİTE Arşivi K.19 B.72, 72-1, 72-2, Yurt Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul Atatürk le İlgili Arşiv Belgeleri, Başbakanl k Osmanl Arşivi Daire Başkanl ğ Yay n, Ankara, 1982

9 SİVAS KONGRESİ ÖNCESİNDE VİLAYETİN ASAYİŞ Köse, Osman, Canik te Asayiş, 19 May s ve Milli Mücadelede Samsun Sempozyumu (20-22 May s 1999), Samsun, Pontus Meselesi, Haz rlayan: Y lmaz Kurt, TBMM yay nlar, Ankara, Özey, Ramazan, 20. Yüzy l n Başlar nda Sivas n Tarihi Coğrafyas Cumhuriyet in 80. Y l nda Sivas Sempozyumu (15-17 May s 2003, Sivas), Sivas, Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, 1. Kitap: İmparatorluğun Çöküşünden Ulusal Direnişe, Ankara, 1991.

10 240 NURŞEN GÖK EK.I TİTE Arşivi K. 19 G.72 B. 72, 72(1,2,3) Sivas Vilâyeti dâhilinde icrâ-y şekavet etmekte bulunan adi siyâsî eşk yâ çetelerinin mikdar na ait malumat ber-vech-i zîrdir: Amasya Merkez Sancağ : Mutasarr fl ktan al nan tahrîrât- cevâbiye hulâsas Varay nâhiyesinden Çerkes İbrahim in riyâseti taht nda beş ve F nd kl karyesinden Rum Etnas n riyâseti taht nda yirmi ve Karaağac Karyeli Kostanik riyâseti taht nda yirmi ve Abac karyeli Lefter in riyâseti taht nda yirmi kişiden mürekkeb dört eşk yâ çetesinin mevcûd bulunduğu. Merzifon Kazâs : Gürcü Ahmed in riyâseti taht nda Gürcü ve Türk olarak alt kişilik bir çetenin mevcûd bulunduğu. Gümüşhac köy Kazâs : Maden karyesinden Hapo ve Küçük Hapo Ve Kad köylü Angelos un riyâsetleri taht nda k rk kişiyi mütecâviz bir eşk yâ çetesi mevcûd olub dehâletlerinin teminine çal ş lmakta olduğu. Havza Kazâs : Havzal Ender Payan n riyâseti alt nda on beş kişiden mürekkeb bir Rum çetesi mevcûd bulunduğu. Havza Kazâs : Ladikli Sokrat n yirmi kişiden mürekkeb bir eşk yâ çetesinin riyâseti taht nda bulunduğu. Köprü Kazâs : Ersedok karyeli İlya ve Neyan n riyâsetleri alt nda on sekiz ve Karl k karyeli Padlos un riyâseti alt nda yirmi otuz kişiden mürekkeb eşk yâ çeteleri mevcûd bulunduğu. Lâdik Kazâs : Ladik Kazâs dâhilinde yüzde yirmi İslâm ve mütebâkîsi Rum olmak üzere iki yüz elli ve üç yüz mevcûdlu eşk yâ çeteleri bulunduğu. Eşk yâ-y merkûmenin esbâb- şekavetleriyle der-dest ve tenkîlleri için ittihaz laz m gelen tedâbir Bâlâda mikdar ve milletleri gösterilen eşk yâ çeteleri Rus, Osmanl, Avusturya ve Alman ve İngiliz tüfekleriyle mücehhez olub bunlardan Türk ve Çerkes ve Gürcü şakilerinin maksad- şekavetleri menfaat-i şahsiyelerini temin için soygunculuk ve hayvan gasb etmek gibi vakayi -i adiyeden ibaret olduğu Rum çetelerinin maksadlar ecânibe karş âsâyiş-i memleketi muhtell göstermek için İslam köylerine tecâvüz ve bir çok emvâl hayvanât ve eşya gasb ve katl ifâ etmekte olub jandarma veya nizâmiye müfrezeleriyle müsâdeme vukuunda civar Rum köylerinde eli silah tutan Rumlar hemen toplanarak müsâdemeye iştirak etmekte olmalar üzerine fâik ve mütekabil kuvvet karş s nda kalan müfrezeler eşirrâ-y merkûmeyi tenkîl edemeyerek müsâdemenin muvaffak yetsizlikle neticelenmekte olduğu ve bunlar n bir an evvel der-dest ve tedmîri tamamen boş bulunan süvari kadrosuyla k smen boş bulunan piyâde jandarma kadrolar n n ikmâline ve Amasya livâs dâhilindeki

11 SİVAS KONGRESİ ÖNCESİNDE VİLAYETİN ASAYİŞ nizâmiye kuvvetlerinin tezyîdine vâ-beste bulunduğu Amasya Mutasarr fl ğ ndan bildirilmiştir. Tokad: Cevâben al nan tahrîrâtda Tokad n merkez livâs nda cerâim-i adiye fâillerinden başka adi ve siyâsî eşk yâ çetesi yok ise de Erbaaa kazâs dâhilinde eşk yâ-y müste minden Hac beğ karyeli Lefter ve Kozl caalan karyeli Estil ve K rkharman karyeli Entaş ve Karamoklu Çak r ve İkip narl diğer Entaş n riyâsetleri alt nda beş Rum çetesi mevcûd olub maksadlar siyâsî ise de el-yevm hali faaliyetde olmayub f rsat buldukca mârrin ve âbirîne tecâvüz etmek gibi cerâim-i adiyede bulunduklar ve jandarma mevcûdunun f kdan na ve livâ dâhilinde jandarma tabur kumandan ndan başka mektebli jandarma zâbiti bulunmamas na ve efrâd yedindeki eslihan n eşk yâ yedlerindeki eslihaya fâik olmamas na binaen eşk yâ-y merkûmenin der-dest ve tenkîlleri mümkün olamamaktad r. Gürün Kazâs : Gürün kaymakaml ğ ndan al nan telgraf-nâme-i cevâbiyyede Gürün Kazâs m nt kas nda adi ve siyâsî eşk yâ çetesi yok ise de kazâ-y mezkûrun Elbistan la hem-hudud olmas na binaen ara s ra Elbistan soyguncular bazen Gürün m nt kas na tecâvüz etmekte olduklar ndan bu kabîl tecâvüzât n vuku unda mütecâvizlerinin der-dest ve tenkîli için karakol kumandanl klar n n muktedir başçavuş veya çavuşlar n uhdesine tevdîi beyân ve teklîf edilmişdir. Karahisar- şarkî sancağ mutasarr fl ğ ndan al nan telgraf-nâme-i cevâbiyyede Karahisar- şarkî livâs m nt kas nda adi ve siyâsî eşk yâ çeteleri olmad ğ bildirilmiştir. Temin-i inzibât için Sivas Jandarma Alay Kumandanl ğ ndan Al nan tezkere-i cevâbiye Hulâsas Jandarma zâbitân hesab memurluğu ve efrâd kadrolar n n ikmâl ve maşât n n tezyîdi, efrâd aileleri iaşelerinin temini ve vilâyet mümtedd telefon tellerinin tamiri ve îcâb eden mahallere yeniden telefon güşâd jandarmalarda mevcûd eslihan n küçük çapl mavzerlerle tebdîli ve levâz m- iksâiyenin temin ve i tas ta lîm ve terbiye için jandarma efrâd mektebinin güşâd ve bunlar n ikmâline kadar Amasya taburuna alt yüz mevcûdlu bir nizâmiye taburunun i tas ve jandarma zâbitân n n alacağ emir üzerine icra ideceği tedâbîrden dolay muâheze edilmemesi esbâb n n temini bildirilmiştir. H d rnall Nâhiyesi: müdüriyetinden al nan tahrîrât- cevâbiyyede nâhiyesi dâhilinde siyâsî ve adi çeteleri olmad ğ. Ulaş Nâhiyesi: müdüriyetinden al nan tahrîrât- cevâbiyyede nâhiyesi dâhilinde siyâsî ve adi çeteleri olmad ğ İlbeğlü Nâhiyesi: müdüriyetinden al nan tahrîrât- cevâbiyyede nâhiyesi dâhilinde siyâsî ve adi çeteleri olmad ğ. İlbeyli m nt kas nda siyâsî eşk yâ çeteleri yok ise de ara s ra üç beş kişiden mürekkeb adi çeteler zuhur etmekte ve bazen

12 242 NURŞEN GÖK ahali-i kurâya tecâvüz olunmakda jandarma kadrosunun ikmâlinde bunlar n da der-dest ve tenkîlleri mümkün olmayacağ bildirilmiştir. Eşk yâ-y Merkumun der-dest ve tenkîlleri için ittihaz laz m gelen tedâbîr Erbaaa Kazâs m nt kas nda mevcûd jandarma karakolhanelerinin tezyîdi ve Erbaa Jandarma Bölüğü mevcûduna üç zâbitle yüz on bir piyâde ve k r iki süvari neferinin ilavesi ve Erbaa Kazâs yla hem-hudud bulunan baz nevahi merkezlerinde karakolhane tesis olunmak üzere dört bölükten ibaret bulunan Tokad Jandarma taburunun beş bölüğe iblağ ve hiç olmazsa bölük kumandanlar n n behemehal mektebli olarak yeniden zâbit celbi ve jandarmalar nezdindeki eslihan n küçük çapl mavzerlerle tebdîli teklif ve beyân edilmiştir. Yenihan Kazâs : müdüriyetinden al nan tahrîrât- cevâbiyyede kazâ dâhilinde el- yevm siyâsî eşk yâ çeteleri olmayub yaln z bazen Zile ve Maden kazâlar m nt kas na giderek soygunculuk yapmakta ve efrâd dört beş kişiden ibaret olan Yeniköylü Kara Mustafa Çetesi var ise de ahiren Amasya hududuna geçmiş olduğu ve kazâ âsâyişinin be-hakk temin ve istikrar için kazâ jandarma kadrosunun ikmâline muvaffak bulunduğu bildirilmiştir. Hafik Kazâs : Kaymakaml ktan al nan tahrîrât- cevâbiyyede Hafik Kazâs dâhilinde tehcirden avdet etmiş olan Ermenilerden mürekkeb yirmi beş ve otuz kişiden müteşekkil bir eşk yâ çetesi mevcûd olduğu ve ara s ra mârrin ve âbirîne tecâvüz ve nukud ve eşyalar n gasb etmekte olduklar ve geçenlerde Gökdepe civar nda bir postaya taarruz ederek elli bin kuruşu mütecâviz emaneti ahz ve gasb ve efrâd- müstebdeleden beş kişiyi Cancik ile Zara aras nda sûret-i fecîde katletmiş olduklar ve bunlara civar kurâ ahalisinden baz İslamlar n yatakl k ettiği ve eşirrây merkûmenin der-dest ve tenkîli kazâ jandarma kadrosunun ikmâliyle beraber yerli bulunan bil-umûm jandarmalar n tebdîli teklif ve beyân edilmiştir. Darende Kazâs : Darende Kazâs dâhilinde eşk yâ-y müstemirreden kimse yok ise de kazâ jandarma mevcûdunun ara s ra zuhur eden cerâim-i adiye fâillerini derdeste müsaid olmad ğ ve ahali-i mahaliyenin kazâ jandarma bölüğünce kayd ü kabül edilmemekte olmas hasebiyle kuvvet tezyîd edilemediğinden jandarma kadrosunun be-heme-hâl ikmâli muktezi bulunduğu beyân ve teklif edilmiştir. Tenos Kazâs : kaymakaml ğ ndan al nan cevâb-nâmede Boğazl yan kazâs n n Çat karyesi da tahassun eden elli kişiden mürekkeb DesmoEylik in riyâseti taht nda bir Ermeni çetesi mevcûd olub siyâsî bir maksada müstenid değil ise de ara s ra Tenos Kazâs na merbut kurâ ahalisine tecâvüz ve taarruz etmekde olduklar ndan der-dest ve tenkîlleri için birkaç defa müteaddid mahallerde müfrezeler tahrik edilmiş ise de tahassun-gâhlar orman gayet sarb olmas na binaen bir muvaffak yet istihsal olunamayarak el-yevm vadi-i şekavetde olduklar. Divriği Kazâs : Kaymakaml ğ ndan al nan cevâb-nâmede Divriği Kazâs dâhilinde siyâsî çete olmayub Zara Kazâs n n Karacaviran karyesinden Kas m Oğlu İsmail ve Süleyman oğlu İzzet ve Divrik in Hamuç karyesinden Ali oğlu Ali ve

13 SİVAS KONGRESİ ÖNCESİNDE VİLAYETİN ASAYİŞ Ziver Naci Hüseyin ve üç dört refikas yla Zara- Divriği-Torbaçay kazâlar aras nda icra-y şekavet etmekte olub der-dest ve tenkîlleri için yirmi mevcûd bir müfreze tahrik edildiği. Kangal Kazâs : kaymakaml ğ ndan al nan telgraf-nâme-i cevâbiyyede Kangal m nt kas nda adi ve siyâsî eşk yâ çeteleri olmad ğ. 11 Haziran 1335 tarihinden 26 Ağustos 1335 tarihine kadar Sivas Vilâyeti dâhilinde der-dest edilen eşk yâ ve ceraimin listesidir S ğ nan- adet Hayyen Meyyiten Toplam 2 İslâm Ermeni Rum

14 244 NURŞEN GÖK EK:II TİTE Arşivi K.16 G.83 B. 83 Dâhiliye Nezâreti Celîlesine şifre Sivas a muvâsalat- teberrük-ânemde beri geçen on dört gün zarf nda vukû bulan tahkikât ve ist lâât- aciz-âneme istinâden Sivas dâhilinde bugünün en mühim meselesi olan âsâyiş ve inzibât hakk nda nazar- dikkat-i âsaf-ânelerini celb etmek vazife-i memuriyet lâz me-i hamiyyet add ettim ara s ra eksik olmayan mülhakât- sairede vukûât- adiyeden âsâyiş en ziyâde bozuk olan mahal Amasya sancağ d r. Bu livân n müstakil Canik sancağ yla hem-hudûd olmas ndan dolay müteaddid siyasi Rum çeteleri mevcûd olduğu gibi bunlara mukabil müsellah asker kaçaklar yla müteşekkil İslam çeteleri de vard r. Katl-i nüfus, gasb ve garet, kutta -üt-tarîklik, dağa adam kald rmak, ya kasden yahud lâ-kaydilik yüzünden hapishanelerden firâr bu livâ için vukuât- rûz- s radand r. Asâyiş ve inzibât n teminiyle hadisât- mümâseletin izâlesi hakk nda cihet-i mülkiye ve askeriye şimdiye kadar ittihâz- tedâbirde ihmal ve tekâsül vuku u gayr-i münkir olmakla beraber bu halin devam edip gitmesine en ziyâde sâik olan şey vesâit-i inzibâtiye ve ta kîbiyenin keyfiyet ve kemiyyetçe noksan olduğuna kanâat- kâmile has l ettim. Beş on günden beri tahaddüs eden vak a-y şekavet-kârâne mütecâsirlerin ta kîb ve der-destleri için vuku bulan tebligâta karş jandarma kadrosunun noksan ve mevcûd efrâd n emr-i takibde kay ts zl klar ve iki üç aydan beri maaş alamamalar ndan mütevellid inkisâr- şevkleri ileri sürülerek salâhiyet-dâran taraf ndan cevab verilmiş bunun en bâhir delili vilâyet jandarma alay kadrosu esas itibariyle 1452 piyâde ve 480 süvariden ibaret olup bu günkü mevcûdu ise 926 piyâde ve 350 süvariden ve bunlar n k sm- a zamîde hiçbir işe yaramayan bakayâ ve firârî efrâd ile k smen gönüllülerden ibarettir. Bu mevcûdun hapishane ve posta muhaf zl ğ vezâif-i taharriye gibi hidemât - müteferrik mikdar tenzîl olunduğu takdirde mevcûd 523 piyâde ve 205 süvariye maksûr kal yor ki arz ettiğim kabiliyetde bulunan bu mikdâr efrâd ile nüfus 3 livâ, kazâ ve nâhiyeleri hâvî bir vilâyetin temini inzibât ve âsâyişi ne sûretle kabil ve ne dereceye kadar kabil olabileceği şâyân- teemmüldür. Kadro tamam olsa ahvâl-i tabîiyyede belki mümkündür. Fakat bir taraftan açl ğ n diğer taraftan türlü türlü âmâl ve maksadla kargaşal ktan istifade etmek isteyen muhtelif amillerin tesiriyle şirazeden ç karak fevk-al-âdelik kesbetmiş olan mahallerde bu kadro ile iş görülmek kabil değildir nisbeten hal-i sukûn ve âsâyişin bulunduğu zan olunan Kastamonu, Ankara, Konya gibi civar vilâyetlerden al nacak k ymetli efrâd ile kadro ihtiyaç derecesinin ve işe yarar zâbitân ve efrâd tedârük olunabilmek için maaşlar n n mâh ve mâh i tas temin edilir ve yahut kadronun tevsî i kabil değilse hâl-i hâz rda noksan n ikmâli için ve zâbitân maaş meselesi temin edilmekle beraber ta kîb işlerinde meleke kesbetmiş muktedir zâbitler kumandas nda tam mevcûdlu iki bölük asker sûret-i daimide jandarmaya kuvvet-üzzahr olarak ilaveten tayin..ise âsâyiş meselesinin başar labileceğini ve aksi takdirde vesâit-i hâz ra ile hiçbir şey yap lmak imkan olmad ğ n anlad m. Arz ettiğim asker meselesi için kolorduya veyahud mülhakâtdaki f rkalara müracaât

15 SİVAS KONGRESİ ÖNCESİNDE VİLAYETİN ASAYİŞ hususu varid-i hat r olursa da askerin terhisinden dolay bunlar n mevcûdu lâ-şey hükmünde olduğu gibi şimdiye kadar mevcûdiyetinden hiçbir istifade temin edilemediği bugünkü hal ile meydanda bulunuyor ki buralardan fazla bir şey beklemek fikrimce abes olur. Binâen-aleyh ma rûzât m lay k olduğu ehemmiyetle telakki buyurarak mesâib-i harbiyyeden zaten müteessir ve mutazarr r olan ahalinin mal ve can ve namuslar n n muhafazas çaresinin bir an evvel istikmâli z mn nda icâb edenlere emr-i kat i verilmesini ilcâ-y maslahatla sûret-i mahsûsada arz ve istirhâm eylerim. 26 Haziran 1335

16 246 NURŞEN GÖK