GİZLİLİK GELENEGİNDEN ŞEFFAF

Transkript

1 GİZLİLİK GELENEGİNDEN ŞEFFAF YÖNETİME DOGRU MusaEKEN 4< Yöneticiler bir şeyler gizliyoriarsa, doğruluğunu ve yasallığını anlatamayacakları bir gerçek var demektir. Çalışmamızda, 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile ilgili bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Türk kamu yönetimi sisteminin gizlilik geleneğinden çıkarak halka açık ve onun gözleri altında çalışmasını sağlamayı hedefleyen bu yasal düzenlemenin getirdikleri ele alınmaktadır. Kanunun getirdiği düzenlemeleri ele almadan önce, yönetimde gizliliğin varlığı ve sonuçları ile bilgi edinme hakkının yönetim-halk ilişkilerine getireceği dönüşümler üzerinde durulmaktadır. Çalışmada 4982 sayılı kanunun getirdiği düzenlemelerin uygulanabilirliği, bürokrasinin muhtemel tutumunun ne olacağı, bürokratik yönetim geleneğinin direnç noktaları gibi konulara değinilmemiştir. Ayrıca, çalışmanın hacim olarak büyük olacağı düşüncesiyle başka ülkelerin uygulamaları ile karşılaştırma da yapılmamıştır. Bununla birlikte, söz konusu yasal düzenleme Türk kamu yönetimi sistemi ve halk-yönetim ilişkileri açısından önemli bir değişimin başlangıcı niteliğinde görülmektedir. Anahtar Sözcükler: Yönetimde açıklık, bilgi edinme hakkı, yönetsel demokrasi, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu GİRİş 24 Ekim 2003 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile Türkiye'de gizli yönetimden şeffafyönetime doğru bir adım atılmış oldu. Bu adım, gelenekselolarak gizliliği esas alan bir kamu yönetimi anlayışından uzaklaşmanın ilk işareti niteliğini taşımaktadır. Bilindiği gibi, bilgi edinme hakkı, 20. yüzyılın ikinci yansında gelişme göstermiştir. Hatta, siyasal haklar ile ekonomik ve sosyal haklardan sonra üçüncü kuşak haklar sınıfında değerlendirilmektedir. Bununla birlikte, kamu yönetimine karşı kullanılan bir hak olması, yönetilenlerin yönetime katılma ve onu denetlemelerine olanak vermesi açısından "katılma hakkı" niteliği taşıdığı da öne sürülebilir (Eken, : 63). Etkin, verimli, sorumlu ve şeffaf bir kamu yönetimine duyulan ihtiyaç, kamu yönetiminin yeniden düzenlenmesi ile ilgili çalışmalara daha fazla yönelinmesine neden olmuştur. Yönetirnde şeffaflık düşüncesi ve bu amaçla ya Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Ögretim Üyesi. Amme İdaresi Dergisi, edt 38 Sayı 1 Mart 2005, s

2 ı ı 4 Amme İdaresi Dergisi pılan yasal düzenlemeler, bu tür ihtiyaçlann bir ürünüdür. Özellikle 1960'lı yıllardan itibaren dünyada, yönetimde şeffaflık düşüncesi ve uygulamalan hızla gelişmeye başlamıştır. Bazı ülkeler bu konuda önemli mesafeler almışlardır. Gerek diğer ülkelerde ve uluslararası alanda gerekse ülkemizde ortaya çıkan bu gelişmeler, insanlann sadece etkilenen ve yükümlülükleri olan bir vatandaş değil, yönetime katılan, onu denetleyen ve sorgulayan aktif birer unsur haline gelmesini ifade etmektedir. Artık insanlar, yönetimden aşağıya doğru gelen e mir ve talimatlan uygulayan birer yönetilen değil, kamunun karar ve uygulama sürecine katılan, kamu hizmetlerinden faydalanan birer vatandaş/müşteri pozisyonundadırlar. Bunun gereği ise, kamu kurumlannın işleyişinden haberdar olmak, bilgi almak ve onu sorumlu tutabilmektir. Bu çalışmanın amacı, kamu yönetimi ile halk arasındaki ilişkilerin serüvenini aktarmak değil, karşılıklı ilişkilerin yeniden yapılandınlmasında ve daha demokratik hale gelmesinde "bilgi edinme hakkı "nın önemine değinerek 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanununu değerlendirmektir. KAMU YÖNETİMİNDE GİZLİLİK EGİLİMİ Bilgi edinme hakkı, kamu kurumlannın gücüne ve iktidanna getirilmiş bir sınırlamadır. Çünkü, hiç bir yönetim mekanizması, kapalı kapılar arkasında rahat bir çalışma ortamı yerine, halkın gözü önünde ve her hareketinin kontrol altında olduğu bir çalışma şeklini tercih etmez. Geleneksel yönetim sistemine e gemen olan temel düşünce, gizlilik içinde çalışmak ve elinde tuttuğu her türlü bilgi ve belgeyi "devlet sım" kapsamına sokmaktır. Max Weber de bunu doğrular nitelikte tespitler yapmıştır. Ona göre, "Resmi sır" kavramı, bürokrasinin özgül buluşudur. Başka hiç bir şey, bunun kadar fanatik bir biçimde korunmaya çalışılmaz. Bürokrasi, parlamento ile olan mücadelesinde, şaşmaz bir iktidar içgüdüsüyle, parlamentonun bilgi edinmek için giriştigi her çabaya kaı:şı savaş verir" (Weber, 1986: ). Gizlilik, kamu örgütlerinin doğasında olan bir olgudur. Weber'e göre, "Bütün bürokrasiler, bilgilerini ve niyetlerini gizli tutarak, meslekten yetişmiş 0 lanlann üstünlüğünü artırmaya çalışırlar. Bürokratik yöneti~ her zaman gizli otunımlar yönetimi olmak egilimindedir. Bilgisini ve eylemlerini eleştirel gözlerden olabildigince saklamaya özen gösterir" (Weber, 1986: ). Gizlilik ve dışa kapalılık, yönetimin elindeki bilgi, belge ve diğer verilerin açıklanmamasını; yine yönetimin, dış etkilere kapalı olmasını; eylem ve işlemlerinin dıştan görülememesini ve bunlann gerekçelerinin açıklanmamasını ifade etmektedir. Gizlilik, yönetim sistemlerinin hem idari hem de siyasi boyutlanna egemen olagelmiştir. Bunun temelinde, siyasi rejimin niteliği, uluslararası ilişkiler, devlet güvenliği, özel hayatın korunması, bazı resmi bilgi ve belgeleri gizli tutma eğilimi, yönetimde tarafsızlığı ve etkinliği sağlama düşüncesi, kötü yönetim uy

3 Gizlilik Geleneğinden Şeffaf Yönetime Doğru ı ı 5 gulamaları, memurların kendilerini denetim riskinden koruma eğilimi gibi nedenler yatmaktadır (Bkz. Eken, 1993). Kamu yönetimi, kamu gücünü kullanma ve kamu yararını yorumlama ayrıcalığı sebebiyle, kendini toplumun üzerinde görür, ondan uzak ve kapalı bir politika izler. Böylece bürokratlar, kendilerini halkın ve politikacıların eleştirilerinden korumaya çalışırlar (Eryılmaz, 1997: 316). Günümüzde, gizlilikten kaynaklanan olumsuzlukları bertaraf etmek, yönetenleri sorumlu tutabilmek, halkın beklentilerine cevap vermek ve yönetime katılımı artırmak amacıyla, şeffaflığı gerçekleştirmek ve halka bilgilenme hakkı tanımak önem kazanmaktadır. Şeffaf Yönetim ve Bilgi Edinme Hakkının Amaçları Şeffaflık ve bilgi edinme hakkı, yönetimin işleyiş sisteminin, aldığı kararların, personelin tutum ve davranışlarının vatandaşlar tarafından bilinmesini ifade eder. Bu ilke sayesinde halk, yönetsel faaliyetler üzerinde hukuka uygunluk ve yerindelik denetimi de yapabilmektedir. Bu açıdan şeffaflık, hem ilişkilerin iyileştirilmesi, hem yönetime katılma, hem de yönetimi denetleme fırsatı vermektedir. Yönetimin işleyişinin iyileştirilmesi Kamu yönetiminin yetersizliği ve eksiklikleri sürekli eleştirmektedir. Bürokrasinin ağırlığı ve maliyeti giderek katlanılamaz duruma gelmektedir. Artık vatandaşlar doğruluğuna inanmadıkları ve ikna olmadıkları kararları kabullenmek istememektedirler (Ripoche, 1988: 9-1 O). Günden güne gelişen teknoloji, insanların hayat tarzını ve çalışma metotlarını değiştirmektedir. İdari sistemin de bu değişmelerden etkilenerek, işleyişini basitleştirmesi ve hızlandırması gerekmektedir. Öte yandan, ekonominin sınır tanımaması ve uluslararası rekabetin yoğunlaşması karşısında kamu yönetiminin de bu rekabete destek vermesi ve bu amaçla kendini yenilemesi gerektiği vurgulanmaktadır (bkz. Ripoch, 1988: 10-13; Drai, 1988: 230). Yönetimin işleyişinin iyileştirilmesine dönük temel adımlar arasında bilgi edinme hakkı da yer almaktadır. Bilgi edinme hakkının varlığı, yönetimi "kötü yönetim" uygulamalarından uzaklaşmaya zorlayacaktır. Kendisini sürekli gözlem altında hisseden kurum ve kuruluşlar ile çalışanları, karar, eylem ve işlemlerinin sonuçlarına dikkat ettikleri oranda, iç işleyiş sistemlerini de yeniden düzenlemek ihtiyacı hissedeceklerdir. Yönetim-Halk ilişkilerinin iyileştirilmesi Açıklık, yönetim ile toplum arasındaki mesafeyi azaltarak ilişkileri yumuşatmaya çalışmaktadır. Yönetimdeki kapalılığı azaıtacak ilişkiler ve iletişim

4 i ı 6 Amme İdaresi Dergisi teknikleri, yönetimi sosyal çevresine daha duyarlı hale getirmektedir. Böylelikle yönetim, toplumla beraber yaşamaktadır. Yönetim-halk ilişkilerindeki değişim ihtiyacı, son yanm yüzyıldır bütün Batı demokrasilerinde görülmektedir. Yönetim-halk arasındaki kopukluğu gidermek için, daha önceleri halkla ilişkilere önem verilmesi ve bu amaçla halkla ilişkiler bürolannın oluşturulması gibi faaliyetler söz konusu olmuştur. Ancak bugün bunlar artık yeterli görülmemektedir. Yönetim-halk ilişkilerinin geliştirilmesi için, yönetimin dışa açık hale gelmesi, dışandan görülebilir ve içine girilebilir olması önemli katkı sağlamaktadır. Yönetimde Demokratikleşme Sağlanması Nasıl ki siyasal iktidarlann amaçlan, hedefleri ve kararlan halkın tartışmasına ve yönlendirmesine açık ise, aynı şekilde, kamu yönetiminin kararlan, amaçlan ve hedefleri de tartışılmalı, eleştirilmeli ve yönlendirilmelidir. Bu açıdan, kamu yönetiminin halka karşı duyarlı hale getirilmesi, yani demokratikleştirilmesi, çağdaş bir yönetim tekniği olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzdeki demokrasilerin büyük bir kısmı, kamusal işlerin yürütülmesinde vatandaşı dışanda tutmaktadır. Yönetilenlerin, siyasi düzeyde varolan etkilerne güçlerini, yönetsel düzeyde görmek mümkün olarnamaktadır. Oysa, kamu yönetimi de bazen kararlar alan, kamu politikalannın uygulamasını yapan mekanizmadır. Önemli kamusal kararlan alarak uygulamak ve hatta düzenleyici işlem yapmak gibi temel fonksiyonlar üstlenmesine rağmen, doğrudan halka yönelik bir sorumluluk taşımamaktadır. Halkın yönetim karşısında aktif vatandaş-müşteri olmalannı öngören yönetsel demokrasiyi kurumsallaştırmaya yönelik, bir çok çalışma ve uygulama söz konusudur. "Yönetirnde şeffaflık", "halk duruşması (public hearing)", "bürokratik temsil" ve "anket" yöntemi bunlardan bazılandır. ŞeffafYönetimin İki YÜZÜ: Bilgi Verme Ödevi ve Bilgi Edinme Hakkı Yönetirnde şeffaflığın iki temel aracı vardır; "bilgi verme ödevi" ve "bilgi edinme hakkı". Bilgi verme ödevi, yönetimin uyması gereken bir yükümlülüktür. Bilgi edinme hakkı ise, halk tarafından kullanılmaktadır. Bu hakka dayanarak, yönetimin eylem, işlem ve kararlan hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. Bilgi Verme Ödevi Bir ödev şeklinde olmasa da, gelenekselolarak bütün yönetimlerin bilgi verme politikası izlediği bilinmektedir. Ama bu bilgi verme politikalan, genellikle kamu yönetiminin kararlannı halka iletmeye yardımcı olmak için kullanılmaktadır. Son yıllarda gelişen bilgi verme politikası ise, gizliliğin yönetimin işleyişini etkilediği ve bazı zorluklann kaynağı olduğu düşüncesinin bir ürünüdür. Yönetsel faaliyetleri yürütenlerin niyetlerinin ve hedeflerinin bilinmezliği,

5 Gizlilik Geleneğinden ŞeffafYönelime Doğru 117 kamuoyunun yönetime karşı hoşnutsuzluğunun ve güvensizliğinin temelini o luşturmaktadır. Bazı ülkelerde, bilgi edinme hakkının yanında kamu yönetimi ve çalışanları için "bilgi verme ödevi" de düzenlenmiştir. Devlet memurlarının hak, yükümlülük ve statülerini düzenleyen mevzuatta değişikliğe gidilerek gizlilik ve sır saklama yükümlülüğünün yerini "bilgi verme ödevi" almıştır. Bilgi verme ödevi, kamu görevlilerinin dışarıya bilgi vermesini yasaklayan kurallann kaldırılmasını gerektirir. Bilgi vermeyi bir ödevolarak kabullenen yönetimler, tanıtım faaliyetleri, danışma hizmetleri, periyodik açıklamalar, eylem, işlem ve kararlann gerekçelendirilmesi gibi yollarla bu görevini yerine getirmektedirler. Ülkemizde de 4982 sayılı kanunun 5. maddesi bilgi verme yükümlülüğünü düzenlemiştir. Söz konusu düzenlemeye göre, kurum ve kuruluşlar istisnalar dışındaki bilgi veya belge edinme talebini etkin, süratli ve doğru sonuçlandırmak, gerekli idari ve teknik tedbirleri almakla yükümlüdürler. Ayrıca, bu kanuna aykırı diğer kanun hükümlerinin uygulanmayacağı da belirtilmektedir (md.5). Bu durumda 657 sayılı DMK'nın 15. maddesinde belirtilen ve kamu görevlerinin basına, haber ajansıarına, radyo ve televizyon kuruluşlanna, bakan ya da valinin izni olmadan demeç veya bilgi vermesini yasaklayan düzenleme ile 31. maddesinde yer alan ve devlet memurlarının kamu hizmetleri ile ilgili gizli bilgileri görevlerinden ayrılmış bile olsalar, yetkili bakanın yazılı izni olmadıkça açıklamalarını yasaklayan hükmü hakkında bir belirsizlik söz konusudur. Kamu görevlilerinin bilgi ve demeç vermelerinin yasaklılığı, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile birlikte kalkmış mıdır? Ayrıca Türk Ceza Kanunu'nun maddeleri "devlet gizliliği", 198. maddesi "mesleki sırlarını ifşa", 229. maddesi "memurluk sımnı ifşa" ve 364. maddesi ise "fenni ve sınai sırlan ifşa" suçlarını düzenlemektedir. Maddelerdeki düzenleme biçimine göre her türlü bilgi ve belgenin açıklanması Ceza Kanunu kapsamında suç teşkil etmektedir. Bu durumda kamu görevlileri hangi yasal düzenleme hükümlerine uyacaklar? Hiçbir endişe taşımadan bilgi verme yükümlülüğünü yerine getirebilecek mi? Bu ve benzeri sorular varlığını korumaktadır. Muhtemel sorulara cevap vermek ve çıkabilecek sorunlan çözmek açısından hem Devlet Memurları Kanunu'nda hem de Türk Ceza Kanunu'nda açıkça bazı düzenlemelerin ve değişikliklerin yapılması uygun olacaktır. Bilgi edinme hakkının tanınmış olması tek başına yeterli değildir. Bilgi vermenin de bir ödev olarak düzenlenmesi, bilgi vermeyi yasaklayan düzenlemelerin kaldırılması gerekir.

6 118 Amme İdaresi Dergisi Bilgi Edinme Hakkı ve 4982 Sayılı Kanun Bilgi edinme hakkı, giderek yaygınlaşan bir nitelik göstermektedir. Hatta, bilgi edinme hakkı, temel hak ve özgürlükler konusu içerisinde bazı bakımıardan öne çıkmaktadır. Ekonomik, sosyal, siyasi ve kültürel gelişmeyle birlikte, toplumların kamusal sorunlara karşı ilgisi geliştikçe, bilgi edinme hakkına olan ihtiyaç da artmaktadır. 111kemizde de giderek kendini hissettiren bu ihtiyaç, 4982 sayılı "Bilgi E dinme Hakkı Kanunu" ile karşılanmaya başlamıştır. Nitekim, söz konusu kanunun amacını açıklayan 1. maddesinde, demokratik ve şeffaf yönetimin gereği olan eşitlik, mrafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak kişilerin bilgi edinme hakkını kullanmalarına ilişkin esas ve usuller düzenlenmektir. Bilgi edinme hakkı, bilginin meşru olmayan amaçlarla kullanılmasını ve keyfiliği önlenmek, ayrıca demokratik yollarla "hesap sorabilmelıyi sağlamak için, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsuru haline gelmiştir. Hesap sorabilme, bilgi alma hakkının tanınmadığı bir sistemde hiç bir anlam ifade etmez. Bu anlamda demokrasi, bilgi edinme hakkının tanındığı bir rejim olarak değerlendirilebilir. Bilgi Edinme Hakkının Kapsamı Bilgi edinme hakkı, esas itibariyle bilgilenme ihtiyacının bir sonucudur. Bilgi edinme, kamu yönetiminin kararları, eylem ve işlemleri konusunda resmi a çıklamaları beklemeden, gerekli belge ve bilgilerin elde edilebilmesi olgusudur sayılı kanunun 2. maddesine göre, kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının faaliyetleri bilgi edinme hakkının kapsamındadır. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları olarak bilinen oda, borsa, baro gibi örgütler bu kanun kapsamında bulunurken yasama ve yargı organının idari nitelik taşıyan faaliyetlerinin, bilgi ve belgelerinin bu kanun kapsamında olup olmadığı konusunda bir açıklık bulunmamaktadır. Benzer şekilde, bir kamu hizmetini yerine getirmekle görevlendirilmiş özel kuruluşların bu hizmetlerin yüıütülmesi sürecinde ürettiği veya elde ettiği bilgi ve belgelerin, kanun kapsamında bulunduğuna ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. Bu tür bilgi ve belgeler söz konusu hizmetin sorumlusu olan kamu kurum ve kuruluşundan da istenebilecektir. Ancak elinde bulunmadığı veya kendisi tarafından üretilmediği gerekçesiyle olumsuz cevap verilmesi mümkündür. Böyle bir gelişme ise Bilgi Edinme Hakkı Kanunu'nun amacı ile çelişmektedir. Bilgi edinme hakkının diğer boyutu ve hatta temeli, yönetimin elindeki bilgi ve belgelere ulaşma serbestisidir. Bu serbesti, kamu yönetiminin elindeki çeşitli bilgilerin ya da dokümanların, halkın veya ilgililerin yararlanmasına sunulmasıdır. Bu aynı zamanda, kamu yönetiminin faaliyet sahasını, hem kamu görevlileri hem de halk tarafından kullanılan ortak bir alan haline getirmektedir.

7 Gizlilik Geleneğinden Şeffaf Yönetime Doğru 119 Bilgi Edinme Hakkı Kanunu'nun 3. maddesi, kamu yönetiminin faaliyet sahasında yer alan ve üretilen ne tür bilgi ve belgelerin bu hakkın kapsamında bulunduğu sorusuna cevap vermektedir. Buna göre, 2. maddede sayılan kamu kurum ve kuruluşlannın sahip olduğu kayıtlarda yer alan her türlü veri, yazılı, basılı veya çoğaltılmış dosya, evrak, kitap, dergi, broşür, etüt, mektup, program, talimat, kroki, plan, film, fotoğraf, teyp ve video kaseti, harita, elektronik ortamda kaydedilen her türlü bilgi, haber ve veri taşıyıcılan, yine bu kanunla getirilen sınırlamalar dışında bilgi alma hakkı kapsamındadır. Belirtilen bu bilgi ve belge kategorilerine daha bazı eklemeler yapılabilir. Kurul, komisyon gibi karar ve yürütme organlannın toplantı tutanaklan, kamu kaynaklı işletmelerin mali bilançolan, araştırma ve inceleme raporlan, kurumsal faaliyet ve teftiş raporlan da ilgili maddede sayılarak hakkın kapsamı genişletilebilirdi. Gerçi, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu'nda sayılan bazı temel istisnalar dışında her türlü bilgi, belge vb. malzemeler hakkın kullanımı kapsamında değerlendirilmelidir. Bilgi Edinme Hakkının Kullanımı Kamu yönetiminin elindeki bilgi ve belgelere ulaşma hakkı ve şartlan, kamu görevlilerinin kişisel değerlendirme ve hükümlerine bağlı değildir. Hakkın kapsamı ve şartlan doğrudan kanun koyucu tarafından yasal düzenlemelerle belirlenmekte ve garanti altına alınmaktadır. Bilgi edinme hakkı, gerçek veya tüzel kişilere tanınmaktadır. Bu haktan sadece vatandaşlar değil, yabancılar da yararlanmaktadır. Ülkede yaşayan gerçek ve tüzel kişi niteliğindeki yabancılann da yönetimin faaliyetlerinden etkilenmeleri söz konusu olduğundan, onlara da kendilerini ilgilendiren konularda bilgi edinme hakkının verilmesi doğaldır. Nitekim 4982 sayılı kanun, "Herkes bilgi edinme hakkına sahiptir" hükmünü getirdikten sonra, "Türkiye 'de ikamet eden yabancılar ile Türkiye'de faaliyette bulunan yabancı tüzel kişiler, isteyecekleri bilgi kendileriyle veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmak kaydıyla ve karşılıklılık ilkesi çerçevesinde, bu kanun hükümlerinden yararlanırlar" şeklinde yabancılann da bu hakkı kullanabileceklerini belirtmektedir (md.4). Ancak kanun, Türkiye'de ikamet eden yabancılara bilgi edinme hakkını tanırken bazı sınırlamalar getirmektedir. Sınırlama, iki düzeyli olarak karşımıza çıkmaktadır. Birincisi, yabancılar, ancak kendileriyle ve faaliyet alanlanyla ilgili bilgilere ulaşabilmektedirler. İkincisi ise, Türkiye'de yabancı olarak kabul e dilen kişilerin vatandaşı olduğu ülkelerin Türk vatandaşlanna da bilgi edinme hakkını tanımalan gerekmektedir. Bu konuda ülkelerin uygulamalan yeknesaklık göstermemektedir. Bazı ülkelerde karşılıklılık esası aranmaksızın tüm yabancılara bu hak tanınmaktadır. Ör

8 120 Amme Idaresi Dergisi neğin Fransa'da uyruk şartı aramaksızın bilgilere ulaşma hakkı herkese tanınmaktadır ( 2003). Öte yandan, yabancılar da Türk vatandaşlan gibi, kendileriyle veya faaliyet alanlanyla ilgili olmayan bir çok konuda kamu yönetiminin eylem, işlem ve kararlarından etkilenmektedirler. Başvuru Sahibinin Uyacağı Usul ve Esaslar Bilgi edinme hakkının kullanımı, bazı usul ve esaslara bağlanmaktadır. Bu usul ve esaslar başvuru sahiplerinin uyması/izlemesi gerekenler ile kamu yönetiminin uyması ve izlemesi gerekenler olmak üzere iki şekilde tasnif edilmektedir. Bilgi ve belgelere ulaşmanın bazı usul ve esaslara bağlanması, kamu hizmetlerinde etkinlik ve hizmetlerin aksamaması açısından gerekli görülmektedir. Hizmetlere engelolmadan ve belgelere zarar vermeden bu hak kullanılmalıdır. Kişiler, yerinde inceleme yapabilmelidirler ve isterlerse dokümanın varlığına zarar vermemek ve fiyatını ödemek şartıyla kopyasını alabilmelidirler. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu'nda 6. maddesi, bilgi ve belgelere ulaşmada başvuru sahiplerinin izlemesi gerekli yolu ve uyulması gerekli kurallan düzenlemektedir. Buna göre, "Bilgi edinme başvurusu, başvuru sahibinin adı ve soyadı, imzası, oturma yeri veya iş adresini, başvuru sahibi tüzel kişi ise tüzel kişinin unvanı ve adresi ile yetkili kişinin imzasını ve yetki belgesini içeren dilekçe ile istenen bilgi veya belgenin bulunduğu kurum veya kuruluşa yapılır. Bu başvuru, kişinin kimliğinin ve imzasının veya yazının kimden neşet ettiğinin tespitine yarayacak başka bilgilerin yasal olarak belirlenebilir olması kaydıyla elektronik ortamda veya diğer iletişim araçlarıyla da yapılabilir. Dilekçede, istenen bilgi veya belgeler açıkça belirtilir." Bilgi edinme hakkının kullanımı için yapılacak başvurularda Kanun, oldukça olması kuralı bulun geniş bir başvuru şekli belirlemektedir. Başvurunun yazılı makla birlikte bu yazılı başvurunun posta, mektup, elektronik posta, faks, teleks gibi araçlarla yapılabileceği anlaşılmaktadır. Ancak, başvurunun içeriğinde kişinin kimliği, imzası ve diğer bilgilerin bulunması ve anlaşılabilir olması koşulu bulunmaktadır. Başvuruyu alan kurum ve kuruluş ise, istenen belgenin onaylı bir kopyasını başvuru sahibine verecektir. Kanun, belgenin kopyasının çıkanlmasının mümkün olmadığı ya da kopya yapmanın aslına zarar verebileceği durumlan da düzenlemektedir. 10. maddede, "Bilgi veya belgenin niteliği gereği kopyasının verilmesinin mümkün olmadığı veya kopya çıkanlmasımn aslına zarar vereceği hallerde, kurum ve kuruluşlar ilgilinin; a) Yazılı veya basılı belgeler için, söz konusu belgenin aslım incelemesi ve not alabilmesini,

9 Gizlilik Geleneğinden ŞeffafYönetime Doğru ı 21 b) Ses kaydı şeklindeki bilgi veya belgelerde bunları dinleyebilmesini, c) Görüntü kaydı şeklindeki bilgi veya belgelerde bunları izleyebilmesini, saglarlar." hükmüyle bilgi edinme hakkının kullanım biçimini belirlemektedir. Belgelerin yerinde incelenmesi için, yönetim birimlerinin bu amaca yönelik özel salonlar oluşturmalan ve gerektiğinde kopya alabilmek için gerekli araçgereci bulundurmalan, hakkın kullanımını kolaylaştıracaktır. Kamu Yönetiminin İzleyeceği Usul ve Esaslar Kamu yönetiminin uyması gereken usul, esas ve kurallan incelediğimizde, karşımıza ilk olarak, yönetimin bu hakkın kullanımına saygı duyması ve kullanılması için gerekli kolaylığı göstermesi gereği ortaya çıkmaktadır. Bilindiği gibi kamu kurum ve kuruluşlan, bilgi alma hakkı ile birlikte, tekellerinde tuttuklan bilgileri, ilgililere vermekle ellerindeki önemli bir güç kaynağını kaybetmektedirler. Çeşitli bahanelerle, bilgi vermekten kaçınılacak ve bilgi alma hakkının kullanım alanı daraltılmaya çalışılacaktır. örneğin; talep edilen bir belgenin, bilgi edinme hakkı kapsamında olmadığı, ellerinde bulunmadığı gibi gerekçelerle kaçınmak bu türden bir yaklaşımdır. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu'nun 7, 9, 10 ve 12. maddeleri kamu kurum ve kuruluşlannın bu hakkın kullanımında uyması gereken usul, esas ve kurallan düzenlemektedir. Kanunun 7. maddesi, istenilen bilgi veya belgenin özel bir çalışma ve araştırma gerektirmesi halinde ve kendisinde bulunmaması durumunda izlenmesi gereken yöntemi belirlemektedir. 7. maddenin ikinci ve üçüncü paragrafında, "Kurum ve kuruluşlar, ayrı veya özel bir çalışma, araştırma, inceleme ya da analiz neticesinde oluşturulabilecek türden bir bilgi veya belge için yapılacak başvurulara olumsuz cevap verebilirler. İstenen bilgi veya belge, başvurulan kurum ve kuruluştan başka bir yerde bulunuyorsa, başvuru dilekçesi bu kurum ve kuruluşa gönderilir ve durum ilgiliye yazılı olarak bildirilir." hükmü yer almaktadır. Buna göre, istenilen bilgi veya belge ilgili kurum ve kuruluşun elinde bulunmuyor ve bunlan elde etmek için ayn ve özel bir çalışma, araştırma, inceleme ya da analiz gerekiyorsa bilgi alma talebi reddedilebilecektir. Bu konuda kamu kurum ve kuruluşuna takdir yetkisi bırakılmaktadır. Kurum ve kuruluş isterse, gerekli çalışma, araştırma, inceleme, analiz gibi faaliyetleri yaparak istenilen veriyi oluşturur ve talep sahibine verir. Bunun tersi de her zaman mümkün olabilecektir. Kurum ve kuruluş elinde varolan bilgi talebini, bu düzenlemeye sığınarak olumsuz cevaplandırabilecektir. Aynca, istenilen bilgi veya belgelerin kendisinde bulunmaması durumunda başvuru dilekçesi ilgili kişi veya kuruluşa gönderilmektedir. Bu işlem

10 ı 22 Amme İdaresi Dergisi başvuruyu alan kamu kurumu için bir maliyet getinnektedir. Her zaman bu maliyete katlanmak mümkün olamayabilir. Öte yandan, istenilen bilgi veya belgelerin, hangi kurum ve kuruluşun elinde olduğunu bilmek de mümkün değildir. Bu tür durumlar hakkın kullanımının önünde engeloluşturacaktır. Söz konusu ve benzeri engellerin kaldınlması ve halkın önceden yeterince haberdar edilmesi amacıyla, kanun kapsamındaki kurum ve kuruluşlann ellerinde bulunan bilgi ve belgelerin yayınlanması gerekecektir. Halkın, kamu yönetiminin elinde bulunan bilgi ve belgelerin varlığından haberdar edilmesi, bu hakkın kullanımında etkinliği sağlayan unsurlardandır. Eğer kişi, kendisini ilgilendiren bilgi veya belgenin varlığını veya hangi kurum ve kuruluşunun elinde bulunduğunu bilmiyorsa, böyle bir hakkı kullanması güçleşecektir. Kurum ve kuruluşlann ellerinde bulunan ve bilgi edinme hakkı kapsamında olan bilgi ve belgeleri periyodik olarak yayımlaması ya da yayımlanmak üzere Bilgi Edinme Değerlendinne Kurulu'na verilmesi, oldukça kolaylık sağlayacaktır. Söz konusu yayın, bilgi ve belgelerin adını, konusunu, tarihini, hangi birime ait olduğunu, nerede incelenebileceğini, nasıl elde edilebileceğini kapsayacak şekilde düzenlenmelidir. Halk da, bu yayınlar aracılığıyla bilgi ve belge hakkında gerekli referans bilgilere sahip olabilir. Bilgi ve belge hakkında, sayı ve numarası, dosya numarası gibi bilgilere sahip olmak önemlidir. Çünkü ilgili memurun dokümanı kolayca bulabilmesi için talep yaparken referans bilgilerin eksiksiz verilmesi gerekebilir. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile kamu kurumlarının izlemesi gereken bir başka usul ve esas ise, istenilen bilgi ve belgelerde varsa gizlilik dereceli bilgileri ayrıştınnaktır. Kanunun 9. maddesinde, gizli olarak kabul edilen ya da bilgi edinme hakkı kapsamı dışında tutulan bilgilerin ayıklandıktan sonra açıklanabilir olanlann başvuru sahibine verilmesi öngörülmektedir. Bu ayıklama işleminin de gerekçelendirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Bilgi Edinme Hakkının Garanti Altına Alınması: Süre ve İtiraz Bilgi edinme hakkının etkin ve verimli kullanılması için, bazı garantilerle donatılması gerekmektedir. Bu garantilerin ilki başvuruya verilecek cevap süresine, ikincisi ise olumsuz cevap durumunda itiraz mekanizmalarına ilişkindir. Bilgi ve belge talebi mümkün olduğu oranda anında karşılanmalıdır. Eğer bu mümkün değilse, önceden belirlenmiş makul bir sürede yönetim olumlu ya da olumsuz bir cevap vennelidir. Bilgi venne hizmetinden faydalanmada kargaşa doğmaması için sürelerin belirlenmesi bir ihtiyaçtır. Bu sürelerin uzun olmaması ve hakkın etkin bir şekilde kullanımına engel teşkil etmemesi gerekmektedir. sürelerini düzenlemiştir. Kanunun ll. maddesi bilgi veya belgeye erişim Buna göre, kurum ve kuruluşlar, başvuru üzerine istenen bilgi veya belgeye erişimi onbeş iş günü içinde sağlamak durumundadırlar. Ancak istenen bilgi veya

11 Gizli/ik Geleneğinden ŞeffafYönetime Doğru ı 23 belgenin, başvurulan kurum ve kuruluş içindeki başka bir birimden sağlanması; başvuru ile ilgili olarak bir başka kurum ve kuruluşun görüşünün alınmasının gerekınesi veya başvuru içeriğinin birden fazla kurum ve kuruluşu ilgilendirmesi durumlannda bilgi veya belgeye erişim otuz iş günü içinde sağlanmaktadır. Bu durumda, sürenin uzatılması ve bunun gerekçesi başvuru sahibine yazılı olarak ve onbeş iş günlük sürenin bitiminden önce bildirilir. Bu düzenleme çerçevesinde, bilgi edinme hakkının kullanımı 21 gün ila 38 gün civannda olmaktadır. Bu da oldukça uzun bir süredir. Başvuru sahibinin herhangi bir red ile karşılaştığında veya istediği bilgi ve belgenin çeşitli bahanelerle verilmediğinde ne yapacağına ilişkin olarak iki düzenleme bulunmaktadır. Birincisi, kurum ve kuruluş, başvuruyu reddetmesi halinde bu karann gerekçesini ve buna karşı başvuru yollannı belirtecektir. Böylece başvuru sahibi gerekçeyi yetersiz veya hukuka aykın görürse karşı başvuru yollannı kullanabilecektir. 13. madde ise şu düzenlemeyi getirmektedir; "Bilgi edinme istemi 16 ve 17 nci maddelerde öngörülen sebeplerle reddedilen başvuru sahibi, yargı yoluna başvurmadan önce karann tebliginden itibaren onbeş gün içinde Kurula- itiraz edebilir. Kurul, bu konudaki kararını otuz iş günü içinde verir. Kurum ve kuruluşlar, Kurulun istedigi her türlü bilgi veya belgeyi onbeş iş günü içinde vermekle yükümlüdürler." Bu maddenin düzenlediği itiraz, istenilen bilgi veya belgenin devlet sımna veya ülkenin ekonomik çıkarlanna ilişkin bilgi ve belge niteliği taşıdığı gerekçesiyle reddinden kaynaklanmaktadır. Başvuru sahibinin talebi, istenilen bilgi veya belgenin belirtilen kapsamda olduğundan dolayı reddedilmesi durumunda, karara karşı yargıya başvuru öncesi Kurul'a itiraz edilebilmektedir. Kurula itiraz süresi 15 gün olarak belirlenmiştir. Kurulun itiraza cevap verme süresi ise 15 iş günüdür. Başvuru sahibinin kullandığı sürenin 15 gün, kamu kurum ve kuruluşlannın cevap süresinin 15 iş günü olarak belirlenmesi kendi içinde bir çelişki oluşturmaktadır. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu'nun amacı, kamu gücü karşısında bireyleri güçlendirmek ve kamu yönetiminin daha demokratik bir çerçevede çalışmasını temin etmektir. Oysa süreler ile ilgili farklı yaklaşımlar, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu'nda bile halka bakış açısının kamu yönetimine bakış açısından daha düşük olduğunu göstermektedir. Öte yandan, idari yargıya başvuru durumunda idari yargı için davayı sonuçlandırma süresi öngörülmemiştir. İdari yargıda uyuşmazlıklann çözümlenmesinin uzaması halinde bilgi edinme hakkı önemli bir yara alacaktır. Hem hakkın kullanımından beklenen çıkar ortadan kalkabilecek hem de iyi niyetli olmayan kamu kurum ve kuruluşlan başvuru sahibini idari yargıya yönlendirici cevaplar vereceklerdir. Bu tür sorunlann önüne geçmek amacıyla Fransız Bilgi Edinme - Bi1gi Edinme Degerlendirme Kurulu.

12 124 Amme İdaresi Dergisi Hakkı Yasası (la liberte d'acces aux documents administratifs), bilgi edinme talebinin reddine karşı idari yargıya başvuru durumunda idari yargının uyuşmazlığı 6 ay içinde görüşmesini hüküm altına almıştır ( 2003). Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu Kanunun 14. maddesi, bilgi edinme başvurusuyla ilgili yapılacak itirazları incelemek, itiraz üzerine bir bilgi veya belgenin devlet sırrı ya da ülkenin ekonomik çıkarına ilişkin nitelik taşıyıp taşımadığı hakkında karar vermek ve bu alanda verilen kararları incelemek üzerine, "Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu" oluşturulmasını düzenlemektedif. Kurul, 9 üyeden oluşmaktadır. Bakanlar Kurulunca seçilecek, Yargıtay ve Danıştay genel kurullarının kendi kurumları içinden önerecekleri ikişer aday i çinden belirlenecek bir üye, ceza hukuku, idare hukuku ve anayasa hukuku a lanlarında profesör veya doçent unvanına sahip kişilerden bir üye, Türkiye Barolar Birliğinin baro başkanı seçilme yeterliliğine sahip kişiler içinden göstereceği iki adaydan bir üye, en az genel müdür düzeyinde görev yapmakta olanlardan iki üye ve Adalet Bakanı 'nın önerisi üzerine bu Bakanlıkta idari görevlerde çalışan hakimler arasından bir üyeden oluşmaktadır. Kurul, en az ayda bir defa olmak üzere ihtiyaç duyulduğu her zaman toplanmaktadır. Kurul üyelerinin görev süreleri dört yıldır. Görev süresi sona erenler yeniden seçilebilirler. Kurul, belirleyeceği konularda komisyonlar ve çalışma grupları kurabilir; ayrıca gerekli gördüğü takdirde, ilgili bakanlık ile diğer kurum ve kuruluşların ve sivil toplum örgütlerinin temsilcilerini bilgi almak üzere toplantılarına katılmaya davet edebilir. Karşılaşılması muhtemel sorunları önlemek için, halkın böyle durumlarda başvuracakları bir merci oluşturulmuştur. Bu amaçla oluşturulan Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu'nun, görevlerinin açıkça tanımlanması ve hangi şartlarda müdahale edeceği ve diğer çalışma şekilleri yönetmelikte düzenlenecektir. Kurul 'un yetkileri, müracaat üzerine harekete geçerek ve ilgilinin talebinin red sebeplerini araştırarak en kısa sürede sonuca ulaşabilecek şekilde düzenlenmelidir. İnceleme sonunda, eğer başvuru sahibi haklı görülürse, kurum ve sahip olmalıdır. kuruluşun bilgiyi vermesini sağlayacak güce ya da yaptırıma Bununla birlikte Kurul 'un karar ve tavsiyelerine uyulmadığında yargı yolu açık tutulmuştur. Bilgi alma hakkıyla ilgili uyuşmazlıklar, sadece bilgi veya belge talebinin reddiyle alakalı değildir. Yanlış veya eksik bilgi verilmesi de, uyuşmazlık sebebi olabilir. Başvuru sahiplerinin yanlış bilgi almaktan ya da başka bir deyişle, kendilerine yanlış ve eksik bilgi verilmesinden dolayı maddi ve manevi bir zarara uğramaları muhtemeldir. Gerek bilgi talebinin reddedilmesinden, gerekse ek

13 Gizli/ik Geleneğinden ŞeffafYönetime Doğro ı 25 sik ve yanlış bilgilendirmeden kaynaklanan uyuşmazlıklar konusunda Kurul 'un yetkilerinin açık bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Bireysel Bilgiler ve Bilgi Edinme Hakkı Genelolarak bireyler kendileriyle ilgili her türlü bilgi ve belgeye ulaşma hakkına sahiptir. Kurum ve kuruluşlann kendileriyle ilgili aldıkları kararlan öğrenebilmektedirler. Ancak, kişisel kararlann, eylemlerin ve işlemlerin hazırlık sürecinde bilgi verme hakkı düzenlenmemiştir. Mevcut düzenleme biçimiyle bireyler kendileriyle ilgili karar süreçlerini etkileyebilme imkanına sahip değildirler. Fakat demokratik yönetim uygulamalanndan biri de kurum ve kuruluşlann tek bir bireyi veya küçük bir grubu (bir mesleği icra edenler, bir sokakta ikamet edenler gibi) ilgilendiren hazırlık işlemlerinin ilgililere açık olmasıdır. Bununla birlikte kanun, yargı denetimi dışında kalan idari işlemler ile sivil ve askeri istihbarat birimlerinin görev ve faaliyetlerine ilişkin bilgi veya belgelerden kişinin çalışma hayatını ve mesleki onurunu etkileyenleri bilgi edinme hakkı kapsamına sokmaktadır. Ancak bunlann içeriğindeki yanlışlıklan düzeltme veya itiraza ilişkin usul ve esaslar konusunda tam açıklık yoktur. Kişiler, fişlerin varlığını ve içeriğini bilmenin yanında, kendisi hakkındaki yanlış bilgi ve ön yargılan da düzeltebilme imkanına sahip olmalıdır. Aynca bilinmektedir ki, sivil ve askeri istihbarat birimleri ile genel kolluk birimlerinin elinde bir çok bireysel bilgi bulunmaktadır. Bunlann bir kısmı, kişinin çalışma ve mesleki onuruna ilişkin olmayabilmektedir. Kanun, kurum ve kuruluşlara bu tür bilgilerden bireylerin haberdar edilmesi gibi bir yükümlülük getirmemekte ve içeriğini öğrenme hakkını tanımamaktadır. Bilgi Edinme Hakkının Sınırları Bir özgürlüğün sınınnın diğerinin başladığı yerde bitmesi gibi, bilgi edinme hakkı ve belgelere ulaşma özgürlüğünün de sının vardır. Bu sınırlar, devletin ve ülkenin güvenliği, kişilerin özel hayatının korunması ve işletmelerin serbestçe rekabet edebilmeleri gibi alanlarla ilgilidir. Bilgi edinme hakkı kamu yönetiminin, tüm karar, düşünce, plan, proje ve bilgisine ulaşma imkanı vermemektedir. Devletin ve kamunun güvenliğini sağlamak amacıyla "milli savunma", "dış ilişkiler", "mali politikalar", "idari ve adli soruşturma/kovuşturma" alanındaki bilgiler ile "hazırlık aşamasındaki ve yönetimin iç düzenine ait dokümanlar" konusunda sınırlamalar getirilebilmektedir. Nitekim, 4982 sayılı kanunun dördüncü bölümü bilgi edinme hakkının sınırlannı düzenlemektedir. Kanun bu hakkın kullanımına 13 ayrı istisna getirmektedir. Söz konusu istisnalann başında "yargı denetimi dışında kalan işlemler" sayılmıştır. Anayasa'nın 125. maddesiyle yargı denetimi dışında tutulan Cumhur

14 126 Amme İdaresi Dergisi başkanının tek başına yapacağı işlemler, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu kararlan ile Yüksek Askeri Şuranın kararlanndan kişinin çalışma hayatını ve mesleki onurunu etkileyecek nitelikte olanlar dışında kalanlar Bilgi Edinme Hakkı Kanunu kapsamında değildir. Benzer bir düzenleme, "istihbarata ilişkin bilgi ve belgeler" açısından da söz konusudur. Kanunun 18. maddesi, sivil ve askeri istihbarat birimlerinin görev ve faaliyetlerine ilişkin bilgi veya belgeleri, kişilerin çalışma hayatını ve meslek onurunu etkileyecek nitelikte olmadıkça bilgi edinme hakkı kapsamı dışında tutmaktadır. Bu düzenlemenin, istihbarat birimlerinin elinde bulunan bireysel fiş, kayıt gibi dokümanlara ulaşma hakkı verip vennediği açık değildir. Bilgi edinme hakkının bir diğer istisnasını ise, "Devlet sımna ilişkin bilgi ve belgeler" oluşturmaktadır. Açıklanması halinde devletin emniyetine, dış ilişkilerine, milli savunmasına ve milli güvenliğine açıkça zarar verecek ve niteliği itibariyle devlet sım olan gizlilik dereceli bilgi veya belgeler, bilgi edinme hakkı kapsamı dışında kalmaktadır. Ancak, "devlet sım" kavramının neyi ifade ettiği, üzerinde "gizli" kaşesi bulunan her bilgi veya belgenin devlet sım mı sayılacağı, bilgi ve belgenin devlet sım kapsamına girdiğini kimin belirleyeceği, akla gelen ilk sorulardır. Bu konuda kurum ve kuruluşlann vereceği karara karşı Bilgi Edinme Değerlendinne Kurulu'na itiraz edilebilecektir. Kurul'un verdiği kararlar, ne tür bilgi ve belgelerin devlet sım kapsamında olacağını tespit edecektir. İstisna getirilen bir başka alan ise "ülkenin ekonomik çıkarlanna ilişkin bilgi veya belgeler"dir. Kanun, açıklanması ya da zamanından önce açıklanması halinde, ülkenin ekonomik çıkarlanna zarar verecek veya haksız rekabet ve kazanca sebep olacak bilgi veya belgelere ulaşılmasına sınırlama getinnektedir. Örneğin, paranın devalüe edilmesi konusundaki bir hükümet planının önceden herkesçe öğrenilmesi, paradan kaçışı hızlandınp kargaşa doğurduğu gibi, spekülatörlere haksız kazanç sağlama imkanı verir ve söz konusu bu politikadan beklenen amaca ulaşılmaz. İdari soruştunna ile adli soruşturma ve kovuştunnaya ilişkin bilgi ve belgeler de bilgi edinme hakkı kapsamı dışında kalmaktadır. Kanunun düzenlemesine göre, "Kurum ve kuruluşlann yetkili birimlerince yürütülen idari soruşturmalarla ilgili olup, açıklanması veya zamanından önce açıklanması halinde; a) Kişilerin özel hayatına açıkça haksız müdahale sonucunu doğuracak, b) Kişilerin veya soruşturmayı yürüten görevlilerin hayatını ya da güvenli~ini tehlikeye sokacak, c) Soruşturmanın güven1i~ini tehlikeye düşürecek,

15 Gizlilik Geleneğinden ŞeffafYönetime Doğru 127 d) Gizli kalması gereken bilgi kaynagının açıga çıkmasına neden olacak veya soruşturma ile ilgili benzeri bilgi ve bilgi kaynak.lannm temin edilmesini güçleştirecek" bilgi veya belgeler bilgi edinme hakkına kapatılmıştır. Aynı şekilde, "Açıklanması veya zamanından önce açıklanması halinde; a) Suç işlenmesine yol açacak, b) Suçlann önlenmesi ve soruşturulması ya da suçluiann kanuni yollarla yakalanıp koyuşturulmasını tehlikeye düşürecek, c) Yargılama görevinin geregince yerine getirilmesini engelleyecek, d) Hakkında dava açılmış bir kişinin adil yargılanma hakkını ihlal edecek" nitelikteki adli soruşturmaya ve kovuşturmaya ilişkin bilgi veya belgeler bilgi edinme hakkı kapsamı dışında tutulmaktadır. Bilgi edinme hakkının en önemli istisnası olan "özel hayatın gizliliği" madde 2 ı'de düzenlenmiştir. Buna göre, "kişinin izin verdiği hiil/er saklı kalmak üzere, özel hayatın gizlifiği kapsamında, açıklanması hiilinde kişinin sağlık bilgileri ile özel ve aile hayatına, şeref ve haysiyetine, mesleki ve ekonomik değerlerine haksız müdahale oluşturacak bilgi veya belgeler" özel hayatın gizliliği kapsamında bulunmaktadır. Benzer şekilde haberleşme gizliliği de kanunda ayrı maddede düzenlenmekle birlikte özel hayatın gizliliği çerçevesinde değerlendirilmelidir. Çağdaş toplum, özel hayatın ve mahremiyetlerinin korunmasını gerektirmektedir. Bilgi alma hakkının özel yaşamın gizliliği ilkesi ile çelişki yaratmaması için, özel kişilere ait bilgilere ulaşımı sınırlanmıştır. örneğin, vergi mükelleflerinin dosyalannın gizliliği (mali gizlilik), hasta hakkındaki verileri içeren dosyanın gizliliği (tıbbi gizlilik), kişisel özellikler hakkındaki bilgilerin gizliliği, haberleşme gizliliği, özel hayat ve kişisel bilgiler kapsamında değerlendirilmektedir. Bilgi edinme hakkı kapsamı dışında tutulan bilgi veya belgelerin bir grubunu da "ticari ve mali bilgiler ile fikir ve sanat eserleri" oluşturmaktadır. Kamu kurum ve kuruluşlannın elde ettikleri veya ellerinde bulunan ticari sır niteliği taşıyan bilgi ve belgeler ile fikir ve sanat eserlerine ilişkin bilgi ve belgeler bilgi e dinme hakkı kapsamı dışında tutulmaktadır. "Üretim gizliliği", "ticari ve sınai bilgilerin gizliliği", "mali gizlilik" serbest piyasa ekonomisinin tam işlemesi ve olumsuz rekabet şartlannın doğmaması amacıyla kurumlaştınlmıştır. İşletmelerin ekonomik ve mali durumlannı ve pazar stratejilerini kapsayan bilgileri üçüncü kişilerin bilmesi bu işletmelere zarar verebilir. Bununla beraber, özellikle işletmelerin üretim gizliliği ilkesine bazı eleştiriler getirilmektedir. Buna göre, çevrenin ve tüketicinin korunması, üretim tekniğini bilmeyi ve diğer tamamlayıcı bilgilere ulaşmayı gerektirmektedir. Bu bilgiler, bir fabrikanın atıklanyla oluşan kirliliğin derecesini ve bir ürünün zararlılık

16 ı 28 Amme idaresi Dergisi düzeyini ölçmeye imkan vermektedir (Spanou, 1988: 138). Ayrıca, bir fabrikanın kullandığı üretim tekniğini bilmek, çalışanları açısından da önemlidir. Eğer üretimde sağlığa zararlı maddeler, zehirli gazlar vs. kullanılıyor ve çalışanlar da bunları bilmiyorsa, telafisi mümkün olmayan sonuçlar ortaya çıkabilmektedir. Bu tür muhtemel sorunlann engellenmesi için, söz konusu üretim tesislerinde çalışacaklara daha işe girmeden, kendilerini bekleyen ortamın anlatılması ve onlann sağlıklannın korunması, "üretim gizliliği" ilkesinden daha önemlidir. Nitekim Birleşmiş Milletler, çevre konusunda bilgi edinme hakkını düzenleyen ve karar sürecine katılımı sağlayan bir sözleşme hazırlamıştır ( 2003). Benzer şekilde bilgi edinme hakkını kabul eden ülkelerde de hakkın kullanım alanı bazı koşullarda çevre ile ilgili bilgilere kadar genişletilmiştir ( 2003) İstisnalara ilişkin bir diğer bilgi ve belge grubu ise, "hazırlık ve iç düzen dokümanlan" olarak nitelendirilen, kurum içi düzenlemeler, kurum içi görüş, bilgi notu ve tavsiyelerdir. Kanunun 25 ve 26. maddeleri, bu tür bilgilerin gizliliğine ilişkin düzenleme getirmektedir. Hazırlık ve iç düzen dokümanlannın bilgi alma hakkı kapsamı dışında tutulmasının temel amacı, yönetimin rahatsız edilmeden ve sessizlik içinde çalışmasının sağlanması, tasarladığı plan ve projelerini değiştirip yenilerini düşünebilmesidir. Ancak daha önce de belirtildiği gibi, bireylerin ve küçük gruplann kendileriyle ilgili işlemlerden haberdar olmalan ve karar sürecine katılmalan sağlanmalıdır. Belirtilen istisnalara da bazı sınırlamalar getirilmesi talepleri bulunmaktadır. Bu taleplere göre, her ne kadar, hastanın tıbbi bilgileri, bir firmanın üretim ve ticaretine ilişkin bilgiler, ilke olarak bilgi alma hakkı kapsamı dışında tutulmuşlarsa da, tehlikeli ve bulaşıcı hastalıklar ve bu hastalığı taşıyan kişileri, uyuşturucu kullananlan ve tehlikeli alkolikleri kamuoyunun tanımasında bazı faydalar beklenebilir. Bunun yanında, yasa dışı iş yapan ticaret erbabı, çevreyi kirleten ve çalışanlan açısından tehlikeli olan işyerleri, tüketici sağlığı ile bağdaşmayan üretim tekniği kullananların açıklanması ve herkesçe bilinmesi gizlilik kapsamı dışında tutulabilir. SONUÇ Bilgi edinme hakkının kurumsallaşması, gerek demokratikleşme, gerekse yönetimdeki yolsuzluk ve suiistimallerin önlenmesi açısından gereklidir. Kamu yönetiminden ve onun sunduğu hizmetlerden vazgeçmek mümkün değildir. Bununla birlikte, verimsiz ve bürokratik bir örgüt yerine, çevresine açık ve denetlenebilen bir yönetim modeli tercih edilmektedir. Yönetimin başarısı ve hizmetlerde etkinliğin sağlanması, halkın tepkisine ve tavırlanna sıkı sıkıya bağlıdır. Faaliyetlerini halkın katılımına ve denetlemesine açık tutan bir yönetim anlayışında, yönetsel demokrasiden bahsedilebilir. Bu çerçevede, yönetsel demokrasi,

17 Gizlilik Geleneğinden ŞeffafYönetime Doğru ı 29 "otoriter ve emredici" bir nitelik değil, halkın taleplerini göz önüne alan "dışa açıklığı" öngörmektedir. Yönetsel demokrasi ile birlikte, yönetimin karar alma süreci içinde yapılan bütün müzakerelerin, kurul toplantılannın, ilgilenen ve dileyen herkese açık olması ve yönetsel faaliyetlerin aleni yürütülmesi ilkesi ön plana çıkmaktadır. Bütün kapılar vatandaşlann ve onlann temsilcisi sayılan sivil toplum örgütlerinin katılımına açılmaktadır. Amaç, kamusal faaliyetlerin yürütülmesinde yönetimle işbirliği yapmak ve yönetimi vatandaşın hizmetinde olmaya zorlamaktır. Dışa açık ve kamuoyuna bilgi veren bir yönetim, otoritesi ve iktidannı kaybeden değil, aksine hukuka uygun hareket eden ve halkın desteğini almış bir. yönetim olacaktır. Bilgi edinme uygulaması yaygınlaştıkça, kurum ve kuruluşlar kendilerini eleştirilerden korumak için, eylem, işlem ve kararlannda hukuka uygunluk zemini oluşturmaya üst düzeyde gayret gösterecektir. Kanunun düzenlemesinde bazı alanlarda eksiklikler söz konusudur. Örneğin, kanun kapsamında bulunan kurum ve kuruluşların, kanunun getirdiği hükümlerin uygulanması için bir sorumlu belirlemesi gerekebilecektir. Kamu yönetimin elindeki bilgi ve belgeleri vermekle görevli sorumlulann belirlenmesi de hakkın kullanımını kolaylaştıracaktır. Bilgi vermekle görevlendirilen memurlann iyi eğitilmiş, yönetim biriminin faaliyetleri konusunda yeterince bilgilenmiş ve kullandığı dilin basit ve anlaşılır olması gerekir. Aynca, sorumlunun belirlenmesi ve gerekli yetkilerle donatılması, bilgi ve belgelerin verilmesinde hiyerarşik üste danışma gibi engelleyici mekanizmalann ortadan kaldınlmasını sağlayacaktır. Benzer şekilde, her kurum ve kuruluşun, elindeki bilgi edinme hakkına açık olan bilgi ve belgelerin listesini yayınlaması da düzenlenmelidir. Bu düzenleme ile yayınlanacak bilgi ve belge listelerinde ne tür tanımlamalar olacağı ve hangi dönemlerde kim tarafından yayınlanacağı belirtilmelidir sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile birlikte bazı kanunlarda değişikliğe gidilmesi gerekmektedir. "Bu Kanun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren diğer kanunların bu Kanuna aykırı hükümleri uygulanmaz." hükmü ortaya çıkacak uyuşmazlıldan veya uygulamada karşılaşılacak güçlükleri engelleyemeyecektir. En azından 657 sayılı kanunda bulunan bazı hükümlerin açık bir şekilde kaldınlması, bilgi edinme hakkının uygulamasını engelleyen görevlilerle ilgili suçun unsurlannın ve cezasının tanımlanması gerekecektir. Kanunla düzenlenmesine rağmen eksiklikler taşıyan bir başka nokta da "hakkın kötüye kullanımı"na ilişkindir. Kanunun 26. maddesi, erişilen bilgi ve belgelerin ticarı amaçla çoğaltılmasını ve kullanılması yasaklamaktadır. Ancak, sadece ticari amaçlarla değil, başkalannın aleyhine veya kendinin haksız çıkanna hakkın kötüye kullanımı da mümkündür. Kurum ve kuruluşlann elinde tuttuğu bilgi edinme hakkı kapsamında bulunan öyle bilgiler vardır ki, bunlann içeriğindeki bazı bilgiler doğrudan olmasa

18 130 Amme İdaresi Dergisi da, dolaylı bir şekilde üçüncü kişilerin yasalarla korunmuş gizliliklerini açığa çıkarabilmektedir. Benzer şekilde, istenilen belge kişinin kendisiyle ilgili bilgilerle beraber üçüncü kişiye ait bilgileri de kapsayabilir. Bilgi ve belgelerin" ayıklanarak verilmesinin yanında, bilgi edinme hakkı yoluyla elde edilen bilgi veya belgelerin başkalarının çıkanna/özgürlüğünelhakkına zarar verecek şekilde kullanılmasının ve bunun sonuçlannın açık bir şekilde düzenlenmesi gerekmektedir. Bazı düzenleme eksikliğine rağmen, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu, Türk kamu yönetiminin gizlilik geleneğinden şeffaf yönetime doğru atılan bir adım olması açısından büyük önem taşımaktadır. Ancak, söz konusu kanunun bu niteliğine ulaşabilmesi için bir dizi yasal düzenleme ile desteklenmesi gerekecektir. Aynca, hem halka hem de kamu görevlilerine hakkın kullanımı ile ilgili eğitim programlan düzenlenmelidir. KAYNAKÇA Drai, Raphael (1988), "L'Etat-Soft et la Communication Administrative", Information et Transparence Administratives, PUF, Paris, s Eken, Musa (1993), Kamu Yönetiminde Açıklık ve Bilgi Edinme Hakkı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmarnış Doktora Tezi, İzmir. Eken, Musa ( ), "Bilgi Edinme Hakkı", İnsan Hakları Yıllığı, Cilt: 17-18, TODAİE, Ankara, s Eryılmaz, Bilal (1997), Kamu Yönetimi, İstanbuL. Ripoche, Paul (1988), "La Maladministration Aujourd'hui", Revue Française d'administration Publique, no:45 (Jan.-Mars), Institut International d'administration Publique, Paris, s Spanou, Calliope (1988), "Les Association Face a l'information Administrative: le Cas de l'environnement", Information et Transparence Administratives, PUF, Paris, s Weber, Max (1986), Sosyoloji Yazıları, (Çev. Taha Parlal, Hürriyet Vakfı Yayınlan, İstanbuL