Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i ve Karfl lafl lan Problemler

Transkript

1 - - Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i ve Karfl lafl lan Problemler Nilay T. BÜMEN* Özet Bu çal flman n amac, üç büyük ildeki özel okullarda yürütülen program gelifltirme çal flmalar n tan mlamak, bu çal flmalar n etkilili iyle ilgili program gelifltirme uzmanlar ve ö retmenlerin görüfllerini belirlemek ve karfl lafl lan problemleri ortaya ç - karmakt r. Araflt rmada, program gelifltirme uzmanlar yla (n=15) yar yap land r lm fl görüflmeler yap lm fl, program gelifltirme çal flmalar na kat lan ö retmenlere ise (n=72) anket uygulanm flt r. Bulgulara göre, özel okullardaki program gelifltirme servisleri 10 y l önce Ankara da kurulmaya bafllanm flt r ve ço unlukla ilkö retim I. kademedeki derslerde, ö retmenlerle uzman(lar) n ifl birli i çerçevesinde etkinlik/materyal haz rlama, hizmet içi e itim düzenleme, yeni ö retim projeleri gelifltirme çal flmalar yürütülmektedir. Ö retmenlerin % 50 si çal flmalar n etkili oldu unu, % 63 ü uzmanla ifl iliflkilerinin çok iyi oldu unu belirtmifltir. Karfl lafl lan problemlere bak ld nda ö retmenlerin en çok ders yükünden, uzmanlar n ise en çok ö retmen ve yönetici davran fllar ndan yak nd görülmektedir. Uzmanlar genel anlamda ö retmenlerin isteksiz olduklar n, ifl yükü, zamans zl k ve ek ücret alamaman n problem yaratt n dile getirmekte, okullarda program gelifltirmeyle ilgili net bir vizyon bulunmad n belirtmektedir. Anahtar kelimeler Okula Dayal Program Gelifltirme, Program Gelifltirme Servisi, Program Gelifltirme Uzman, Özel Okul. * Yrd. Doç. Dr., Ege Üniversitesi, E itim Fakültesi, E itim Bilimleri Bölümü Ö retim Üyesi. Kuram ve Uygulamada E itim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 6 (3) Eylül / September E itim Dan flmanl ve Araflt rmalar letiflim Hizmetleri Tic. Ltd. fiti.

2 616 Yrd. Doç. Dr. Nilay T. BÜMEN Ege Üniversitesi, E itim Fakültesi, E itim Bilimleri Bölümü, E itim Programlar ve Ö retim Anabilim Dal Bornova Kampüsü, Bornova- zmir Elektronik Posta: nilay.bumen@ege.edu.tr Yay n ve Di er Çal flmalar ndan Seçmeler Bümen, N. T. (2006, Eylül). Uluslararas Ö retmen Gözlem ve Geribildirim Sistemi Projesi: ISTOF - I. 15. Ulusal E itim Bilimleri Kongresi, Mu la. Bümen, N. T. (2006). Doktora e itimi yapan ö rencilere yönelik yürütülen Ö retimde Planlama ve De erlendirme ile Geliflim ve Ö renme derslerinin de erlendirilmesi. Kuram ve Uygulamada E itim Bilimleri, 6, Bümen, N. T. (2004). Ö retimde yeni anlay fllar ve ö retmenlik mesle i. Yeniden mece, 1 (2), Bümen, N. T. (2003). Gözden geçirme stratejisi ile desteklenmifl çoklu zeka kuram uygulamalar n n erifli, tutum ve kal c l a etkisi. Ege E itim Dergisi, 3 (2), Bümen, N. T. (2002). Okulda çoklu zekâ kuram. Ankara: PegemA Yay nc l k. Bümen, N. T. (2002). Program gelifltirme ve ölçme de erlendirmede geliflim dosyalar. Ege E itim Dergisi, 1 (2), Bümen, N. T. (2002). 10. S n f ö rencilerinin kulland klar ö renme stratejilerinin akademik baflar lar üzerindeki etkisi. Ege E itim Dergisi, 1 (2), Bümen, N. T. (1999). Çoklu zeka kuram ve e itime yans malar. Hacettepe Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi, 15,

3 617 Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i ve Karfl lafl lan Problemler * Nilay T. BÜMEN Türkiye merkezi yönetim odakl e itim sistemine sahiptir. Bu sistemle, millî e itim politikas ve uygulamalar okuldaki ö rencilerin davran fl de ifltirmelerini sa lar. Bu de ifliklik e itim programlar - n n gelifltirilmesine ba l bulunmaktad r. Di er bir deyiflle, e itim programlar yla ilgili kuram ve araflt rmalar gerçeklefltirilse bile uygulamaya dönüflebilmesi için Millî E itim Bakanl n n bunlar benimsemesi ve onay gerekmektedir (Demirel, 1999, s.181). Bu durumu elefltiren Karakaya (2004, s.27) ya göre, Türkiye de yerel okullara, e itimcilere ve program gelifltirme uzmanlar na bir rol verilmemifl, program uygulamalar ve gelifltirilmesiyle ilgili çeflitli birimler aras nda organik bir iliflki sa lanmas na uzun y llar ihtiyaç duyulmam flt r. Ülkemizde 1924 y l ndan beri yürütülen program gelifltirme çal flmalar n n araflt rmaya dayal bir süreç olarak alg lanmad, kiflisel inisiyatif ile yürütüldü ü, bu nedenle de parça parça oldu u ve devaml bir gelifltirme hareketinin yap lamad yönünde de elefltiriler mevcuttur (Var fl, 1988, s.276). Okullarda uygulanan e itim programlar n n bireysel, sosyal, ekonomik, politik, bölgesel ve okul flartlar na uygun olmas gerekmektedir. Lawton (1984) program gelifltirme çal flmalar n n ulusal, bölgesel, kurumsal (okul), bölümsel (zümre ö retmenleri) ve bireysel (ö retmenin s n f içinde yapaca uygulamalar hakk nda verdi i kararlar) olmak üzere befl düzeyde olabilece ini belirtmektedir. Bu araflt rmada ele al nan problemin odak noktas n oluflturan okula dayal program gelifltirme kavram n n temelleri 1970 li y llarda tart fl lm fl, 2000 li y llara kadar çeflitli ülkelerde uygulanmaya çal fl lm flt r. * Bu araflt rma, 04-EGF-01 numaral proje kapsam nda, Ege Üniversitesi taraf ndan desteklenmifltir.

4 618 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Alanyaz ndaki tan mlar incelendi inde, okula dayal program gelifltirme kavram n n; bir slogan, bir e itim felsefesi ya da yöntem /teknik olarak ele al nd görülmektedir (Marsh, Day, Hanay, & McCutcheon, 1990). Okula dayal program gelifltirmede temel amaç, okulda uygulanan e itim programlar n n mümkün oldu u kadar çevrenin ilgi ve beklentilerine uygun hâle getirilmesidir. Bu süreç okul müdürü ve okulda görev alan ö retmenler a rl kta olmak üzere ö renci, veli ve toplum temsilcilerinin görev ald okul kurulu taraf ndan yürütülmektedir. Yüksel (1998a, s.515), okula dayal program gelifltirmeyi, d fl unsurlar n otoriter etkisi olmadan, ulusal ve bölgesel düzeyde belirlenen esaslar do rultusunda, okulda uygulanan e itim programlar n n gelifltirilmesine yönelik olarak e itim programlar n n planlanmas, haz rlanmas, uygulanmas ve de- erlendirilmesi çal flmalar d r fleklinde tan mlamaktad r. Bununla birlikte, okula dayal program gelifltirme okullarda tümüyle yeni bir ö retim program yarat lmas n zorunlu k lmaz (Bolstad, 2004). Örne in Bezzina (1991), okula dayal program gelifltirmenin en az üç tür etkinli i içerdi ini belirtir: a) yeni ö retim program yaratma, b) mevcut ö retim program na uyum sa lama ve c) mevcut program n de iflmezlerini benimseme. Böylece okula dayal program gelifltirmenin farkl türleri ya da biçimleri oldu u düflünülebilir. Brady (1992), etkinli in türüne (örne in, program tasarlama, programa uyum sa lama, programdan seçim yapma vb.) ve kat l mc lara (ö retmenler, ö retmen tak mlar, tüm okul vb.) göre iki boyutlu olacak flekilde, 12 tane okula dayal program gelifltirme permütasyonu gelifltirmifltir. Marsh ve di erleri (1990) bu yap ya bir boyut daha ekleyerek zaman faktörünü de (bk. fiekil 1) ifle koflmufltur (Bolstad, 2004). Bu yap n n, okula dayal program gelifltirme çal flmalar n n geniflli i aç s ndan önemli oldu u düflünülmektedir. Federal e itim sistemine sahip olan ABD, Kanada, Avustralya vb. ülkelerde e itim programlar üzerinde eyalet hükûmetlerinin önemli ölçüde kontrolü bulunmaktad r. Eyaletler okul kurullar n n oluflturulmas ve çal flmalar n n yürütülmesinde her bir okula mali destek sa lamaktad r. Fakat bu tür çabalar içersinde olan eyalet say s n n oldukça az oldu u dikkat çekmektedir. Bunun en büyük nedeni, eyalet hükûmetlerinin okul programlar üzerinde kontrolünü azaltmak istememesidir (Marsh ve di erleri, 1990, s ; Weston, 1993, s. 1-3). Merkezî e itim sistemine sahip ülkelerde ise hükû-

5 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i fiekil 1. Okula dayal program gelifltirme varyasyonlar (Bolstad, 2004) metin baz yetkilerini yerel otorite ve okullara verdi i görülmektedir. Örne in Polonya, Rusya Federasyonu ve Çek Cumhuriyeti nde merkezî düzeyde e itim programlar haz rlanmakta ve gelifltirilmekte olup, okul ve ö retmenlere ö retim yöntemleri ve zaman tahsisi gibi konularda yetki verilmifltir (Cerych, 1997, s ; Kallen, 1996, s ten aktaran Yüksel, 1998a, s. 517). Okula dayal program gelifltirme konusuyla ilgili alanyaz n taramas nda son 10 y lda yap lm fl çal flmalar n çok az oldu u gözlenmifltir. Çal flmalar n daha çok y llar aras nda yer ald ve ço unlukla Avustralya, ABD, Kanada, Finlandiya, ngiltere ve srail de yap ld görülmektedir (Ben-Peretz, & Dor, 1986; Bezzina, 1989; 1991; Biggs, 1989; Brady, 1985a; 1985b; Hamalainen, Kimonen, Nevalainen & Nikki, 2000; Kennedy, 1992; Lipman, 1991; Marsh et al., 1990; Rice, 1993; Shoham, 1995; Wrigth, 1985; Young, 1985; 1988; 1990). Son y llarda ise bu e ilim Asya ve Uzak Do u ya kaym fl görünmektedir (Abiko, 2003; Chen, 2003; Chen & Chung, 2000; Chun, 1999; Huang, 2004; Hwang, & Chang, 2003; Lin, 2002; Wong, 2002; Wu, 2001). Bu fikrin li y llarda özellikle Anglosakson ülkelerde zirvede yer alan bir kavram oldu u, ancak 1990 lar n ortas ndan

6 620 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER itibaren gözden düfltü ü söylenebilir. Bunun olas bir nedeni, okula dayal program gelifltirme fikrinin 1980 ve 90 l y llarda çeflitli ülkelerde yürütülen e itsel reformlar alt nda solarak e itsel panoramadan ç kmas d r. Bir baflka neden, okula dayal program gelifltirme sürecinin ilke ve ifllemlerini içeren baflka dil ya da terimlerin (örne in, curriculum innovation) oluflmas d r (Bolstad, 2004). Ayr ca li y llarda okula dayal program gelifltirme kavram, e itimde merkeziyetleflme karfl t görüfllerin (Elliot, 1997) en önemli savunma arac olmufltur. Zaman içinde okula dayal program gelifltirme kavram, e itimde merkeziyetleflme (ulusal e itim program ) ve antimerkeziyetleflme (okullar n kendi yönetimi ve karar verme sürecine odaklanma) görüflleri aras nda de iflim yaflam flt r. Bu kavram öncelikle antimerkeziyetçi (ya da âdem-i merkeziyetçi) e itim sistemlerinde ( ngiltere ve Avustralya gibi) ortaya ç ksa da, daha sonra pek çok ülke bu tür antimerkeziyetçi program gelifltirme stratejisini örnek al p denemeye bafllam flt r. Bununla birlikte sözü edilen e itim sistemlerinin yap s ve özellikleri analiz edildi inde ço unlukla yine merkeziyetçi olduklar ve yenilikleri antimerkeziyetçi bir anlay flla uygulamaya izin vermedikleri de gözlenmektedir (Archer, 1979; Warwick, & Williams, 1980 den aktaran Chun, 1999, s. 420). lgili Araflt rmalar Yap lan baz araflt rmalar, ö retmenlerin program gelifltirme sürecine kat l m yla ilgili tutum ve görüfllerinde farkl sonuçlara ulaflm flt r: Kimi yazarlar, program gelifltirme komisyonlar nda görev alm fl ö retmenlerin kendilerine program gelifltirme imkân verildi i, yard m ve önerilerinin yararl görüldü ü ve kendilerini mesleki yönden gelifltirdi i için bu çal flmalara kat ld klar n belirtmektedir (Wrigth, 1985; Young, 1990). Ancak Little (1986), ö retmenlerin ifl doyumlar ile program gelifltirme çal flmalar na kat lma durumu aras nda olumlu bir iliflki belirleyememifltir. Ö retmenlerin yo un görevleri yan nda, komisyonlarda yapt görev karfl l kendilerine ek bir ücret ödenmemesinin ifl doyumunu engelledi i sonucuna varmaktad r. Young (1985), benzer olarak, ö retmenlerin program gelifltirme çal flmalar na kat l mlar n etkileyen faktörler olarak düflük statü, di er ö retmenlerden izolasyon ve ödül-teflvik eksikli i oldu unu belirtmektedir. Young (1988), Kanada daki giriflimlerde, ö retmenlerin yo un ifl yükü karfl s nda program gelifltirme çal flmalar na karfl Neden yorulay m? fleklinde bir tutuma büründükleri

7 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i ifade edilerek; okul müdürlerinin ö retmenleri bu çal flmalara kat lmalar ve kendilerini gelifltirmeleri için aç k ve net olarak teflvik etmesi gere ine dikkat çekilmifltir. Buna karfl n, Rice n (1993) yapt - araflt rmada, ö retmenlerin program gelifltirme komisyonlar nda görev almalar ile ifl doyumlar aras nda anlaml bir iliflki tesbit edilmifl, komisyonlarda görev alma isteklerinin sürekli artt ortaya konmufltur (aktaran Yüksel, 1998b, s.102). Brady (1985a) nin yürüttü ü araflt rmada, okul müdürlerinin destekleyici davran fllar ile okula dayal program gelifltirmenin kuramsal ve örgütsel boyutlar n n anlaml olarak iliflkili oldu u görülmüfltür. Ben-Peretz ve Dor (1986), srail de 28 okula dayal program gelifltirme projesini inceleyerek, okula dayal program gelifltirmenin, okulun kurumsal özelliklerini ve felsefesini kazanmas nda, pedagojik ve ekonomik özerkli ini elde etmesinde olumlu etkileri olmas sebebiyle uygulanabilir bir süreç oldu unu ortaya koymufltur. Bezzina (1989; 1991), Avustralya da ö retmenlerin özellikle program gelifltirmeye büyük ölçüde kat lmalar na ra men, çal flmalar n planlamada son buldu u ve s n flara yans mad n belirlemifltir. Okul yönetiminin zaman ve ortam sa lamadaki deste ine ra men; zaman darl, önceliklerin çat flmas ve ö retmenlerdeki tükenmiflli in bu çabalardaki en büyük üç engel oldu u belirtilmifltir. Lipman (1991), Kanada daki pilot projeleri de erlendirdi inde, okula dayal program gelifltirmenin önündeki engellerin; zaman yetersizlikleri, kiflisel geliflimlere iliflkin alayc tutumlar, s n rl bütçe ve bürokratik problemler oldu unu belirtirken, okullar n okula dayal program gelifltirme sayesinde çok say da etkinli i (personelin tasarlad çal fltaylar, s n flar/bölümler aras planlamalar vb.) yürüttü ü de ortaya konmufltur. Chun (1995; 1999), Hong Kong ta uygulanmaya bafllanan Okula Dayal Program Gelifltirme Projesi ni inceledi i çal flmas nda, okula dayal program gelifltirme çal flmalar n n okul kültürüne etki eden (onu de ifltiren) temel faktör olamad, tam tersine bu kültürün bir yans mas ya da ürünü oldu u görülmüfltür. Hamalainen ve arkadafllar n n (2000) yay mlad araflt rmada üç farkl okulun, ulusal çekirdek e itim program n nas l yorumlad klar ve okula dayal program gelifltirmeyi nas l uygulad klar incelenmifltir. Ele al nan ilk örnek okulda, program gelifltirme, ö retmenlerin bilgi, ö renme ve e itim ile ilgili görüfllerini ilerlemeci (progressive) bir do rultuda de ifltirmifltir. Ancak bu de iflim, ger-

8 622 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER çek ö retim uygulamalar na büyük oranda yans mam flt r. Di er örnek olaylarda yap lan görüflmelere göre okula dayal program gelifltirme, bu iflten zevk alan ve görevini benimseyen personel aras ndaki iflbirli ini art rmaktad r. Ancak davran flç ve yap land rmac yöntemleri birlefltirme giriflimleri baflar s z görünmektedir. Ö retmenler geleneksel, ö retmen merkezli yaklafl mlar n terk etmede yetersiz görünmektedir. Chen ve Chung (2000), Taiwan daki e itim reformunun bir parças olan okula dayal program gelifltirme çal flmalar n n ilk ve ortaö retim düzeyinde pek çok engelle karfl laflt n belirtmektedir. Bulgulara göre, yönetici ve ö retmenlerin ço u program gelifltirme çal flmalar hakk nda belirsiz görüfllere sahiptir, çal flmalar büyük de iflimler yaratmam flt r. Okullar, okula dayal program gelifltirme çal flmalar na dair aç k bir vizyon oluflturamam flt r. Kat l mc lar, gittikleri yönün do ru oldu undan emin olamad klar n, uzman ya da akademisyenlerle çal flmay tercih ettiklerini belirtmifllerdir. Okula dayal program gelifltirme çal flmalar n n ö rencilerin üst ö renim kurumuna girifl s navlar ndaki yeterlik düzeyini azaltabilece inden korktuklar n aç klam fllard r. Velilerin karne notlar yle ilgili kayg lar nedeniyle alternatif ö retim ve de erlendirme tasar mlar na ikna edilmeleri güç görülmüfltür. Ö retmenlerin program gelifltirme konusunda yeterli e itim almad klar için fazla deneyimleri olmad ; bu çal flmalara ekstra zaman ay rmalar ve enerji harcamalar için güdüleyici bir faktör de olmad ndan kat - l mlar n n güçleflti i belirtilmektedir. Merkeziyetçi yönetim nedeniyle ülkemizde okula dayal program gelifltirme çal flmalar yürütülmedi inden konuyla ilgili araflt rmalar da s n rl d r. Program gelifltirme sürecine ö retmen kat l m yla ilgili araflt rmalara bak ld nda da benzer bir durum gözlenmektedir. Gökçe (1993), ortaö retim kurumlar ndaki yönetici ve ö retmenlerin program gelifltirme sürecinin temel özelliklerini büyük ölçüde benimsediklerini tespit etmifltir. Yüksel (1996), Millî E itim Bakanl n n programlarda de ifliklik yaparken ö retmen görüfllerini almad n ve ö retmenlerin de bu çal flmalardan haberleri olmad n, ö retmenlerin program gelifltirmeyi büyük ölçüde bilmediklerini, ancak program gelifltirme komisyonlar nda aktif görev almay istediklerini belirtmektedir. Yüksel (2000; 2003) di er çal flmalar nda Millî E itim Bakanl nda program gelifltirme çal flmalar n de erlendirmifltir. Bulgular, bakanl k birimlerinin program gelifltirme faaliyetleri aras nda bütünlük olmad -

9 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i n, komisyon çal flmalar n n plans z yürütüldü ünü ve program gelifltirme için ihtiyaç tespiti ile ön uygulama ve de erlendirme çal flmalar n n yeterince yap lmad n göstermektedir. Konuyla ilgili yay n ve araflt rmalar tümel olarak de erlendirildi inde, okula dayal program gelifltirme fikrinin özellikle 1970 li y llarda Anglosakson ülkelerde alt n ça n yaflad, 1990 l y llar n ortalar ndan itibaren ise Asya ve Uzak Do u yu etkisi alt na ald görülmektedir. Ülkemizde bu giriflimler bir e itim politikas olarak yürütülmemifl olmas na ra men son 10 y lda özel okullarda program gelifltirme çal flmalar n n bafllad görülmektedir. Ancak bu giriflimler dünyadaki örneklerde görüldü ü gibi pilot çal flmalarla ya da sadece okul yöneticileri ve ö retmenlerle de il, özel okullara program gelifltirme uzman istihdam edilerek ve servis kurularak bafllam flt r. Bu nedenle di er ülkelerle Türkiye aras nda yap lacak karfl laflt rmalarda giriflimlerin tam olarak örtüflmedi i gözden kaç r lmamal d r. Araflt rman n Amac ve Önemi Bu çal flmada, son 10 y lda özel okullarda program gelifltirme servislerinin kurulmas yla bafllayan okula dayal program gelifltirme giriflimleri incelenmektedir. Ancak belirtilmelidir ki araflt rman n amac, özel okullar, program gelifltirme çal flmalar bak m ndan birbiriyle karfl laflt rmak ve en iyisini belirlemeye çal flmak de ildir. Efl zamanl yuvaland rma (concurrent nested) stratejisinin (Creswell, 2003) kullan ld bu çal flman n amac, nitel ve nicel verileri birbirine yaklaflt rarak araflt rmaya konu olan problemi daha iyi anlamakt r. Ö retmenlere yönelik anketle program gelifltirme servisiyle yürüttükleri çal flmalar, ö retmenlerin bu çal flmalar hakk ndaki görüflleri ve çal flmalarda karfl lafl lan temel sorunlar betimlenmesi amaçlan rken; program gelifltirme uzmanlar yla yap lan yüzyüze görüflmelerle de bu ifle nas l baflland, neler yap ld, çal flmalarla ö retmen ve ö rencilerin iliflkisi, temel sorunlar ve çal flmalar n de- erlendirilmesi vb. gibi konularda daha ayr nt l ve derin sorgulamaya gidilerek var olan durum keflfedilmeye/irdelenmeye çal fl lm flt r. Buna göre araflt rmada flu temel sorulara yan t aranm flt r: Üç büyük ildeki özel okullarda program gelifltirme servisleri ne zaman, nas l kurulmufltur ve hâlen ne tür çal flmalar yap lmaktad r? Program gelifltirme uzmanlar n n çal flmalar n etkilili i hakk ndaki görüflleri nelerdir?

10 624 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Ö retmenlerin, yürütülen çal flmalar ve bu çal flmalar n etkilili i hakk ndaki görüflleri nelerdir? Program gelifltirme çal flmalar nda hangi problemlerle karfl lafl lmakta; kat l mc lar bu sorunlara hangi çözümleri önermektedir? Son 10 y lda özel okullarda program gelifltirme servislerinin kurulmas yla bafllayan okula dayal program gelifltirme giriflimlerini inceleyen bu çal flma çeflitli sebeplerle önem tafl maktad r: Birincisi, bu servislerin uzman personelini yetifltiren e itim bilimleri bölümü, e itim programlar ve ö retim anabilim dallar n n bu yo un program gelifltirme çal flmalar ndan haberdar olmas gerekmektedir. Bu konuyla ilgili herhangi bir araflt rma ya da teze rastlanmam fl olmas ilgili akademik çal flmalar yönlendirmesi aç s ndan önemlidir. kincisi, özel okullarda kurulan program gelifltirme servislerinin neler yapt, ne tür ürünler gelifltirdi i, hangi sorunlarla karfl lafl ld vb. konular n ortaya ç kar lmas özel okul yöneticileri, ö retmenleri ve program gelifltirme uzmanlar için önemlidir. Zira araflt rma sonuçlar özel okullara dönüt sa layarak, verimli çal flmalar n paylafl lmas n, de erlendirilmesini ve yayg nlaflmas n sa layabilir. Üçüncüsü, bulgular, e itim politikalar na yön veren Millî E itim Bakanl yetkililerine ülkemizde okula dayal program gelifltirme fikrinin uygulama imkân olup olmad hakk nda bir öngörü sa layabilir. Dördüncüsü, 1997 y l nda Yüksekö retim Kurulu karar ile yaln zca lisansüstü e itim vermeye bafllayan E itim Programlar ve Ö retim Anabilim Dal mezunlar n n çal flma olanaklar ve sorunlar belirlenerek, ilgililerin program gelifltirme uzman n n nas l yetifltirilmesi gerekti ini -dolay s yla mevcut lisansüstü programlar n nas l flekillendirilece ini- sorgulamas na yard mc olabilir. Yöntem Araflt rmada, karma yöntem (Patton, 1990) kullan lm flt r. Creswell e göre (2003, s ), karma yöntemde uygulanabilecek alt strateji bulunmaktad r. Araflt rmada, bu stratejilerden eflzamanl yuvaland rma stratejisi (concurrent nested strategy) kullan lm flt r. Efl zamanl yuvaland rma stratejisinde nitel ve nicel veriler ayn zaman diliminde toplan r ancak hâkim yöntem araflt rmaya yön verir. Böylece birine daha az öncelik vermek suretiyle (nitel ya da nicel yöntem) biri, di erinin içine al n r/yuvaland r l r. ki yöntemle toplanan veriler

11 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i analiz aflamas nda kar flt r l r. Bu model, bask n tek bir yöntemi kullanmak yerine daha genifl bir perspektif kazanmak ya da farkl gruplar için farkl yöntemler seçmek gibi amaçlarla kullan l r. Buna göre, araflt rmada öncelik nitel araflt rma yöntemine verilmifltir. Üç büyük ilde program gelifltirme servisi olan özel okullardaki program gelifltirme uzmanlar ile yar yap land r lm fl yüz yüze görüflme yap lm flt r. Ölçüt örnekleme yöntemi (Y ld r m & fiimflek, 2005) kullan larak, sadece program gelifltirme çal flmalar na kat lan ö retmenlere ise aç k ve kapal uçlu sorulardan oluflan bir anket uygulanm flt r. Bu noktada araflt rman n odak noktas uzmanlard r, ancak ö retmenlerden al nan veriler odak noktay tamamlamaktad r. Araflt rmac n n Rolü Nitel araflt rmalarda, araflt rmac n n bir veri kayna niteli i tafl mas nedeniyle çal flmadaki rolü, özel bir önem tafl maktad r. Araflt rmac - n n kiflisel de erleri, say lt lar ve ön yarg lar çal flmay etkiledi inden çal flmadaki rolünün aç klanmas nda yarar görülmektedir (Locke ve di erleri, 2000 den aktaran Creswell, 2003). Araflt rmac n n A ustos 1995 ile Ocak 2001 tarihleri aras nda iki özel okulda program gelifltirme servislerinin kurulmas ve yürütülmesi ile ilgili çal flmalar yürütmesi, bu araflt rmaya neden olan özgeçmifltir. Konuyla ilgili önceki deneyimlerde iki kez program gelifltirme servisinin kurulmas ve/veya tek bafl na çal flman n getirdi i sorumluluklar ve problemler bu araflt rmaya say lt ve önyarg lar tafl m flt r. Her ne kadar tarafs z olmaya çal fl lsa da bu önyarg lar, toplanan verilerdeki bak fl aç s ve yorumlar etkilemifl olabilir. Bununla birlikte, araflt rmaya bafllarken ve verilerin analizi aflamas nda özel okulda program gelifltirme uzman kimli inden uzaklaflal üç-dört y l oldu u için, yukar da belirtilen ön yarg lar n ateflli döneminin atlat ld ve duruma bir akademisyen olarak bak lmaya baflland da söylenebilir. Kat l mc lar Araflt rman n üç büyük ilde yürütülmesinin sebebi program gelifltirme birimlerinin daha çok bu üç ildeki özel okullarda yayg nl k göstermesidir. Bünyelerinde program gelifltirme servisleri bulunan özel okullar n tespit edilmesinde epeyce güçlük yaflanm flt r. Bu noktada araflt rmac n n önceki deneyimleri ve iliflkilerinden yararla-

12 626 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER n lm fl, internet ortam ndaki tart flma gruplar ndan ve özel okullar n web sitelerinden bilgi toplanmaya çal fl lm flt r. zmir, Ankara ve stanbul da program gelifltirme servisi bulundu u düflünülen tüm özel okullar ve iletiflim bilgileri listelenmifltir. Bu listede yer alan tüm okullar, telefonla tek tek aranarak konu ile ilgili bilgilerin teyit edilmesine çal fl lm fl ve teyit edilen okullara araflt rma hakk nda bilgi verilmifl, ilk ba lant lar kurulmufltur. Böylece üç büyük kentte toplam 22 özel okul ile telefon görüflmesi yap lm flt r. Telefon görüflmelerinden sonra baz özel okullar araflt rmaya rahatl kla yard m edebileceklerini belirtirken, baz lar Millî E itim Bakanl taraf ndan verilen araflt rma izninin yan s ra okul genel müdürlü ünün de izninin gerekli oldu unu belirterek resmî ifllemleri yenilemeyi flart koflmufltur. Bu noktada resmî ifllemlerin tekrar okul genel müdürlüklerine sunulmas na ra men baz özel okullar tümüyle ya da k smen (örne in uzmanla görüflmeye izin vermifl, ö retmenlere uygulanacak ankete izin vermemifltir) araflt rmaya izin vermemifllerdir. Baz okullar da nternet sayfalar nda program gelifltirme birimi oldu unu belirtmesine ra men, yap lan telefon görüflmelerinde böyle bir birim ya da uzman olmad n ifade etmifltir (?!). Buna göre araflt rma üç büyük ilde program gelifltirme servisi bulundu u kesin olarak bilinen 12 okuldan 10 tanesinde (% 83) yürütülmüfltür. Tablo 1, araflt rmaya kat lan okul, uzman ve ö retmenlerin say s n göstermektedir: Tablo 1 Araflt rmada Yer Alan Özel Okullardaki Kat l mc lar n Say s Ankara stanbul zmir Toplam Okul say s Program gelifltirme uzman say s Ö retmen say s * * Araflt rmada toplam 10 okuldan 4 tanesi (2 Ankara + 2 stanbul) ö retmenlere anket uygulanmas na izin vermifltir. Araflt rmaya kat lan program gelifltirme uzmanlar n n çal flt klar özel okullar n baz lar ilkö retim okulu baz lar ise hem ilkö retim hem de ortaö retim kurumudur. Bu aç dan görüflme yap lan program gelifltirme uzmanlar n n çal flt klar düzeylere göre durumlar Tablo 2 de sunulmufltur. Tablo 2 de görüldü ü gibi özel okullardaki program gelifltirme uzmanlar n n büyük ço unlu u (% 87) ilkö retim düzeyinde program gelifltirme çal flmalar yürütmektedir.

13 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i Tablo 2 Araflt rmaya Kat lan Program Gelifltirme Uzmanlar n n Çal flt S n f Düzeyleri Ankara stanbul zmir Toplam lkö retim (1-8.s n flar) Lise Toplam Görüflülen program gelifltirme uzmanlar n n çal flt klar özel okuldaki k demlerine bak ld nda, toplam 15 kifliden 6 s n n 3 y ll k; 5 inin 2 y ll k; 1 inin 4, 1 inin 1 y ll k deneyimi oldu u, sadece 2 uzman n 6 y ll k k demi bulunmaktad r. Buna göre program gelifltirme uzmanlar n n ortalama 3 y ll k deneyime sahip olduklar söylenebilir. Program gelifltirme uzmanlar n n lisans e itimine bak ld nda ço unlukla Hacettepe Üniversitesi mezunu olduklar görülmektedir (n=10). Ayr ca 2 uzman n Ankara Üniversitesinden, 1 uzman n Dokuz Eylül Üniversitesinden, 1 uzman n Uluda Üniversitesinden, 1 uzman n da Y ld z Teknik Üniversitesinden lisans derecesi ald ö renilmifltir. 15 program gelifltirme uzman n n 13 ü E itim Programlar ve Ö retim Anabilim Dal lisans derecesi mezunuyken, sadece 2 uzman E itimde Ölçme ve De erlendirme Anabilim Dal nda e itim görmüfltür. Ancak bu kifliler E itim Programlar ve Ö retim Anabilim Dal nda doktora yapt klar ve tez aflamas nda olduklar için araflt rma kapsam na al nm fl ve program gelifltirme uzman olarak kabul edilmifllerdir. Uzmanlar n lisansüstü e itim durumlar na bak ld nda, 8 uzman n lisansüstü e itim yapt, 7 uzman n ise yapmad görülmüfltür. Lisansüstü e itim yapan uzmanlar n 5 i yüksek lisans, 3 ü de doktora e itimi yapm fl ya da yapmaya devam etmektedir. Lisansüstü e itimler E itim Programlar ve Ö retim alan nda yap lmaktad r. Araflt rmaya kat lan ö retmenlerin belirlenmesinde ölçüt örnekleme yöntemi (Y ld r m ve fiimflek, 2005) uygulanm flt r. Buna göre araflt rmada, belirlenen özel okullarda program gelifltirme servisiyle ilgili çal flmalara en az bir dönem kat lan ö retmenlerin seçilmesine karar verilmifltir. Böylece ö retmenlere anket uygulanmas na izin veren 4 okulda toplam 76 ö retmene ulafl lm flt r. Veri giriflinde farkedilen hatal /eksik formlar n görülmesi nedeniyle 4 anket ç kar lm fl, veriler 72 kiflilik grup üzerinde analiz edilmifltir. Araflt rmaya kat lan ö retmenlerin yafl, k dem, özel okulda çal flma süresi ve program gelifltirme servisiyle çal flma süresi ile ilgili betimsel istatistikler Tablo 3 te sunulmufltur:

14 628 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Tablo 3 Araflt rmaya Kat lan Ö retmenlerin Yafl, K dem, Özel Okulda ve Program Gelifltirme Servisiyle Çal flma Süresi ile lgili Bilgiler Ö retmenlerin özellikleri Say f % Yafl ve üstü Toplam K dem 1-8 y l y l y l y l y l Toplam Özel okulda çal flma süresi 1-4 y l y l y l y l - - Toplam Program gelifltirme servisiyle çal flma süresi 1-2 y l y l y l y l - - Toplam Tablo 3 te görüldü ü gibi araflt rmaya kat lan ö retmenlerin % 42 si yafllar aras nda, % 43 ü y ll k k deme sahiptir. Bu nedenle ö retmenlerin orta yafll ve oldukça deneyimli olduklar söylenebilir. Ö retmenlerin araflt rman n yap ld özel okulda çal flma sürelerine bak ld nda % 67 sinin 1-4 y ll k deneyimi oldu u ve program gelifltirme servisiyle ilgili çal flmalara da % 51 oran nda yeni bafllad klar (1-2 y l) görülmektedir. Buna ek olarak ö retmenlerin hizmet verdi i s n flara bak ld nda % 67 sinin s n f, % 20 sinin branfl ve % 13 ünün de okul öncesi ö retmeni oldu u ortaya ç km flt r. Araflt rma kapsam ndaki okullar n 5 tanesi vak f, 4 tanesi flah s okulu, 1 tanesi de bir üniversiteye ba l d r. Söz konusu özel okullar n bir k sm, birden çok program gelifltirme uzman istihdam etme yoluna gitmiflse de bu say çok s n rl d r. Buna göre Ankara da 3, stanbul da 1, zmir de 1 olmak üzere toplam 5 okulda iki ya da üç program gelifltirme uzman birarada çal flmaktad r. Görüflülen

15 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i uzman say s n n araflt rma kapsam ndaki okul say s ndan fazla olmas n n sebebi de budur. Veri Toplama Araçlar Özel okullarda görev yapan program gelifltirme uzmanlar ile yüz yüze, yar yap land r lm fl görüflmelerin yap labilmesi için bir görüflme rehberi haz rlanm flt r. Görüflme rehberinin haz rlanmas nda araflt rmac n n geçmifl deneyimleri ile e itim bilimleri alan nda çal flan di er uzmanlar n görüfllerinden yararlan lm flt r. Öncelikle taslak bir görüflme rehberi haz rlanm fl ve bu form internet yoluyla iki program gelifltirme uzman n n görüfllerine sunulmufltur. Al nan dönütlere göre düzeltilen form görüflmelere yol göstermifltir. Program gelifltirme çal flmalar na kat lan ö retmenlere ise aç k ve kapal uçlu sorulardan oluflan 20 soruluk anket uygulanm flt r. Anketin tasarlanmas nda öncelikle anket haz rlama ilkeleri ve aflamalar incelenmifl (Bafl, 2004), taslak form program gelifltirme, ölçme de erlendirme uzmanlar n n (n=2) ve araflt rman n örnekleminde yer almayan, daha önce bir özel okulda program gelifltirme çal flmalar na kat lm fl bir ö retmenin görüfllerine sunulmufltur. Al nan dönütlere göre gerekli düzeltmeler yap ld ktan sonra ankete son flekli verilmifltir. Verilerin Toplanmas Veri toplama araçlar haz rland ktan sonra ilk veriler Mart 2004 te zmir den, Haziran 2004 te Ankara dan toplanm flt r. stanbul daki veriler ise araflt rma izninin al nmas nda yaflanan gecikmeler nedeniyle Ocak 2005 te toplanabilmifltir. Anketlerin uygulanmas nda ço unlukla program gelifltirme uzmanlar destek vermifl, o gün içinde tamamlanamayan anketlerin cevaplanmas için yard mc olmufllard r. Araflt rman n bütününde, görüflmeler, sadece bir uzman n görev yapt okullarda uzman n odas nda; birden çok uzman n görev yapt ya da gürültünün olumsuz etkide bulundu u durumlarda ise kütüphane, laboratuvar vb. ortamlarda gerçeklefltirilmifltir. Görüflmelerin süresi 60 ila 120 dakika aras ndad r. Görüflmedeki sözel olmayan verilerin kaybedilmemesi için, görüflmenin yap ld akflam ya da ertesi gün ses kay tlar n n bilgisayara aktar lmas na gayret edilmifltir. Ankara ve stanbul da, okullar, ö retmenler ve uzman-

16 630 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER larla ilgili bilgileri kaydetmek üzere notlar; uzmanlarla görüflme s - ras nda yaflananlar n ve kiflisel gözlemlerin kaybedilmemesi için ise günlük tutulmufltur. Ancak bunlar veri analizinde de il, çal flma boyunca düflünce, duygu ve deneyimleri hat rlamak ve böylece bulgular daha iyi yorumlamak amac yla kullan lm flt r. Verilerin Analizi Araflt rmadan elde edilen nitel veriler üzerinde içerik analizi, nicel veriler üzerinde ise frekans ve yüzde hesaplamalar yap lm flt r: Program gelifltirme uzmanlar n n görüflleri ile ilgili olarak toplanan 188 sayfal k ham veri seti üzerinde, nitel veriler için temalar n kodlanmas, kategorilere ayr lmas ve genel boyutlar n belirlenmesini kapsayan içerik analizi tekni i (Y ld r m & fiimflek, 2005) uygulanm flt r. Görüflme kay tlar n n yaz ya geçirilmesinde mikrokaset transcriber ad verilen; pedallar yoluyla ses kayd n yönetmeyi, kulakl klarla dinlemeyi ve böylece klavyeyi rahatl kla kullanabilmeyi sa layan bir araçtan yararlan lm flt r. Yaz ya geçirilen kay tlarda, kodlama sürecinde ve al nt seçiminde Microsoft Office Word 2003 yaz l m ndan yararlan lm flt r. Kodlama ve tematik kodlama ifllemlerinde görüflme sorular ve araflt rma amaçlar ndan yola ç k lm flt r. Kat l mc lar n verdi i yan tlar bir sütununda kodlar n, di er sütununda tematik kodlar n yer ald bir tablo hâline getirilmifltir. Raporda yer alacak do rudan al nt lar n seçiminde genellik (kararlaflt r lan tümce ya da sözlerin tüm verilerde görülmesi), z tl k (kararlaflt r lan tümce ya da sözlerin farkl l l /karfl tl ifade etmesi) ve uygunluk (kararlaflt r lan tümce ya da sözlerin tema ile tutarl l ) ölçütleri temele al nm flt r. Etik kurallar gere i, do rudan al nt yap lan görüfllerin sahiplerine rastgele numara verilmifl ve al nt n n sonunda, uzman ile numaras (örne in, U-8) fleklinde belirtilmifltir. Ö retmenlere uygulanan anketten elde edilen verilerin analizinde ise frekans ve yüzdeden yararlan lm flt r. Bu amaçla SPSS 11.0 program ifle koflulmufltur. Geçerlik ve Güvenirlik Araflt rmada elde edilen nitel verilerin iç geçerli inin sa lanmas için, görüflme süresi ilerledikçe geçen zaman içinde bir güven ortam oluflmas ve görüflülen kiflinin daha samimi olabilece i say lt s yla (Y ld -

17 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i r m & fiimflek, 2005, s. 266), görüflmelerin bafllang c nda tan flma ve sohbetlerin yer almas na, detayl bilgi almak üzere görüflme formunda yer alan/almayan alternatif sorular sormaya özen gösterilmifltir. kinci olarak, kat l mc teyidi sa lamak için (Erlandson, Harris, Skipper, & Allen, 1993), verilerin ilk analizinden sonra elde edilen genel görünüm program gelifltirme uzmanlar na internet yoluyla gönderilerek, ulafl lan panoraman n yaflad klar gerçekli i yans t p yans tmad - ve yeterli i sorulmufltur. Tüm uzmanlar, bu soruya yan t vermese de sekiz uzman eklemek istedikleri bilgileri iletmifl, biçimsel ya da noktalamaya yönelik düzeltmeler yapm fllard r. Üçüncü olarak, araflt rman n planlanmas, verilerin toplanmas ve analizi sürecinde nitel araflt rma deneyimi olan bir baflka araflt rmac dan yararlan lm flt r. Bu amaçla öncelikle araflt rma önerisi paylafl larak, çal flman n amaç ve yöntemi tart fl lm flt r. Görüflme rehberinin netlefltirilmesinde ayn uzman n elefltirileri al nm flt r. Veri analizinde temalar n belirlenmesi ve kay tlar n indeksinin oluflturulmas s ras nda da ayn uzman çeflitli öneriler gelifltirmifltir. Ayr ca, araflt rma raporu yaz ld ktan sonra bir de erlendirme toplant s yap lm flt r (Creswell, 2003, s. 196; Y ld - r m & fiimflek, 2005, s. 268). Bu toplant da tüm araflt rma süreci, uzmana sözel olarak hat rlat lm fl, elefltiri ve önerileri istenmifltir. Çal flma sonucunda dil ve anlat mla ilgili oldu u kadar, bulgular ve tart flma k sm ile ilgili de ifliklikler yap lm flt r. D fl geçerli in sa lanmas için zengin, yo un ve ayr nt l betimleme yoluna gidilerek sonuçlar n benzer ortama aktar labilmesi için sa lam bir iskelet oluflturulmaya (Merriam, 1988 den aktaran Creswell, 2003, s. 204) çal fl lm flt r. Güvenirli in sa lanmas için ise çal flman n odak noktas, araflt rmac n n rolü, kat l mc lar ve okullar hakk ndaki bilgiler ayr nt l olarak aç klanm flt r. Ayr ca kullan lan yöntemin aç k ve do ru resmini elde etmek üzere veri toplama ve analiz ifllemleri ayr nt l sunulmufltur. Bunlara ek olarak araflt rma raporunun, alandaki uygulay c lar n deneyimleri aç s ndan anlaml l n n ve okunurlu unun (mant kl l k, aç k ve ak c dil) sa lanabilmesi için (Y ld r m & fiimflek, 2005, s. 241), daha önce özel bir okulda program gelifltirme servisiyle iki y l boyunca çal flm fl ancak araflt rmada kendisinden veri toplanmam fl bir ortaö retim ö retmeninin görüfllerine baflvurulmufltur. Haz rlanan rapor ö retmene nternet yoluyla iletilerek, yukar da belirtilen yönlerden uygun olup olmad - sorularak, elefltirileri istenmifltir. Söz konusu ö retmen dil ve anlat m ile ilgili önerilerde bulunmufltur.

18 632 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Bulgular Birinci Alt Problemle lgili Bulgular Araflt rman n ilk alt problemi Üç büyük ildeki özel okullarda program gelifltirme servisleri ne zaman, nas l kurulmufltur ve hâlen ne tür çal flmalar yap lmaktad r? fleklinde tan mland ndan öncelikle özel okullarda program gelifltirme servislerinin ne zaman ve niçin kuruldu unu incelenmifl, daha sonra ilgili servislerde neler yap ld - ayr nt l olarak aç klanmaya çal fl lm flt r: Program Gelifltirme Servislerinin Kuruluflu Araflt rmada veri toplanan okullarda program gelifltirme servislerinin ne zaman kuruldu una bak ld nda, servislerin son 10 y l içersinde oluflturuldu u söylenebilir. Buna göre en eski çal flmalar Ankara da 10 y l, stanbul da sekiz y l önce bafllam flt r. Bir kaç y l içinde bu kentlerde di er baz özel okullarda da servislerin kuruldu u görülmektedir. Buna göre üç büyük flehirde program gelifltirme servislerinin ortalama dört y ll k bir geçmifli oldu u söylenebilir. Veri toplanan okullarda program gelifltirme servislerinin nas l ve niçin kuruldu u incelendi inde, dört okulun öncelikle ölçme de erlendirme servisiyle ifle bafllad klar ve ölçme de erlendirme uzmanlar n n iste i ve srar ile program gelifltirme servisi kurulmas n n gündeme geldi i görülmüfltür. Üç okulda, di er özel okullarda program gelifltirme servislerinin bulunmas ve çal flmalar n n duyulmas üzerine harekete geçildi i ö renilmifltir. ki özel okulda okul yöneticilerinin e itimde program gelifltirme alan n tan mas ve bu çal flmalara gereksinim duymas, bir okulda akademik dan flman önerisiyle çal flmalara bafllanmas, bir okulda da büyük bir bilim kurulu oluflturularak ö retim modeli aray fl ve kurumsal AR-GE yap - lanmas düflüncesiyle bu servisin aç lmas na karar verildi i görülmüfltür. Bu durumda özel okullarda program gelifltirme servislerinin kurulmas nda öncelikle aç lan ölçme ve de erlendirme servislerinin etkili oldu u ve okullar aras ndaki iletiflim ve rekabetin etkisiyle program gelifltirme servislerinin kurulmaya baflland söylenebilir. Okullar program gelifltirme servislerini kurar kurmaz ilk olarak genellikle program gelifltirme alan ile ilgili bir hizmet içi e itim düzenlemeyi uygun görmüfllerdir. Araflt rmaya kat lan yedi okulda öncelikle e itim bilimleri bölümlerinden ö retim üyeleri ile seminerler yürütüldü ü ö renilmifltir. Bunun d fl nda kimi okullar (n=2) - seminerlere dâhil olmak ya da olmamak üzere- do rudan çeflitli s -

19 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i n f ve derslerde hedef /davran fl yazma çal flmalar na, kimi okullar (n=2) öncelikle okulu ve genel durumu anlamak için ihtiyaç analizine, kimi okullar (n=2) ö retmenlerle birlikte çal flarak ö retmen k lavuzu haz rlamaya, kimi okullar (n=2) ö retmenlerle belli konular için ö retim etkinli i ve materyalleri gelifltirmeye odaklanm flt r. Üç okulda ise daha çok ölçme de erlendirme birimine destek niteli i tafl yan baz çal flmalarla (örne in bilgisayara soru ve not girifli, cevaplanamayan sorular n davran fllar n belirleme, istatistik vb.) ifle baflland görülmektedir. Program Gelifltirme Servislerinde Yürütülen Çal flmalar Uzmanlara okulda ne tür program gelifltirme etkinlikleri yürüttükleri soruldu unda çeflitli görüfller elde edilmifltir (Tablo 4). Tablo 4 te görüldü ü gibi, uzmanlara göre araflt rma kapsam ndaki özel okullarda program gelifltirme servislerinin daha çok a) çeflitli s n f ve derslerde ö retmenlerle birlikte ö retim etkinlikleri ve materyalleri haz rlama, b) ihtiyaç duyulan konularda sürekli olarak hizmetiçi e itim verme ya da organize etme ve c) ö retime iliflkin yeni/farkl projeler gelifltirme ve uygulanmas na yard mc olma gibi konularda faaliyet gösterdi i ortaya ç kmaktad r. Tablo 4 Uzmanlara Göre (n=15) Program Gelifltirme Servisinde Yürütülen Çal flmalar ve Frekanslar Program gelifltirme servislerinde yürütülen çal flmalar Frekans Çeflitli s n f ve derslerde ö retmenlerle birlikte ö retim etkinlikleri ve materyalleri haz rlama 10 htiyaç duyulan konularda sürekli olarak hizmet içi e itim verme ya da organize etme 6 Ö retime iliflkin yeni/farkl projeler gelifltirme ve uygulanmas na yard mc olma 5 Çeflitli s n f ve dersler için ö retmen k lavuzu veya ö renci çal flma kitab haz rlama 3 Ölçme ve de erlendirme servisi ifllerine yard mc olma 3 Çeflitli s n f ve dersler için ö retmenlerle birlikte hedef/davran fl yazma 2 Örnek ders plan haz rlama ve derse girerek uygulama 2 Program gelifltirme servisinde yap lan çal flmalar n tan t m ile ilgili çal flmalar yürütme 2 MEB taraf ndan haz rlanan yeni ilkö retim programlar na yönelik haz rl k çal flmalar yürütme 2 Belirli s n flara girerek dersi ve ö retmeni gözleme 1 Y ll k ve günlük planlar n haz rlanmas için destek olma 1 Okul dergisinde köfle yaz s yazma 1

20 634 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Anket yoluyla ö retmenlere program gelifltirme servisi (ya da uzman ) ile ne tür çal flmalar yürüttükleri soruldu unda ise Tablo 5 teki sonuçlara ulafl lm flt r: Tablo 5 Ö retmenlere Göre (n=72) Program Gelifltirme Servisiyle Yap lan Çal flmalar Program gelifltirme servisiyle yap lan çal flmalar Frekans Hedef ve davran fl belirleme çal flmalar 51 E itim projeleri 44 Araç-gereç ve materyal haz rlama 42 Hizmetiçi e itim etkinlikleri 37 Ders plan haz rlama 36 Soru yazma 21 Y ll k plan düzenleme 20 Ders notu haz rlama 9 Tablo 5 e göre anket uygulanan ö retmenlerin en çok seçtikleri çal flmalar hedef ve davran fl belirleme, e itim projeleri ve araç-gereç-materyal haz rlamad r. Bu sonuçlar Tablo 4 te verilen program gelifltirme uzmanlar n n ilgili yan tlar yla iliflkilendirildi inde hizmet içi e itim, araç-gereç, materyal haz rlama ve e itim projeleri konular nda benzer görüfller elde edilirken; hedef ve davran fl belirleme çal flmalar ile ilgili verilerde farkl l k görülmektedir. Bu farkl l n sebebi araflt rma kapsam ndaki tüm okullarda ö retmenlere anket uygulanamamas, buna karfl l k nitel verilerin tüm uzmanlardan toplanmas olabilir. Uzmanlara servis etkinlikleriyle ilgili bir çal flma plan ya da takvimi olup olmad soruldu unda, 11 uzman haftal k/ayl k bir plandan söz ederken, dört uzman rutin bir çal flma plan olmad n, ö retmenlerden ve yöneticilerden gelen talepler do rultusunda ya da ihtiyaç hissedildi inde gerekli çal flmalara baflland n belirtmifltir. Çal flma plan olan uzmanlar, haftan n belirli gün ve saatlerinde zümre ö retmenleriyle belli amaçlara yönelik olarak çal flmalar yürütmektedir. Program gelifltirme uzmanlar na çal flmalara yön veren bir model ya da anlay fl takip edip etmedikleri soruldu unda, sadece iki okulda tam ö renme modelinin uygulanmaya çal fl ld aç k ve net olarak ifade edilmifltir. Di er uzmanlar tam olarak bir modeli takip ettiklerini belirtememekle birlikte, yap land rmac l k, çoklu zekâ kuram, ifl birlikli ö renme, aktif ö renme, projeye dayal ö renme, farkl laflt r lm fl ö retim stratejileri vb. gibi ö retimde ça dafl yaklafl mlar izlediklerini belirtmifllerdir.

21 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i Veri toplanan okullarda program gelifltirme servisi çal flmalar na yön veren bir akademik dan flman olup olmad incelendi inde, alt okulda en az bir akademik dan flmandan destek al nd belirtilirken, dört okulda ise böyle bir yard ma sürekli baflvurulmad ortaya konmufltur. Akademik dan flmandan destek al nd n belirten okullardan birinin uzmanlar, özellikle ilk befl y lda bu deste in çeflitli derslerde ve çeflitli kiflilerden yo un olarak al nd n, ancak art k ihtiyaç do arsa destek arad klar n belirtmifltir. kinci Alt Problemle lgili Bulgular Araflt rmada ikinci alt problem olarak ifade edilen Program gelifltirme uzmanlar n n çal flmalar n etkilili i hakk ndaki görüflleri nelerdir? sorusuyla ilgili veriler üç bafll k alt nda ifade edilmifltir: Program Gelifltirme Servisi ve Ö retmenler Uzmanlar, program gelifltirme çal flmalar na kat lan ö retmenlerin mesleki geliflim aç s ndan flansl olduklar n ve istekle çal flan ö retmenlerin kendini h zla gelifltirdi ini belirtmektedir. Uzmanlar n büyük ço unlu u birlikte çal flt klar ö retmenlerin; ö rencilerdeki bireysel farkl l klar daha iyi anlad klar, ö retime iliflkin farkl çal flmalara aç k hâle gelebildiklerini ve ö retime iliflkin deneyimlerini birbirleriyle daha çok paylaflt klar n vurgulamaktad r. Yedi y ld r program gelifltirme servisi olan bir okulda çal flan uzman konuyla ilgili flunlar belirtmifltir: Bence kesinlikle de ifliyor. Mesela bana Böyle fleyler haz rlasak nas l olur? diye geliyorlar. Fen ö retmenleriyle çal flmad m hâlde matematik ö retmenlerinden görüp kendileri yapmaya bafllad ö retmen E itimde yi Örnekler konferans nda gidip bildiri olarak sundular yapt klar n ve bu çok hofllar na gitti. [U 12] Ancak uzmanlar ö retmenlerin program gelifltirme çal flmalar ndan yarar sa layabilmelerinde istekli ve azimli olmalar n n çok etkili oldu unu belirtmekte ve zaman zaman umursamama, isteksizlik ya da direnç gibi tutumlarla karfl laflt klar n belirtmektedir. Bir kaç uzman (n=6) özellikle k demli ö retmenlerin çal flmalara daha isteksiz kat ld klar n hatta direnç gösterdiklerini belirtirken; baz uzmanlar (n=2) bu tür tutumlar n yafl-k dem ile de il, kiflilikle ilgili oldu unu

22 636 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER vurgulam flt r. Bir kaç uzman da (n=2) süreçte ö retmenlerin fikri al n rsa olumsuz tutum ya da dirençlerin belirgin olarak azald n ve sorunlarla karfl laflmad klar n belirtmifllerdir. Genel anlamda program gelifltirme uzmanlar, ö retmenlerin bu çal flmalar n ne oldu unu ve ne ifle yarad n tam olarak bilmedi ini, bu çal flmalar zaman al c, emek yo un ve angarya ifller olarak gördüklerini, genç ve ö retim deneyimi olmayan uzmanlardan yararlanamayacaklar n düflündüklerini; ifl yüklerinin fazla olmas n n, çal flmalardan ücret almamalar n n çal flmalara yönelik tutumlar n olumsuz etkiledi ini ifade etmifllerdir. Ayr ca okul yönetimi ve uzmanlar n çal flmalarla ilgili kararl tutumlar n n, okula ö retmen seçimlerinde yenili e ve geliflime aç k olma gibi ölçütlerin ifle koflulmas n n servis etkinliklerini kolaylaflt rd da ifade edilmektedir....ö retmenlerin gözünde, -e er s n fa girmiyorsan z, ö renciyle muhatap olmuyorsan z- siz çok da fazla bir ifl yapm yorsunuz demektir. Ben elime al yordum kartlar, çal flma yapraklar n gidiyordum, uyguluyordum. Ö retmen o zaman itiraz edemiyor [U 15]. Ö retmen flöyle bak yor: Bofl saatimi de böyle gereksiz bir çal flma için al yorlar. Para da vermiyorlar. Bir yar m günüm vard, o da bunlarla gitti. [U 6] Program gelifltirme servisinde yap lan ya da haz rlanan çal flmalar n derslerde gerçekten uygulan p uygulanmad ya da nas l uyguland da önemli bir konudur. Uzmanlar, özel okullarda ö retmenlerle birlikte haz rlanan ö retim etkinlikleri, materyalleri ya da ö retmen k lavuzlar n n nas l kullan ld ile ilgili sorulara, kesin hükümlerle yan t vermekte zorlanm fllard r. Görüfller genellikle tahmin ve göstergelerle ifade edilmifltir. Uzmanlar bu iflin asl nda ö retmenin vicdan na kald n kabul etmekle birlikte, baz stratejilerle ipuçlar yakalayabildiklerini (örne in zümre çal flmalar s ras ndaki ve ders sonras tutumlarla, flubelere yap lan ortak s navlarla, ö rencilere sorarak vb.) ve bu konuda denetleyici bir role bürünmek istemediklerini belirtmifllerdir: Mesela hiç soru sormuyorsa... Gördü ünde yolunu de ifltiriyorsa, nas l gidiyor diye sordu unuzda her zaman yi diyorsa onlar mercek alt na almak gerekir. Bu konuda okulun bir denetimi ya da yapt r m yok. Biz de böyle bir yapt r m kullanmay istemiyoruz aç kças. Çünkü biz ö retmenle çal fl yoruz ve yönetimi de yan na alarak ö retmenin karfl s na ç k-

23 BÜMEN / Üç Büyük ldeki Özel Okullarda Program Gelifltirme Servislerinin Etkilili i mak bana çok uygun gelmiyor. fiimdi bir fleyi yapm yorsa yar n iki fleyi yapmaz. [U 2] Uzmanlara, ö retmenlerin program gelifltirme çal flmalar na kat ld kça ö retim becerilerinin ve program gelifltirme ile ilgili ufuklar - n n geliflip geliflmedi i soruldu unda tam ve net bir yan t vermekte güçlük çekmelerine ra men genel anlamda bir ilerlemeden söz edilebilece i ifade edilmifltir: Ben 55 yafl ndaki bir ö retmenime art k çal flma yapra, bulmaca haz rlatabiliyorum. fiu an ö retmenler nas l çal flma yapra haz rlan r konusunda pratik kazand lar [U 6]. Büyük bir kesimi çok iyi bir yere geldi. çlerinde çok iyi anlamda taksonomiyi falan yutanlar (ö renenler) var. Materyal gelifltirenler var. Onlardan da yararlan yoruz zaten zümre baz nda. [U 3]. Bu biraz ö retmenin kendi iste iyle ilgili. Çok iyi hedef yazabilenler var. Ama yeni gelenler için böyle birfley söz konusu de il [U 2]. Program Gelifltirme Servisinin Ö rencilere Etkileri ile lgili Görüfller Program gelifltirme uzmanlar na, okulda yürütülen çal flmalar n ö rencilere etkileri soruldu unda karars z ya da tahmine dayal görüfller dile getirmifllerdir. Uzmanlar, çal flmalar n ö rencilerde yarat c - l k, konuflma ve yazma becerileri, güdülenme düzeyi, bilgiye ulaflma ve ö renilen bilgilerin kal c l konusunda olumlu bir de iflim yaratt n söylemekle birlikte; ders baflar lar yla program gelifltirme çal flmalar aras nda do rudan ba lant kuramad klar n ifade etmifllerdir. Hatta uzmanlar n tümü program gelifltirme servisinde tasarlanan ö retim etkinliklerinin genel akademik baflar yla ya da Ortaö retim Kurumlar na Ö renci Seçme S nav (OKS) ile hiç iliflkili olmad n, bilakis söz konusu s navlarda baflar isteniyorsa bu tür çal flmalar n yap lmamas gerekti ini belirtmifllerdir: Ça dafl yöntemleri son derece fazla önemsedi imiz ve takip etti imiz için akademik baflar baz nda çok fazla bir de ifliklik olmuyor. kisi iliflkili de il [U 1]. E er OKS baflar s bekliyorsan z etkinlik bazl, süreç bazl bir e itim ifle yaram yor maalesef. Çünkü s n f içi e itimle sorulan sorular aras nda da lar (büyük farklar) var [U 9]. Ben ö rencilerin bilgiye ulaflma, ö renilen bilgilerin kal c l konusunda ilerleme gözlüyorum. Bizim 8. s n flarda da ek çal flmalar var, ama