DİN GÖREVLİLERİ SINAVLARA HAZIRLIK ve SORU BANKASI

Transkript

1 DİN GÖREVLİLERİ SINAVLARA HAZIRLIK ve SORU BANKASI Yılmaz ŞEN - Ümit YALÇIN - Seyit Ali ERÇİN İstanbul 2011

2 Din Görevlileri Sınavlara Hazırlık ve Soru Bankası ISBN: Dizgi : Yılmaz ŞEN Redaksiyon : Seyit Ali Erçin Kapak : Musa Kaya Mizanpaj : Sami Kaya Yayınevi : Kubbe Yayınları Basım Yeri : İ stanbul Basım Tarihi : 2011

3 İÇİNDEKİLER Ö nsö z... 4 Kitap Hakkında Kim Ne Dedi?... 5 DİN GÖREVLİSİNİN BAŞUCU KİTABI / 7 Dinler Tarihi... 9 Fıkıh Temizlik Namaz Oruç Zekâ t Hac Ve Umre Kurban Kefâ retler Diyanet Kurul Kararları Haramlar Ve Helâ ller Aile Hukuku Ticaret Hukuku Kur an-ı Kerim Tecvid Siyer Hadis Diyanet İ şleri Başkanlığ ı Teşkilatı DİN GÖREVLİLERİ SORU BANKASI / 245 İ tikad Testi Dinler Tarihi Testi Hadis Testi Kur an-ı Kerim Testi Tecvid Testi Fıkıh Testi Temizlik Testi Namaz Testi Oruç Testi Zekâ t Testi Hac Testi Aile Ve Ticaret Hukuku Testi Siyer Testi Genel Kü ltü r Testi Cevap Anahtarları

4 ÖNSÖZ Elinizdeki kitap, Diyanet İ şleri Başkanlığ ı nın yaptığ ı ve yapacağ ı yazılı sınavlara ve mü lâ kâ tlara hazırlanmada kaynak sıkıntısı çeken adaylar ve meslekî bilgisini gü ncel tutmak isteyen din gö revlileri için kaleme alınmıştır. Kitap iki bö lü mden oluşmaktadır. Konu anlatımının yer aldığ ı Sınavlara Hazırlık ve test sorularının yer aldığ ı Soru Bankası bö lü mü. Sınavlara Hazırlık bö lü mü nde din gö revlisinin bilmesi gereken en önemli ayrıntılara yer verilmiştir. Kitaptaki bilgiler, Diyanet İ şleri Başkanlığ ı nın din gö revlilerine tavsiye ettiğ i kaynak kitaplar arasından ö zenle seçilmiş; gereksiz detaylara girilmemiş, kısa ve ö z bilgilerle yetinilmiştir. Bö ylece sınavlara hazırlanan adayın ve din gö revlisinin çok kısa zamanda meslekî bilgilerini gü ncellemesi hedeflenmiştir. Soru Bankası bö lü mü nde ise Diyanet İ şleri Başkanlığ ı nın bugü ne kadar yaptığ ı imâ m-hatî p ve mü ezzin-kayyım yeterlik; Kur â n Kursu Ö ğ reticiliğ i Vaizelik; yurtdışı, hac ve umre sınavlarında sorduğ u sorular kıstas alınarak çıkması muhtemel sorular hazırlanmıştır. Bu bö lü mde hazırlanan sorulardan amaç, adayların ilk bö lü mde edindiğ i bilgileri soru çö zme yoluyla pekiştirmeleri ve Başkanlığ ımızın soru mantığ ını kavramalarıdır. Kısacası biz bu kitapta, bilgiyi harmanladık ve bir kapsü l hâ line getirdik. Size dü şen elinizdeki kitabın Sınavlara Hazırlık bö lü mü ne çalışmak ve Soru Bankası bö lü mü ndeki soruları sabırla çö zmektir. Bu çalışmanın ortaya çıkış sürecinde akademisyenlerden Doç Dr. Selahattin YILDIRIM, müftülerimizden Dr. Abdullah ERÇİN, Abdurrahman AYDIN ve Osman ŞEKERCİ,, vâizlerimizden Ahmet YÖNDEM başta olmak üzere, değerli görüşlerini bizimle paylaşan, bize muhtelif şekillerde destek olan tüm hocalarımıza ve dostlarımıza teşekkürü borç biliriz. Gayret bizden, tevfî k Yü ce Allah tan Şubat İ stanbul Yılmaz ŞEN Ü mit YALÇIN Seyit Ali ERÇİ N

5 KİTAP HAKKINDA KİM NE DEDİ? Din olgusu insanlık tarihiyle yaşıt, insanoğ lunun fıtrat tarlasına Yaratıcı tarafından ekilmiş bir olgudur. Dolayısıyla din olgusunun sağ lam, sahî h bir bilgiye dayalı kaynaktan beslenmesi ve yaşatılması çok ö nemlidir. Yine bu bağ lamda bu faaliyeti gerçekleştirecek ve dini en iyi şekilde temsil edecek bireylerin yetişmesi çok ö nemlidir. Diyanet İ şleri Başkanlığ ımız, yukarıda ifâ de ettiğ im hususlar doğ rultusunda Din gö revlisi dediğ imiz Din gö nü llü leri nin yetişmesi ve donanımlı bireyler olması noktasında son yıllarda adeta bir eğ itim seferberliğ i başlatmış, bu bağ lamda MBSTS denilen Mesleki Bilgiler Seviye Tespit Sınavını ihdâ s etmiştir. İ şte elinizdeki bu eser, bu sınava ve bu bağ lamdaki bir çok sınava ışık tutacak, kaynaklık edecek nitelikte olup, gerçekten bu işin içinden gelen arkadaşlar tarafından hazırlanmıştır. Ben bö yle bir çalışmayı hayatiyete geçirdiklerinden dolayı kardeşlerimi kutluyorum. Sınavlara girecek herkese yü ce Rabbimden muvaffakiyetler diliyorum. Osman ŞEKERCİ - Mü ftü Diyanet İ şleri Başkanlığ ımızın yapmakta olduğ u Gö revde yü kselme- Hac- Yurtdışı gibi bazı gö revlere atama sınavlarına hazırlanmak; ö nceleri daha zor ve uzun zaman almakta iken elinizdeki kitap sayesinde bu zorluk ö nemli ö lçü de giderilmiştir. Geçmiş dö nemlerde sorulmuş sorulardan ö rnekler verilerek sorunun cevabına yö nelik temel bilginin açıklanarak veriliyor olması okuyucuyu gireceğ i sınav konusunda bü yü k ö lçü de bir ö n hazırlığ a kavuşturmuş olmaktadır. Ö nemli bir boşluğ u doldurduğ u için kitabı hazırlayan ekibi tebrik ediyor; bu rehber ve hazırlayıcı kitap ışığ ında diğ er kaynak eserlerden de yararlanılarak girilecek sınavda hazırlanıcının başarıya ulaşacağ ını ü mid ediyorum. Dr. Abdullah ERÇİN - Mü ftü Efradını câ mi, ağ yâ rını mâ ni niteliğ inde bir eser olmuş. Bu ö zelliğ iyle sınavlara girsin veya girmesin her din gö revlisinin istifâ de edebileceğ i, elinde bulunması gereken bir eser olduğ u dü şü ncesindeyim. Ahmet YÖNDEM - Vaiz

6 6 / Dİ N GÖ REVLİ Sİ Nİ N BAŞUCU Kİ TABI Bu eserin hem imâ m-hatî p lisesi ve ilahiyat ö ğ rencileri için dî nî bir kaynak olacağ ı hem de Diyanet İ şleri Başkanlığ ı nın açmış olduğ u sınavlarda tü m ö ğ renciler için bir hazırlık kitabı olacağ ı kanaatindeyim. Selami ÜSTÜNDAĞ - İ lahiyatçı (İ mam-hatî p) Bir din gö revlisinin bilmesi gereken en ö nemli konulara kısa ve ö zlü şekilde yer verilmiş ve bunlar sorularla pekiştirilerek din gö revlisi arkadaşların hizmetine sunulmuş. Gü zel bir çalışma olmuş. M. Atıf YILDIRIM - İ lahiyatçı Bir adama bir kitap sattığ ın zaman, ona yalnızca yarım kilo kâ ğ ıt, mü rekkep ve tutkal satmış olunmaz, ona tamamen yeni yeni ufuklar satmış olursunuz... Okumak bir insanı doldurur, insanlarla konuşmak hazırlar, yazmak ise olgunlaştırır... İ şte kardeşlerimizin bü yü k emekler sarfederek ortaya koydukları bu eserin her okuyana birçok konuda ışık tutacağ ı muhakkaktır.. Ömer KAHRAMAN - İ lahiyatçı (İ mam-hatî p) Din gö revlilerinin sınavlara hazırlanırken çalışacağ ı, başvuracağ ı mü kemmel bir bilgi kaynağ ı niteliğ inde bir eser. Fazla detaya girmeden, işin ö zü nü benimseterek din gö revlilerinin â zamî istifâ de etmesi yoluna gidilmiş. Mesleki bilgilerini tekrar gö zden geçirmek isteyen meslektaşlarımız için ve din gö - revlileri haricindeki kişilerin de rahatlıkla istifâ de edebilecekleri bir kaynak. Herkesin istifâ de etmesini diliyorum. Namık ONSEKİZOĞLU - İ lahiyatçı (İ mam-hatî p) Bir din gö revlisi olarak Başkanlığ ın kalifiye eleman yetiştirme adına yaptığ ı çalışmaları çok faydalı buluyorum. Bu bağ lamda incelediğ im çalışmalar içerisinde en faydalı ve en pratik olan bu kitabı tü m din gö revlisi arkadaşlarıma tavsiye ediyorum. Ömer DAŞTAN - İ mam-hatî p

7 1. Bö lü m DİN GÖREVLİLERİ SINAVLARA HAZIRLIK KİTABI

8

9 DİNLER TARİHİ Din: Akıl sahibi insanları kendi tercihleriyle bizzat hayırlı olan şeylere gö - tü ren ilâ hî bir kanundur. DİNLERİN TASNİFİ 1. Tek tanrılı (ilâ hî ) dinler. 2. Dü alist (iki tanrılı) dinler (Mecû sî lik). 3. Çok tanrılı dinler (Eski Yunan, Roma ve Mısır dinleri gibi). 4. Tanrı konusunda açık ve net olmayanlar (Budizm, Şintoizm gibi). Sosyolojik-tarihî açıdan yapılan din tasniflerinden birisi şu şekildedir: a) Kurucusu olan dinler (Yahû dî lik, Hıristiyanlık, İ slâ m, Budizm gibi). b) Geleneksel dinler (kimin tebliğ ettiğ i belli olmayan dinler, ilkel dinler, Eski Yunan, Eski Mısır dini gibi). İ slâ mî kaynaklarda vahye dayanan dinler için genellikle milel, bâ tıl dinler için nihal kelimeleri de kullanılır. Nihle (çoğ ulu nihal) kelimesi, din içinde oluşan fırka anlamında da kullanılır. Bir diğ er tasnif ise şö yledir: 1. İlkel dinler. Bundan maksat, bazılarının dinî gelişmenin ilk basamağ ı olarak dü şü ndü kleri animizm, natü rizm, totemizm, fetişizm gibi aslında sadece bir kü lt olarak dikkate alınabilecek nazariyeler değ il, ilkel kabî le dinleridir (Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi). 2. Millî dinler. Genellikle bir kurucusundan sö z edilmeyen, sadece bir millete ait olan geleneksel yapıdaki dinlerdir (Eski Yunan, Mısır, Roma dinleri gibi). 3. Dünya dinleri. Hıristiyanlık ve İ slâ m gibi. Coğ rafî -tarihî açıdan ise dinler; Ortadoğ u veya Sâ mi grubu (Yahû dî lik, Hıristiyanlık ve İ slâ m), Hint grubu (Hinduizm, Budizm, Jainizm), Çin-Japon grubu (Konfü çyü sçü lü k, Taoizm, Şintoizm), Afrika grubu şeklinde bir ayırıma tâ bi tutulabilir.

10 10 / Dİ N GÖ REVLİ Sİ Nİ N BAŞUCU Kİ TABI Mecûsîlik: En eski dinlerden biriydi ve Zerdü şt ü n getirdiğ i dinin bozulmuş şekline verilen addır. Brahmanizm: Çok tanrılı bir dindir. Hintliler Tanrı nın kendisini tarihin her devresinde çeşitli şahsiyetlere bü rü nerek insanlara gö sterdiğ ine inanırlar. Zımmî: İ slâ m devletindeki gayr-i mü slim vatandaş. Zımmî ler, cizye verdiklerinde iki hak ortaya çıkar: Onlara dokunulmaz. Himâ ye edilirler. Dokunulmazlıkları ile emniyet ve gü ven içinde yaşarlar, himâ ye edilmeleri ile tehlike ve zarardan korunmuş olurlar. Müsteşrik: Doğ u memleketlerini, din, dil ve tarihleri başta olmak ü zere her yö nden araştırıp tesbî te çalışan batılı ilim adamı. Garplı bilgin, oryantalist, şarkiyatçı. Yehova Şâhitleri: Amerika Birleşik Devletleri nde Ch. Şarl Russel tarafından 1872 de kurulan, 1931 senesinden sonra kendilerini bu adla tanıtmaya çalışan mezhep ve misyoner teşkilâ tına verilen ad. Reenkarnasyon: Eskiyen elbiselerimizi değ iştirmemiz gibi eskiyen bedeni değ iştiren bir ruhun yani ruh gö çü inancı. Tenâsüh: Ö len insanların ruhunun bir hayvan ya da bir insan bedenine girmesi inancı, ruh gö çü de denilir. Tenâ sü h inancı, Hindistan da Hinduizm den doğ muş ve buradan Hint Adaları, Tibet, Çin, Kore, Japonya ve eski Yunan a yayılmıştır. Bu inanç, Hinduizm (Brahmanizm) ile beraber, Budizm, Taoizm, Caynizm, Maniheizm gibi Asya nın eski dinlerinde de gö rü lü r. Tenâ sü h inancı Hinduizm in esasıdır. Mü slü manlar arasından çıkıp da İ slâ m dini ile alakası kesilmiş gulâ t-ı şî a (mü frit şiî ler) gibi bazı mezhebler de tenâ sü h inancını almışlardır. Mu tezile den Ahmed b. Hâ bıt, Ahmed b. Eyyû b, Ahmet b. Muhammed el-kahtî, tenâ sü h inancını eski Yunan dan alıp kabul etmişlerdir. Hulûl: (Vahdet-i Vücud) Bir şeyin mevcû diyetinin diğ erinin mevcû diyeti ile aynı olması manasındadır. İ lâ hî Zâ t ın veya sıfatların, yaratıklardan birine, bir kısmına yahut tamamına intikal edip, onlarla birleşmesi, Allah ın insan veya başka bir maddi varlık gö rü nü mü nde ortaya çıkması diye tanımlanmıştır. YAHUDİLİK (MUSEVİLİK) Musevi; Mû sâ ya inanan, Mû sâ nın izinden giden anlamındadır. Yahû dî kelimesinin kö kü tarih ö ncesi Yehuda Krallığ ı na uzanır. Musevilik dinine geçebilmek için ö zel bir tö ren uygulanması gerekir. Bugü n tü m dü nyada kendi-

11 Dİ NLER TARİ Hİ / 11 lerini Yahû dî kabul edenlerin sayısı yaklaşık 14 milyon dur de Filistin adı verilen bö lgede İ srâ il Devleti nin kurulmasıyla dü nyanın her yerinden Yahû dî ler buraya gö ç edip yerleşmişlerdir. Yahudi nü fusunun gü nü mü zde en çok yaşadığ ı ü lke İ srâ il dir (yü zde 80). Sonra ABD (yü zde 3,4), bu iki ü lkenin dışında Fransa, İ ngiltere, Arjantin, Ukrayna, Rusya ve Kanada başta olmak ü zere içlerinde Tü rkiye nin de bulunduğ u dü nyanın birçok ü lkesine dağ ılmış olarak yaşamaktadırlar. Yahû dî lik, kutsal kitaplarında Ahd e geniş yer ayırmasından dolayı bir Ahit dini olarak da anılır. Musevi geleneğ ine gö re tanrı Yahû dî halkıyla bir ahit (antlaşma) yapmış, emirlerini ve yasalarını Tevrat şeklinde Yahû dî lere vermiştir. Ortodoks Musevilere ve dindar Musevilerin çoğ una gö re İ brâ hî m Peygamber ilk İ brani dir. Nuh tan sonra putperestliğ i reddeden ve tektanrıcılığ ı savunan ilk kişi olduğ una inanırlar. Tanrı, İ brâ hî m e oğ ulları olacağ ını mü jdeler. İ smâ î l ve İ shâ k isimli iki oğ lu olur. İ shâ k, tanrının bildirdiğ i şekilde babasının misyonuna devam eder. Kenan Ü lkesi İ shâ k Peygamber e tanrı tarafından vaadedilmiştir. İ shâ k ın oğ lu Yâ kû p Mısır a gö ç eder ve zaman içerisinde halkı Mısırlıların kö lesi olur. Yâ kû p un oniki oğ lundan biri olan Levi nin soyundan gelen Mû sâ, İ srâ iloğ ulları nı Mısır dan kaçırarak Sina Dağ ı na getirir. Burada tanrı tarafından kendisine verilmiş olan Tevrat ı halkına verir ve onları Kenan Ü lkesi ne gö tü rü r. Mû sâ nın kardeşi Harun ve onun soyundan gelen erkekler, tanrı tarafından yü ksek din adamları sınıfı olarak atanırlar. İ srâ iloğ ulları Kenan Ü lkesi ne yerleşirler ve Şiloh tapınağ ını inşâ ederler. Bu tapınağ ın dikili kaldığ ı 300 yıl boyunca İ srâ iloğ ulları tanrı tarafından çeşitli musî betlerle ve işgallerle test edilirler. Sapkınlıkları doruğ a ulaştığ ında tanrı, Kenan Ü lkesi nin gü neydoğ u sahillerinde yaşayan Filistinliler in Şiloh Tapınağ ını ele geçirmelerine izin verir. İ srâ iloğ ulları diğ er milletler gibi sü - reklilik arzeden, sabit bir krallık kurmak isterler. Bö lgede zaman içinde gü çlenen İ braniler Hâ kimler dö neminden sonra bir Yahû dî krallığ ı kurarlar ve başına Yahû dî lerin kralı olarak Şaul geçer. Şaul un ö lü mü nden sonra, Yahû dî Krallığ ı nın başına Davud geçer. Davud un ö lmesiyle Yahû dî Krallığ ı nın başına Davud un oğ lu Sü leyman geçer. Sü leyman dö neminde Yahû dî Krallığ ı altın çağ larını yaşar. Kudü s şehri Yahû dî lerin en ö nemli şehri hâ line gelir. Sü leyman Kudü s e Beth Hamikdaş denilen bü yü k bir mabed inşa ettirir. Beth Hamikdaş ın bugü n sadece Batı Duvarı sağ lam kalmıştır. Bu duvara Ağ lama Duvarı denmektedir.

12 12 / Dİ N GÖ REVLİ Sİ Nİ N BAŞUCU Kİ TABI Yahû dî ler, Yehova nın (Tanrı) Sina da bu kavmi kendine seçtiğ ini, Tevrat ı Mû sâ nın şahsında onlara gö nderdiğ ine inanırlar. Hristiyanlık taki Mû sâ bahsi Yahû dî likteki ile aynı, İ slâ miyet teki Mû sâ bahsi de Yahû dî lik ile oldukça paraleldir. Yahûdîlik teki Önemli Semboller: Kudü s teki Mabed, Yahû dî liğ in odak noktasını teşkil etmektedir. Yahû dî liğ in sembolleri arasında en ö nemli yeri Yedi Kollu Şamdan (Menora) ile Altı Kö şeli Yıldız (Davud un Yıldızı) tutar. Kutsal Günleri: En ö nemli bayram Yılbaşı Bayramı dır (Roşaşana), ardından on gü n sonra 26 saat sü recek olan oruç gü nü gelir ki buna Keffâ ret Gü nü anlamına gelen (Yom Kipur) adı verilir. Kipur dan sonra Yahû dî lerin Mısır dan çıktıktan sonra kırk yıl çö lde dolaşmaları anısına 7 gü n sü ren Çardak Bayramı (Sukot) ve bir yıl içinde Tevrat ın tü m bö lü mlerin okunmasının tamamlandığ ı ve yeniden başlandığ ı (Simhat Torah) Aralık ayında Hanuka, Mart-Nisan arası Babil de zamanın Musevi dü şmanı (Antisemit) Haman tarafından Yahû dî lerin kıyıma uğ ratılması olayının son anda Ester tarafından engellenmesinin anısına 2 gü n, Mısır dan Mû sâ nın ö nderliğ inde ayrılıp kö lelikten kurtulmasının kutlandığ ı Pesah. Bundan 49 gü n sonra gelen 10 Emirin alınmasının kutlandığ ı Şavuot ve Yaz aylarına denk gelen Tapınağ ın yıkılması ve çeşitli talihsiz olayların anıldığ ı ve bir matem gü nü olan Tişa Beav ö nemli gü nlerdendir. Haram Davranış Ve Yiyecekler: Domuz eti ve pulsuz balıkların eti, çift tırnaklı ve geviş getirmeyen hayvanlar ve Tevrat ta adı geçen 20 kuş u ve bunlardan çıkan ü rü nleri yemek yasaktır. Yılın bir dö neminde Mısır dan çıkışın anısına 8 gü n boyunca mayasız ekmek (Matsa) yenir. Yahûdî Mezhepleri: Hristiyanlık ö ncesindeki mezhepler: Ferisiler, Sadukiler, Esseniler. İ slâ m dan sonraki mezhepler: İ shâ kiyye, Yudganiyye, Karaim. Gü nü mü z mezhepleri: Muhafazakâ r Yahû dî ler, Ortadoks Yahû dî ler, Reformist Yahû dî ler. Yeniden Yapılanmacılar. Hac: Tevrat ta yılda ü ç defa (Fısıh, Sukkot ve Fiavuot) hac ibâ deti emredilmektedir. Başlangıçta hacca gerekli ö nemi gö stermemişler, Sü leyman Mabedi nin Babilliler tarafından yıkılmasından sonra milli birliğ in sağ lanması amacıyla daha çok ö nem verilmiş, Mabedin Romalılar tarafından yıkılmasından sonra sembolik bir hâ l almıştır. Gü nü mü zde Kudü s teki Ağ lama Duvarı hac ibâ det yeri olarak kabul edilmektedir. Ancak bu hac zorunlu değ il isteğ e bağ lıdır. Kutsal kitapları: Talmud (Mişna ve Gemara adlı eserlerin toplamı) ve Ta-

13 Dİ NLER TARİ Hİ / 13 nah (Tora). Hristiyanlar ın Eski Antlaşma adını verdikleri Tanah; Tora (Tevrat), Nevim ve Ketuvim olmak ü zere ü ç bö lü mden oluşur. Kutsal Kitap dışında Musevi tasavvufuna ve gizemciliğ ine Kabala adı verilir. Yahû dî lerin, Mü slü manlık ve Hristiyanlık ta olduğ u gibi belli başlı iman (13 madde) esaslarına kavuşmaları filozof Maymonides le mü mkü n olabilmiştir. Yahû dî ler sinagoglarda Tevrat tan bazı parçaları sesli bir şeklide okurken bazı bö lü mler ise sessiz okunur. Tevrat rulolarının kılıfından çıkarılarak hazan tarafından okunması, ibâ detin en ö nemli anıdır. Yahû dî likte sinagog dışında evlerde de ibâ det edilebilir ancak cemaat ile ibâ det daha makbul sayılır. Musevi evlerinin giriş kapılarının ve tuvalet-banyo hariç her kapısının sağ pervazında Mezuza denilen, rulo hâ line getirilmiş Tevrat tan cü mlelerin yazılı olduğ u kutucuklar çakılıdır. Eve giriş-çıkışta Yahû dî ler bu kutucuğ a dokunarak parmaklarını ö perler. İ badet, doğ u yö nü ne yö nelerek yapılır. Başa Kipa, adı verilen takke takılır, erkekler her sabah sırtlarına beyaz renkte ve mavi çizgileri olan duâ şalı Talet giyerler. Kadınların ibâ dete katılma mecburiyeti yoktur, ancak başları ö rtü lü olarak ibâ dete katılabilirler. Yahû dî dininde ibâ det esasını ilâ hiler oluşturur. İ badet sırasında okunan bazı kalıplaşmış duâ ve ilâ hiler vardır. Duâ, dindar Yahû dî nin yaşamında ö nemli bir yer işgal eder. Yahû dî likte ibâ det gü nlü k ve haftalık olmak ü zere ikiye ayrılır. Gü nlü k ibâ det sabah, ö ğ le ve akşam yapılır. Haftalık ibâ det ise Cumartesi (Şabat, Yom HaŞabat) gü nü havra (sinagog) da yapılır. Yahû dî ler sabah ayininde bir duâ şalı (Talet) kuşanırlar. Bayram ve Cumartesi gü nleri dışında sabah ayininde, sol pazu (solaklar sağ pazuya) ile alınlarına içinde Tora dan bö lü mlerin bulunduğ u kü çü k kutucukların takılı olduğ u birer duâ kayışı Tefilin bağ lanır. Duâ lar ayakta, oturarak vü cudu sallayarak ve bazen ö ne hafifçe eğ ilerek okunur. Toplu duâ lar 13 yaşına girmiş en az 10 erkeğ in Minyan iştirakiyle yapılır. Cumartesi ibâ deti, cuma akşamı gü neşin batmasıyla başlar, cumartesi akşamı gü neşin batışından sonra sona erer. Bu ibâ det sinagogta yapılır. Bu maksatla cumartesi gü nü ateş yakmak, çalışmak, taşıt kullanmak vb. yasaktır. Musevî lik te Tanrının adını telaffuz etmek gü nah sayıldığ ından YHWH ismi yerine Elohim, Şaday, Adonay gibi isimler kullanılır hatta bunların da yerine Haşem yani İ sim kullanılır. Yehova Musevî lerin millî ve hâ kim bir tanrısıdır. İ nsan da O nun kulu durumundadır. İ nançlarına gö re Yehova sa-

14 14 / Dİ N GÖ REVLİ Sİ Nİ N BAŞUCU Kİ TABI dece İ srâ iloğ ulları na şefaat eden, kıskanç bir Tanrı dır. İ srâ iloğ ulları yabancı bir ü lkede de O nun tarafından korunacaktır. O, İ brâ hî m, İ shâ k ve Yâ kû b un Tanrısı dır. Yahû dî ler gö çebe iken Habiri diye anılırlardı. İ srâ iloğ ulları en parlak devirlerini Kralları Sü leyman zamanında yaşamışlardır. Sü leyman, İ slâ m a gö re peygamberdir. HRİSTİYANLIK (İSEVİLİK) Hristiyan kelimesi Yunanca khristianos kö kü nden gelir, Î sâ ya bağ lanan, onun yolundan giden anlamına gelir. Hz. Î sâ nın çarmıha gerilmiş olduğ unun simgesel resmi olan Haç sembol olarak kabul edilir. Dü nyada en yaygın dindir. Hıristiyanların çoğ u Avrupa, Amerika, Asya da yaşamaktadırlar. Kur â n-ı Kerî m in bize anlattığ ı Hz. Î sâ ve Hz. Meryem le İ ncil de anlatılanlar arasında çok ö nemli ince ayrım vardır. Hz. Î sâ nın â kıbeti hakkında farklılıklar vardır. Kur â n-ı Kerî m e gö re Hz. Î sâ kesinlikle ö ldü rü lmedi. Çarmıha gerilen havâ rî lerden biriydi, ihanet eden birisi Hz. Î sâ nın sû retine bü rü ndü - rü lmü ş ve o çarmıha gerilmiştir. İ ncillere gö re Hz. Î sâ ö ldü rü ldü kten 3 gü n sonra gö kyü zü ne yani Allah ın (onlara gö re Baba nın) katına yü kseltildi. Hıristiyanlık, Filistin bö lgesinde doğ muştur. Nasıralı Î sâ yı merkez alan bir Yahû dî -Mesihi hareketidir. Î sâ, İ srâ il i gelecek Tanrı Krallığ ına hazırlamak istemiştir. Ancak bugü nki Hristiyanlık, Î sâ nın havâ rî lerinin arasına sonradan giren Pavlus un yorumlarıyla değ işik bir hü viyet kazanmıştır. Pavlus un, Hıristiyanlık için değ işmez prensipler olarak ilâ n ettiğ i hususlar şunlardır: a) Hristiyanlık bü tü n insanlığ a hitâ b eden bir dindir. b) Allah ın oğ lu olan Mesih Î sâ, insanların gü nahlarına keffâ ret olmak ü zere Haç ta can vermiştir. c) Î sâ ve Ruhu l-kuds, aynı derecede Tanrıdır. d) Ö lü ler arasından dirilerek kalkmış olan Î sâ, semaya çıkarak Baba sının sağ yanına oturmuştur. Pavlus, Î sâ nın ve Ruhu l-kuds ü n Tanrı oldukları inancını yerleştirmeğ e çalışmıştır. Ayrıca yine o, Î sâ nın vaz ettiğ i sü nnet olmayı ve domuz eti yememeğ i de kaldırmıştır.

15 Dİ NLER TARİ Hİ / 15 İman esasları: a) Tecessü d inancı (Tanrının Î sâ şeklinde zuhû r etmesi). b) Hz. Î sâ nın tanrılaştırılması. c) Teslis inancı (baba-oğ ul-rû hu l-kuds). d) Tekfir inancı (Tanrının, bü tü n insanların gü nahlarına keffâ ret olmak ü zere onların affı için insan kılığ ına girip ızdırap çekerek ö lmesi). e)ahiret hayatı (İ slâ mi ahiret inancı ile paralelliğ i vardır). Peygamber inancı vardır. Ancak Hıristiyanlar Hz. Î sâ yı bir peygamber olarak değ il, Tanrının oğ lu ve dolayısıyla Tanrı olarak kabul ederler. İ badet yerleri, kilisedir. Din adamları, papaz, piskopos, râ hip, râ hibe vb. Kutsal gü nleri, pazardır. Gü nlü k ibâ detler, pazar ayinleri ve diğ er ö nemli gü nlerdeki ibâ detler ö nemlidir. Yılbaşı olarak da bilinen Kristmas (Hz. Î sâ nın doğ umu) ve Paskalya ö nemli iki bayramlarıdır. Hristiyanlık herkese açık bir dindir. Hristiyanlığ ın en ö nemli ayinleri vaftiz ve evharistiya ayinleridir. Vaftiz, Hıristiyanlığ a girebilmek için kilisede din adamı tarafından çocuğ u suya daldırarak ya da ü zerine su serpilerek yapılan tö rendir. Dine giriş, çoğ unlukla kişinin kilisede vaftiz edilmesiyle gerçekleşir. Bu işlem Hristiyanlarca kabul edilen aslî gü nahtan temizlenmek için yapılır. Evharistiya, Hz. Î sâ ile simgesel bü tü nleşmesine yarayan ekmek-şarap ayinidir. Ö ldü kten sonra dirilmeye, cennet ve cehenneme inanılır. Ö lü ler toprağ a gö mü lü r. Dînî Şeâir: a) Kilise, b) vaftiz, c) Tasdik vaftizi pekiştirme, (confermation) d) Comminion (Kutsal softa), e) terbe, f) Son yağ lama, g) Ruhbanlık h) Nikâ h. İbadetler: Duâ : Kilisede cemaatle veya ferdî olarak î fâ edilir. Onlara gö re duâ Mesih vasıtası ile Allah a yaklaşma vesî lesidir. İ badet dî nî duygu ve şuuru besler. Duâ ya Hz. Mesih in ismiyle başlanır. İ kinci şartı tam inanç ve î timat ile yapılmasıdır. Oruç: Oruçta gaye tefekkü r, tevbe ve mâ nen toparlanmadır. Kırk gü n olarak tutulur. Oruç esnasında normal yiyeceğ in ü çte biri yenir. Balık dışında et yenilmez. Kutsal Metinler: Kutsal metinler deyince aklımıza kitâ b-ı mukaddes gelir. Kitâ b-ı Mukaddes de iki kısma ayrılıyor: Eski ahit ve Yeni ahit olmak ü zere. Eski ahit; Tevrat ve Zebur dan mü teşekkil muharref metinlerce tarihi vâ kıâ ların anlatımıdır. Yeni Ahit de İ ncillerin toplamı ki Matta, Yuhanna, Markos, Luka. Bu dö rt incilden ü çü kendi arasında paralellik arz etmekte olup Yuhanna incili bunlardan farklılık gö stermektedir. Barnaba incili Hristiyanlar tarafından kabul edilmez. Çü nkü onda Peygamberimiz Hz. Muhammed e dair

16 16 / Dİ N GÖ REVLİ Sİ Nİ N BAŞUCU Kİ TABI işaret vardır. İ ncillerin yazılıp toplanması ile Peygamberimizin Hadî s-i Şeriflerinin toplanıp yazılması arasında paralellikler vardır. Daha doğ rusu İ nciller havâ rî lerin Hz. Î sâ dan duyduklarından akıllarında kalanları yazmışlardır. Onlardan incil oluşmuştur. Hac İbadeti: Ancak, M.S. 70 yılında toplanan ilk konsü lde dö rt mesele dışında Tevrat ın bağ layıcılığ ının kalmadığ ına karar verilmiş, kurbâ n ve hac ibâ detlerine son verilmiştir. Pavlus, yaptığ ı yorumlarla hac ibâ detine bâ tınî anlamlar yü klemiş, Kudü s bir hac merkezi olmaktan çıkarılmıştır. Sonraki dö - nemlerde Hz. Î sâ nın yaşadığ ı yerleri gö rme arzusu hac ziyaretini canlandırsa da bu, hac ibâ deti gö rü ntü sü nden uzaktır. Gü nü mü zde Hristiyan kiliselerinde hac ve hac yerleri ile ilgili farklı yaklaşımlar vardır. Kutsal mekâ na (tapınak) gelen Hıristiyan, niyetlenmiş olduğ u hac ibâ detini (bedenî duâ, sessiz tevbede bulunma, su kullanma, ayak egzersizlerini çoğaltarak) yerine getirebilir. Roma Katolik Kilisesi, Hristiyan dü nyasında daha çok siyasi nü fû z elde edebilmek amacıyla, Roma kentini hac merkezi ilan etmiş, Kudü s e giden Hristiyan hacıları buraya çekmek için çeşitli teşviklerde bulunmuştur. Hristiyanlar arasında hac konusunda birlik sağ lanamasa da Meryem Ana Kilisesi, kutsal hac merkezlerinden birisi olmuştur. Mezhepleri: Hristiyanlık inancı 3 bü yü k mezhebe (Katolik, Ortodoks ve Protestanlık) ve her mezhep de bir çok kola ayrılmıştır. Bunlar arasında keskin farklılıklar vardır. Katoliklik: (Roma Katolik Kilisesi) Hristiyan dü nyasının en bü yü k ve en kö klü mezhebidir. İ nançlarına gö re bu mezhebi, havâ rî lerin ilki olan Petrus kurmuştur. Katolik Mezhebi nden ayrılarak ortaya çıkan bazı kü çü k mezhepler vardır: Keldâ nî Mezhebi, Ermeni Mezhebi, Sü ryâ nî Mezhebi, Marunî Mezhebi, Kıptî Mezhebi. Ortodoks: Ortodoks dü nyasının dö rt bü yü k patrikliğ i (İ stanbul, İ skenderiye, Antakya ve Kudü s) vardır. Diğ er, bö lgelerdeki millî kiliseler idâ rî yapı itibariyle bu dö rt patrikliğ e bağ lıdır. Kuruluş dö nemlerinde bü tü n Doğ u Ortodoks Kiliseleri, İ stanbul Ortodoks Kilisesi nin idare ve kontrolü altında iken, daha sonraları parçalanmalar olmuş, şu kiliseler doğ muştur: Sü ryâ nî Ortodoks Kilisesi, Rum Ortodoks Kilisesi, Ermeni Ortodoks Kilisesi, Rus Ortodoks Kilisesi. Protestan Mezhebi: XVI. yü zyılda Martin Luther ( ) in Roma Katolik Kilisesi ne karşı; gü nahları bağ ışlamak, gü nahların bağ ışlanmasını mâ lî bir kaynak hâ line getirmek, İ ncil yorumunu kendi tekeline almak, ayin dilinin mutlaka Latince olması vb. hususlara itirazları ile başlamıştır. Martin Luther

17 Dİ NLER TARİ Hİ / 17 itirazlarına kısa zamanda taraftar bulunca hareket hızla bü yü yerek yayılmıştır. Protestan mezhebi son dö rt yü zyıl içinde başlıca iki dî nî tü r olarak kendini gö stermiştir: Klasik Protestanlık ve Radikal Protestanlık. Protestan mezhebi ö ncelikle kendi bü nyesinde ü ç ana kola ayrılmıştır: Lutheryanizm, Kalvinizm, Anglikanizm. Bunların dışında çok daha radikal mezhepler ve gizli tarî katler de vardır. Konsiller: Akî de ibâ det ve kilise nizamını dü zenlemek için emeklerin (Piskoposların ) teşkil ettiğ i şû râ ya konsil denir. Hristiyanlık tarihinde ilk konsü l 105 yılında Kudü s te toplanıp, Yahû dî olmayanların sü nnet olma meselesini gö rü ştü ve onların sü nnet olması gerekmediğ i hü kmü nü kararlaştırdı. Konsiller dü nya çapında ve mahallî olmak ü zere iki çeşittir. İ lk konsiller papa tarafından değ il imparator tarafından teşkil edilmiştir. Onların tek tek incelenmesi imparatorların konsillerde oynadıkları rolü n ö nemini gö stermektedir. 1- İ znik konsili (325): Aziz Arius un karşısında olanların zaferini temin etti. 2- İ stanbul l. konsili (381). 3- Efes konsili (431). 4- Kadıkö y konsili (451). 5- İ stanbul 2. konsili (553). 6- İ stanbul 3. konsili ( ). 7- İ znik 2.konsili (787). 8- İ stanbul 4. konsili ( ). 9- Trente konsili ( ): Bu konsil, Katolik din esaslarının hemen hemen hepsini gö zden geçirmiş olmazsı itibarı ile oldukça ö nemlidir. 10- Vatikan l. konsili ( ). 11- Vatikan 2. konsili ( ): Hristiyanlığ ın zâ hirî ihtişâ mı yö nü yle bu en bü yü k konsilin akdedilmesi, Papa Jean-13 tarafından 25 Ocak 1959 da ilan edildi, ilk hazırlıkları takrî ben bir buçuk yıl sü rdü. Konsilin Gayesi: Katolik inancını geliştirip kuvvetlendirmek, dî nî yaşayışlarında yeni bir moral vermek, dî nî mü esseselerini modern çağ ın ihtiyaç ve metotlarına uyarlamak, ayrılan Hristiyanları birliğ e çağ ırmak. Konsiller başlangıçta dini mü dâ faa vesî lesi idiler. Sonra makam ve nü fû z heveslisi bazı din

18 18 / Dİ N GÖ REVLİ Sİ Nİ N BAŞUCU Kİ TABI adamlarını doyuran imparatorların maksatlarına â let hâ line geldiler. Bö ylece de muhtelif ü lkelerdeki Hristiyanlar arasında ayrılık sebebi oldular. Hristiyanlık ta Reform Hareketleri: Reformun sebepleri; Papalığ ın mutlak hâ kimiyeti, vergiler, bid at, endü lijans, Rö nesans. Papalık, bin seneden fazla bir zaman boyunca batı Avrupalılar ü zerinde tam bir hâ kimiyet sü rdü rmü ş- tü r de ö len Joachim de Floredan itibaren mü thiş bir mü sâ mahasızlıkla mukâ bele gö rmesine rağ men kiliseye karşı bazı itirazlar birbirini takip etmiş, memnun olmayanların sayısı artmış, halk sınıfları ekseriyâ zengin ve çalışmayan din adamları sınıfını zaten kullanmaya başlamıştı. Ayrıca 14. ve 15. asırda papalar, tarihleri arasında Fransa da çirkin Avignon esâ retine maruz kalmıştır arasında da bü yü k tefrika skandalı ortaya çıkmıştı. Bu sırada Hz. Î sâ nın vekili olduğ unu sö yleyen iki veya bazen ü ç papa bulunmuştu. Fitnenin dinmesi için bir asır geçti. Bu arada Rö nesans, dî nî yenilenmeyi gerçekleştirecek unsurları da getirdi. Roma Katolik Kilisesi (Papalık): Ö len papanın yerine, oradaki kardinaller tarafından seçilir. Papalık, evrensel bir idâ redir. Hiç bir siyasi gü ce bağ lı değ ildir. Papa valilikleri, Yü ksek Kurul, mahkemeler, taşra teşkilatı ve rahipler şeklinde teşkilatlanmıştır. Katolik kilisesi, teşkilat bakımından muâ sır dü nyanın en sağ lam, en işlevli ve bö lmeleri yerli yerinde bir piramit gö rü nü mü arz eden organizasyondur. Modernizm, papalığ a gö re her tü rlü bid atin sentezi olarak algılanır. Papalık batıdaki kaybını Asya ve Afrika da yayılma gayreti ile telafi etmeye çalışır. Papalık, 18. asrın sonlarından itibaren gö rü len ve Hıristiyanlık prensiplerinden gittikçe uzaklaşan cemiyet anlayışına karşı başından beri tepki gö stermiştir. Asrın Avrupası ndaki ekonomik ve sosyal gelişmeler kiliseye bir takım problemler çıkarmıştır. İTİKÂDÎ FIRKALAR Akâ id mezhepleri, Şî a, Mu tezile, Havâ ric gibi belli topluluklara nisbet edildiğ i gibi kurucusuna izâ fetle de anılmıştır: Mâ tü rî dî, Eş arî gibi Ana akâ id mezheplerinin ayrıldığ ı kollar da fıkıh mezhepleri gibi daha çok bir şahsa nisbet edilmiştir. Akâ id mezhepleri için daha çok grup anlamına gelen fırka (çoğ ulu fırak), gö rü ş anlamına gelen makâ le (çoğ ulu makalâ t) ve anlayış tarzı manasına gelen nihle (çoğ ulu nihal) kelimeleri kullanılır. Akâ id mezhepleri, ehl-i sü nnet (fırka-i nâ ciye) ve ehl-i bid at olmak ü zere ikiye ayrılarak incelenmiştir.

19 Dİ NLER TARİ Hİ / 19 Ehl-i Sünnet: Hadî ste geçen kurtuluşa erenler ifâ desinden hareketle fırka-i nâciye (kurtuluşa eren grup) adı da verilmiştir. Ehl-i sü nnet, Allah ın zâ tı, sıfatları, â lemin yaratılışı, kader, peygamberlik, mû cize ve kerâ met, şefaat, haşir ve â hiret gibi İ slâ m akâ idinin temel konularında fikir birliğ i içinde olmakla beraber, bu konuların detaylarında, î zâ h ve yorumlanmasında farklı gö rü şlere de sahip olmuş, bu sebeple kendi arasında, Selefiyye, Mâ tü rî diyye ve Eş ariyye olmak ü zere ü çe ayrılmıştır. Selefiyye ye Ehl-i sünnet-i hâssa, Mâ tü rî diyye ve Eş ariyye ye Ehl-i sünnet-i âmme de denilir. Ehl-i Bid at: Ehl-i sü nnet e muhalefet eden mezhep ve gruplar anlamında kullanılır. Buna gö re ehl-i bid at terimi, ehl-i sü nnet teriminin karşıtıdır. Galiyye, Bâ tıniyye, Yezî diyye gibi ehl-i bid at sayılan mezheplerin bir kısmı, gö rü şleri itibariyle İ slâ m ve iman çerçevesinin dışında kalırlar. Bir kısmı da sü nnete aykırı davranmış olurlar; fakat gö rü şleri kendilerini din dışında bırakmaz. Bunlar ehl-i kıbledirler ve İ slâ m ü mmetine mensupturlar: Hâ riciyye, Mu tezile, Şî a gibi... Bid atçi mezhepleri, Mu tezile, Hâ riciyye, Şî a, Mü rcie, Mü - şebbihe ve Cebriyye olmak ü zere genelde altı gruba ayırmak mü mkü ndü r. Selefiyye: İ man esaslarıyla ilgili konularda ilk dö nem bilginlerini izleyerek â yet ve hadî slerdeki ifâ delerin zâ hiri ile yetinip bunları aynen kabul eden, teşbî h ve tecsî me dü şmeyen (Allah ı yaratıklara benzetmeye ve cisim gibi dü - şü nmeye yeltenmeyen), bunları başka bir anlama çekme (te vî l) yoluna gitmeyen Ehl-i sü nnet topluluğ unu belirtmek için kullanılır. Allah ın zâ tî, fiilî ve haberî sıfatlarının hepsini te vilsiz, nasılsa ö yle kabul ettiğ i için Selefiyye ye Sıfâtiyye de denilmiştir. İ mam Şâ fiî, İ mam Mâ lik, Ahmed b. Hanbel bir kısım gö rü şleri itibariyle Ebû Hanî fe- Evzaî, Sevrî gibi mü ctehid imâ mlar, Buhâ rî, Mü slim, Ebû Dâ vû d, Dâ rimî, İ bn Mende, İ bn Kuteybe ve Beyhakî gibi hadî sçiler, Taberî, Hatî b el- Bağ dâ dî, Tahâ vî, İ bnü l-cevzî ve İ bn Kudâ me gibi bilginler Selef dü şü ncesinin ö nde gelen isimleri arasında sayılabilir. İ lk dö nem (mü tekaddimû n) Selefiyye anlayışının en belirgin ö zelliğ i akâ id sahasında akla rol vermemek, â yet ve hadî sle yetinmek, mâ nası apaçık olmayan, bu sebeple de başka mâ nalara gelme ihtimali bulunan â yet ve hadî sleri yorumlamadan, bunları bilmeyi Allah a havale etmektir. Sonraki dö nemin en meşhur Selef â limleri (mü teahhirî n-i Selefiyye) arasında İ bn Teymiyye, İ bn Kayyim el-cevziyye (ö. 1350), İ bnü l-vezî r (ö. 40/1436), Şevkâ nî (ö. 1834) ve Mahmû d Şü krî el-â lû sî (ö. 1924) sayılabilir. En yoğ un oldukları ü lkeler Suudi Arabistan, Kuveyt ve Kö rfez ü lkeleridir.

20 20 / Dİ N GÖ REVLİ Sİ Nİ N BAŞUCU Kİ TABI Eş ariyye: Akâ id konusunda Ebü l-hasan Ali b. İ smâ il el-eş arî nin gö rü şlerini benimseyen Ehl-i sü nnet mezhebine verilen isimdir. Mezhebin kurucusu olan İ mam Eş arî, (873) yılında Basra da doğ muş, kırk yaşına kadar Mu tezile mezhebine bağ lı kalmış, sonra ü ç kardeş meselesi diye bilinen meselenin tartışmasında hocası Ebû Ali el-cü bbâ î ye (ö. 916) ü stü n gelmiş, hocasının gö rü şlerini doyurucu bulmadığ ı için Mu tezile den ayrılmış ve Eş arî liğ i kurmuştur. İ mam Eş arî, Allah Teâ lâ nın ezelî sıfatları bulunduğ unu kabul etmiş, inanç konularında akla da değ er vererek, â yet ve hadî slerin yanında aklî deliller de kullanmıştır. En meşhur Eş arî kelâ m bilginleri arasında, Bâ kıllâ nî (ö. 1013), İ bn Fû rek (ö. 1015), Cü veynî (ö. 1085), Gazzâ lî (ö. 1111), Şehristâ nî (ö. 1153), Â midî (ö. 1233), Fahreddin er-râ zî (ö. 1210), Kâ di Beyzâ vî (ö. 1286), Teftazâ nî (ö. 1390) ve Cü rcâ nî (ö. 1413) sayılabilir. Eş arî lik, daha çok Mu tezile ye bir karşı tez olarak doğ muştur. Bu sebeple Eş arî lik, Selef inancına Mâ tü rî dî lik ten daha uzak olarak gö sterilebilir. Eş arî bilginler zamanla te vî le çok fazla yer vermişlerdir. Eş arî lik daha çok Endü - lü s, Hicaz, Kuzey Afrika, Mısır, Irak, Suriye ve Endonezya da yayılmıştır. Mâtürîdiyye: Akâ id konusunda Ebû Mansû r Muhammed b. Muhammed b. Mahmû d el-mâ tü rî dî nin gö rü şlerini benimseyenlerin oluşturduğ u Ehl-i sü nnet mezhebinin adıdır. Mâ tü rî dî lik, akaid sahasında â yet ve hadî sle birlikte, aklı da dinin anlaşılması için gerekli bir temel kabul etmiştir. Eş ariyye ile Mu tezile arasında yer almıştır. Hakî m es-semerkandî (ö. 953), Ebû Seleme es-semerkandî (ö. IV/X. asır), Ebü l-yü sr Muhammed el-pezdevî (ö. 1100), Ebü l-maî n (Muî n) en-nesefî (ö. 1115), Ö mer en-nesefî (ö. 1142), Ebü l-berekâ t Hâ fızü ddin en-nesefî (ö. 1310), Burhâ neddin en-nesefî (ö. 1289), İ bnü l-hü mâ m (ö. 1457), Kadı Celâ leddinzâ de Hızır Bey (ö. 1458) ve Beyâ zî zâ de Ahmed Efendi (ö. 1687) en meşhur Mâ tü rî dî kelâ mcılarıdır. Mâ tü rî diyye; Ehl-i sü nnet in temel prensiplerinde Eş arî ler ile aynı gö rü ş- te olmakla beraber, şu gö rü şleriyle onlardan ayrılırlar: 1. Dinî tebliğ olmasa da kişi akılla Allah ı bulabilir. 2. İ yi ve kö tü, gü zel ve çirkin akılla bilinebilir. Allah Teâ lâ bir şeyi gü zel ve iyi olduğ u için emretmiş, kö tü ve çirkin olduğ u için yasaklamıştır. 3. Kulda başlı başına bir cü z î irâ de vardır. Kul irâ desiyle seçimini yapar, Allah da kulun seçimine gö re fiili yaratır. 4. Yü ce Allah ın diğ er sıfatları gibi tekvî n sıfatı da ezelî dir. 5. Allah kulun gü cü nü n yetmeyeceğ i şeyleri kula yü klemez.