Editöı : Prof. Dr. Mehmet AYDIN. Editör Yardımcısı: Yrd. Doç. Dr. Alunet ARAS. Yayııı Sekreter1jası:

Transkript

1 TÜRK- İSLAM MEDENİYE ri. AKADEMIK ARAŞTIRMALAR.. DERGISI Yılda iki kez yayınlanan ulusal ve uluslar arası hakemli bir dergidir. Editöı : Prof. Dr. Mehmet AYDIN ' Editör Yardımcısı: Yrd. Doç. Dr. Alunet ARAS Yayııı Sekreter1jası: Yrd. Doç. Dr. Ahmet ARAS Yrd. Doç. Dr. Mehmet ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. DicleAYDIN Sayı: 4 KONYA- 2007

2 IL MEŞRUTiYET DÖNEMİ'NDE OSMANLI DIŞ TİCARETiNDE BULGARiSTAN'IN YERİ VE ÖNEMİ Dr. Filiz ÇOLAK* ABSTRACT THE SIGNIFICANCE OF BULGARIA IN OTTOMAN EXPORT IN THE SECOND CONSTITUTION PERIOD The Turkish daminance over Bulgm ia started in the XIV. century and contiııııed ımtil the last quarter of the XIX. century. Althouglı Bulgarian people apparently had no discontent with the Turkish rıılers ımtil that time, Bulgarİmı revolutionary g11erillas started to stnıggle agaiııst Ottoman reign d11e to the nationalist movemeııts brought out by the Freııch Revolution, Russimı policy of Pmıslavism in the Balkans and the provocations of Fener Ortlıodox Patriarclıy. As mı outcome of their Great Kingdam of Bulgaria ideal, it lasted ımtil Bulgaria became mı independent coımtry in The independence of Bulgaria came about just on the wake of the declamtion of the Second Constitution, wlıiclı Jlamed great hopes for maııy people. Hence, the Second Constitution became a period when political, social and ecoııomical relations between Bulgaria and Ottoman Empiı e were resclıeduled. This study aims to highlight the economical dimension of tlıis tmımıatic process taking place betweaen Ottommı Enıpire and Bulgm in govemmıce.... XIV. yy' da Osmanlı topraklarına katılan Bulgaristan' daki Türk hakimiyeti XIX. yy'ın son çeyreğine kadar devam etmiştir. Bu döneme kadar Türk idaresinden şikayetçi olmayan Bulgar halkı, 1789 Fransız ihtilali'nin getirdiği milliyetçilik prensibi ve Rusların Balkanlarda izlediği Panslavizm politikası ile Fener Ortodoks Patrikhanesi'rıin istismarı sonucunda kurulan Bulgar ihtilal komitelerinin girişimleri Osmanlı Devleti'ne karşı Bulgaristan'da ilk olayların başlamasına sebep olmuştur. İlk zamanlar Bulgar halkının desteklemediği bu isyanlar zaman içerisinde Paisii, Sofroni, Neophytos gibi Bulgar papazlannın ve Jorge Yenelin adlı Rus filoloğun çalışınaları ile gelişerek Bulgarlar arasında bağımsızlık fikrini uyandırmıştır 1 Bulgarların bağımsızlık hareketinde önemli bir adım, Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında 3 Mart 1878'de imzalanan Ayastafenos Antiaşması ile elde edilen "Biiyiik Bulgaristan Krallığı" ile atılmışsa da kısa bir süre sonra İngiltere'nin baskısıyla bu antlaşmanın geçersiz sayılması Bulgar milliyetçiliğini büyük bir hayal kırıklığına uğratmıştır. Çünkü Ayastefanos Antiaşması'yla kurulması düşünülen kın 2 lik Bulgar Krallığı Ege Ünin~rsitesi, Atatürk İlkeleri \'C İnkılap Tarihi Bölümü, Bomova-İZMİR ı Nazif Kuyucuklu, " Bulgaristan, " İslam Ansiklopcdisi, evi, İstanbul, 1992, Türkiye Diyanct Vakfı yayını, s

3 yerini 13 Temmuz 1878'de imzalanan Berlin Antiaşması'nda üç bölgeye bırakmıştır. Birinci bölge Tuna Nehri ile Balkan Dağları arasındaki km 2 lik alan, ikinci bölge Doğu Rumeli Vilayeti ( km 2 ) adı altmda özerk bir idare ve üçüncü bölge ise Osmanlı idaresi altındaki Makedonya ( km 2 ) topraklarıdır 2 İşte bu tarihten itibaren Bulgar Prensliği'nin liderliğinde Bulgarlar, Büyük Bulgaristan'ı tekrar birleştirmek ve bağımsızlıklarını ilan etmek ıçın mücadelelerine devam ettiler. Osmanlı kurumlarmdan kurtulan Bulgar ekonomisi de yavaş yavaş hem Sırbistan'a yaklaşmaya başladı hem de btmdan sonraki on yıl içinde derin ekonomik düzenlemeler yapmak zorunda kaldı 3. Bu süreç içerisinde Osmanlı Devleti ile Bulgaristan Emareti arasındaki ticari ilişkiler de ufak tefek pürüzlerle devam ediyordu. Bulgaristan'ın bağımsızlığını ilanı, Osmanlı Devleti'nde büyük ümitlerle başlayan Meşrutiyet'in ikinci kez ilanının hemen arifesinde gerçekleşmiştir. Dolayısıyla IL Meşrutiyet Dönemi Bulgaristan ile Osmanlı Devleti arasındaki siyasi, sosyal ve ekonomik ilişkilerin yeniden şekiilendirildiği bir süreç olmuştur. Bu çalışmada, sancılı bir süreçten geçen Bulgaristan Emareti ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkinin ticari boyutu üzerinde durulacaktır. Bu dönemde gelişimi belirleyen bazı önemli adımlar gerçekleşmiştir. Bu adımlar; 1. 5 Ekim 1908'de Bulgaristan'ın Bağımsızlığını ilanı: Bulgarlarm 1878 Berlin Antiaşması'ndan sonra Osmanlı Devleti'ne karşı giriştiği bağımsızlık hareketi, 5 Ekim 1908'de sona ermiştir. Bulgaristan'ın bağımsızlığını ilan ettiği bu tarih, Osmanlı Devleti ile Bulgaristan Emareti arasındaki ticari ilişkileri de etkilemiştir. Bu bağımsızlığı tarumayan Osmanlı Devleti ticari ilişkilerde Bulgaristan'a bir takım sınırlamalar getirdi. Bulgar malları bir süre boykot edildi. Süresi dolan 1906 tarihli Ticaret ve Gümrük Antiaşması yenilenmedi. Hükümet ortaya çıkan bu hukuki boşluktan Osmanlı mallarının zarar görmemesi için önlemler almakta gecikmedi 4 Bulgaristan'a karşı uygulanan boykot, Rusya'nın araya girmesiyle 19 Nisan 1909'da imzalanan iki antlaşma ile son verilmiştir. Bu antlaşmaların birincisinde Osmanlı Devleti'nin Bulgaristan'ın bağımsızlığını tanımasına karşılık, Bulgaristan Osmanlı Devleti'ne 125 milyon Frank tazminat ödeyecektir. Ancak bu tazminat, Osmanlı Devleti'nin Rusya'ya olan 125 milyon Franklık tazminat borcuna karşılık tutularak Bulgaristan'ın Rusya'ya borçlu kalması sağlanmıştır. İkinci antlaşmacia ise Bulgaristan ve Doğu Ru!neli'deki Müslüman halkın hakları ile müftüler ve vakıflar hakkındadır. Bu antlaşma ile Bulgaristan Berlin 1 Mahir Aydın," Prenslikten Krallığa Bulgaristan ", Berlin Antiaşması'ndan Günümüze Balkanlar (10 ivlayıs 1987), yayına Hazırlayan: ivlustafa Bereketli, İstanbul, 1999, s.37 'lv!ichael Palairct, Balkan Ekonomileri , Kalkım11ası= Eıırim, çcv:ayşc Edinıc, İstanbul, 2000, BOA, MV, Dosya no:121-9, 18 N

4 Antiaşması'ndan beri fiilen bağımsız olduğu halde, bu suretle bağımsızlığını hukuken de elde etmiş oluyordu s Antıaşması'ndan sonra ticari ilişkiler hemen düzelınedi tarihli Ticaret ve Gümrük Antıaşması ancak 1911 yılında yeniden düzenlendi. Osmanlı Hükümeti'nin antlaşmanın İstanbul' da hazırlanması isteğini 6 kabul eden Bulgar Hükümeti, İstanbul'daki konsolasunu bu iş için görevlendirmiştir. 29 Şubat 1911'de İstanbul'da düzenlenerek bir yıl için yürürlüğe giren bu antlaşmayı Osmanlı Devleti adına Maliye Nazırı Mehmet Cavit Bey, Bulgaristan adına İstanbul elçisi M.K. Sarafov irnzalamışlardır. 6 maddeden oluşan bu antlaşma ile Bulgaristan ve Osmanlı Devleti arasında tam bir ticaret serbesti sağlanacağı kabul edilmekte ve Osmanlı mahsulatından Bulgaristan gönderilecek mallara ödenecek gümrük vergisinin miktarları ile Bulgaristan' dan ithal edilecek mallara % ll gümrük resmi uygulanacağı kabul edilıniştir 7 Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması, Meclis-i Mebusan'ın 28 Mayıs 1912 tarihli oturumunda bir yıl için uzatılarak ticari ilişkiler devam ettirildiyse de bu ılımlı süreç uzun sürmedi yılının Ekim ayında Karadağ'ın Osmanlı Devleti'ne savaş ilanı ile başlayan Balkan Savaşları'nda Bulgaristan'ın Balkan ittifakının başını çekmesi iki ülke ilişkilerinin tekrar bozulmasına neden olmuştur. 2. Balkan Savaşları: Osmanlı Devleti, Balkan Devletleri'nin aralarında oluşturdukları ittifakla bir oldu-bitti karşısında kendisini savaşın merkezinde bulmuştu. Hiçbir seferberlik hazırlığı yapamadan girdiği bu savaşta Hükümet, bir yandan ordunun ihtiyaçlarını karşılamaya çalışırken diğer yandan bu devletlerle ticari ilişkilerini yeniden gözden geçirerek bir takım önlemler almaya çalışmışhr. İlk olarak bu ülkelerle yapılan ticarette u ygulanan gümrük vergilerini yükseltme yoluna gidilmiştir. Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ'dan Osmanlı Devleti'ne gelen eşyanın kıymetleri üzerinden % 100 gümrük vergisi alınmasına karar verilmiştir. Bu işleme adı geçen devletlerin ilan-ı harp kararından itibaren geçerli olacaktır 9. Aynı zamanda artan askeri ihtiyaç nedeniyle 15 Muharrem 1331/8 Kanunevvel 1328(1912) tarillinden itibaren imparatorluktan buğday ve arpa ihracı yasaklanmışhrıo. Bu yasak savaşın bitimine kadar devam etmiş ve 6 Haziran 1329/1913 tarihinde Çanakkale, Lapseki ve Karabiga bölgeleri dışındaki diğer bölgelerden hububat ihracı yasağı kaldırılmıştır 11 Bulgaristan'la imzalanan İstanbul Antiaşması sonrasında da 1,t~ 'Enver Ziya Karai, Osmanlı Tari/ı i, c:ix, Ankara, 1996, s "BOA, MV, Dosya no:137-65, 16 S Bu antlaşmanm tam metni; Hükümet-i Osmaııiye ile Bulgaristan Hiikiimeti beyninde miin'akıd Ticaret ve Seyrisefaili Mukavelenamesi, 6119 Fevrier 1911, Dersaadet, 1328, BOA, HR. HMŞ.İŞO, Dosya N0:77/2, 25 R 1338 ' Meclis-iMebusan Zabıt Ceridesi, (5 Nisan-19 Haziran 1328), Devre:2, İçtima:l, Ankara, 1991, cilt:l, s ; BOA; MV, Dosya no: , 3 Ra 1330 ı BOA, MV, Dosya no: , 11 Za 1330; Takvim-i Vekayi, 18 Haziran 1"3"30, nr:1864 '" BOA, MV, Dosya no:172/16, 15 M BOA; MV, Dosya no:178/14, 14 B

5 gümrüklerden alınan % 100 vergi de 29 Eylül 1913 tarihinden itibaren kaldırılarak tekrar 1911 tarihli antlaşmacia kararlaşhrılan % ll oranına çekilmiştir 12_ Aynı zamanda yeni bir ticaret antiaşması hazırlanması içinde müzakerelere başlanılması kararlaştırılmışhr ı3. 3.!.Dünya Savaşı: Balkan Savaşları sonrasında bu iki devleti yakınlaşhran olay I. Dünya Savaşı'nda aynı cephede yer almaları olmuştur yılında Bulgarlar, ilk defa Ruslara karşı, müttefiklerin yanında savaşa katılmışlardır. Böylece, Osmanlı Devleti ile de müttefik olan Bulgar askerleri, Rusya'nın Romanya'da açhğı cephede Osmanlı askerleri ile yan yana savaşmışlardırı 4 Savaşın başlarında 1911 tarihli Ticaret ve Seyrisefain Antiaşması tekrar gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş ve 31 Temmuz 1914 tarihinde taraflar arasında irnzalanmışhr. Adı geçen antlaşma 1 Ekim 1914 tarihinde itibaren bir yıl için yürürlüğe girmiştir. Dört maddeden oluşan bu antlaşma, 1911 Antıaşması'nın esaslarını aynen devam ettirmektedir 15. Ertesi yıl 21 Nisan 1915'te bir yıl daha uzahlmıştır I 6 II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasındaki dış ticaretin durumunu iki döneme ayırarak inceleyebiliriz; Birinci dönem, Meşrutiyet'in ilanından Dünya Savaşı'na kadar, ikinci dönem ise Dünya Savaşı yılları dır. Birinci Dô"ııem: II. Meşrııtiyet'in İlmıı'ndan Dünya Savaşı'na kadar Osmanlı Devleti Bulgaristan ticareti: yılları arasında Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasındaki ticaret için Osmanlı Devleti'nin bu yıllara ait yayınladığı Ticaret-i Harkiye İstatistikleri'ndeki verileri kullanılacaktırı 7. Bu verileri kullanarak düzenlenen tablolar metin sonunda gösterilmiştir. Bu ilk dönemde Osmanlı Devleti'nin Bulgaristan' dan gerçekleştirdiği ithalata bakıldığı zaman karşımıza çıkan tablo şöyledir(tablo-1): 1908' de Osmanlı Devleti, Bulgaristan'dan toplam kuruşluk ithalat gerçekleştirmiştir. Bu ithalatın mal guruplarına göre tasnifine baktığımız zaman toplam ithalat kıymetinin % 65.6 gibi büyük bir kısmını hububat ürünleri (özellikle buğday, buğday unu, nohut ve fasulye) oluşturmaktadır. İkinci sıra da % 10.8'lik pay ile yün, ipek ve pamuklu dokuma ve üçüncü sırada % 8.2 ile hayvanattan elde edilen ürünl~r bulunmaktadır: Bulgaristan'ın yünlü ve ıı Takvim-i Vekayi, 19 Eylül1329, nr: ' BOA, DH.KMS, Dosya no:4-13, 16 Z 1331 "Beğlan Toğrol, 112 Yıllık Göç ( ), İstanbul, 1989, s. ls 1 ' Antlaşnıanm maddeleri Takvim-i Vekayi'nin 24 Eylül1330, nr:1958 ve 28 Eylül 1330, nr:1962 savılannda bulunmaktadır. '" BOA, MV, Dosya no:197-88, 6 C , 1325, 1326, 1327 ve 1329 Tarihli Ticaret-i Harici ye İstatistikleri 202

6 pamuklu dokuma merkezi Sliven' di. Burada üretilen malların hemen hemen tamarnı Osmanlı Devleti'ne ihraç edilmekteydi1 8. Diğer önemli ithal grupları arasında ise canlı hayvanlar, kereste, meyve-sebze, yakacak, madenler ile bitkisel yağlar( özellikle zeytinyağı) yer almaktadır. Ertesi yıl kısa süreli boykotun etkisiyle toplam ithalat kıymetinde % 12'lik bir gerileme gerçekleşmiştir. İlk sırada yine hububat ithalatı bulunmaktadır. Üstelik hububat ithalatı önceki yıla göre % 6.1 'lik bir artış göstermektedir. İkinci sırada da yine yün ipek ve pamuklu dokuma ürünleri bulunmaktadır ve bu grupta önceki yıla göre toplam ithalat kıymeti içerisindeki payını % 2.3 arttırmıştır. Diğer artış gösteren gruplar arasında kereste ürünleri, madenler ve madeni eşyalar ile bitkisel yağlar bulunmaktadır. Düşüş görülen ürünler ise önceki yıl üçüncü sırada bulunan hayvanattan elde edilen ürünler grubu 1909'da % 6.2 gerileyerek % 2.8 olarak gerçekleşmiştir. Canlı hayvan ithalatı ise az bir gerileme (%0.7) ile toplam ithalat kıyınetinin % 5.8'ini oluşturmaktadır. Meyve-sebze ve yakacak ithalatı da gerileyen gruplar arasında bulunmaktadır. 1910'da canlanan ticaret rakamlarla da kendisini göstermektedir. Toplam ithalat kıymeti 1909 yılına göre % 40'lık bir artışla kuruşa yükselmiştir. İlk sıradaki ürün grubu -yani hububat- değişmemekle birlikte önceki yıla göre % 17.5'luk bir gerileme sözkonusudur. Hububattaki bu gerilerneye karşılık yakacak, canlı hayvan, yün, ipek ve pamuklu dokuma, madenler ve madeni eşya, bitkisel yağlar ile hayvanattan elde edilen ürünler grubunda artışlar görülmektedir. En belirgin yükseliş önceki yılının neredeyse yarısı kadar artan (%45.8'lik) yakacak ithalatında gerçekleşmiştir. Kereste ürünleri ve meyve-sebze ithalatında ise gerileme sözkonusudur. Bu iki ürün gurubu arasında sürekli bir gerileme eğilimi göstermektedir. 1911'de ithalatta tekrar bir gerileme yaşanmıştır. Toplam ithalat kıymeti önceki yıla göre % 27'lik bir düşüş ile kuruş olarak gerçekleşmiştir. Bu ithalatın yarısını (% 49.9'u) hububat ürünleri oluşturmaktadır. İkinci sırada önceki yıla göre toplam ithalattaki payını %10.3 arttırarak % 26 ile canlı hayvanlar bulunmaktadır. Üçüncü sırada önceki yıla göre gerilemekle birlikte, % 10.7'lik bir pay ile yün, ipek ve pamuklu mensucat, dördüncü sırada % 8.3'lük payı ile hayvanattan elde edilen ürünler yer almaktadır. Yakacak ithalatı, önceki yılda olduğu gibi yine büyük bir yükseliş trendi (yaklaşık %100'lük bir artış) göstermektedir. Ancak yakacak ithalatındaki değer olarak yükselişi toplam ithalatı içersindeki payına pek yansımamaktadır( % 1.1). Düşüş eğilimi gösteren gruplar ise; kereste ürünleri, meyve-sebze, madenler ve madeni eşya ile bitkisel yağlardır yılının ithalat rakamları bize Balkan Savaşları'nın ticari ilişkilere etkisini somut bir şekilde göstermektedir. Toplam ithalat kıymeti 1911 yılına göre % 82 gibi büyük bir miktarda düşerek kuruş olarak r,.i '.,, '' 1\'lichad Palairet, age, s

7 gerçekleşmiştir. Bu gerileme şüphesiz ki sadece Bulgaristan ticaretinde görülmemektedir. Savaşa iştirak eden diğer Balkan Devletleri içinde aynı durum sözkonusudur. Toplam ithalat kıymetinde gördüğümüz % 82'lik gerileme mal gruplarına paylaştırıldığı zamanda ortalama aynı oranlarda gerileme yaşanmışhr. İlk dört sıralamasındaki ürün grubu bu yılda da bir değişiklik göstermemektedir yılına göre% 75 oranında. gerileyen hububat ithalahnın toplam ithalat içerisindeki payı % 39.5'tir. İkinci sırada önceki yıla göre % 83 oranında düşüş yaşayan canlı hayvan ithalatı bulunmaktadır. Bu iki ürün grubu toplam ihracatı yarısından fazlasını oluşturmaktadır(%63.6). Üçüncü sırada % 63'lük gerileme ile yün, ipek ve pamuklu mensucat, dördüncü sırada % 70'lik gerileme ile hayvanauan elde edilen ürünler bulunmaktadır. Osmanlı Devleti'nden Bulgaristan'a gerçekleştirilen ihracata baktığımız zaman karşımıza çıkan tabiamın en karakteristik özelliği ihracatın ithalahn çok gerisinde kalması ve iliracı yapılan mal grupları ile ithalatı yapılan mal gruplarının hemen hemen birbirinin aynı olmasıdır (Tablo-2). Dolayısıyla Osmanlı Devleti aynı malların hem alınakta hem de satışı yapmaktadır. Dönemin iltracatının ayrıntılı analizi şöyledir; 1908'de toplam ihracat kıymeti kuruş olarak gerçekleşmiştir. Bu il1racat kıymetinin %/ini (%25.5) bitkisel yağlar, özellikle zeytinyağı oluşturmaktadır. İkinci sırada Osmanlı Devleti'nin iltracahnda önemli bir yere sahip olan meyve-sebze yeralmaktadır. Burada özellikle kuru üzüm ve incir en büyük paya sahiptir. Bu grubun toplam ihracattaki payı % 17'dir. Üçüncü sırada % 14.9'luk pay ile yün, ipek ve pamuklu dokuma için gerekli hammaddeler yani ham pamuk, yün-tiftik ve pamuk ipliği bultınmaktadır. Dördüncü sırada % 10.2'lik pay ile hayvanattan elde edilen ürünler, beşinci sırada % 5.8 ile kereste ürünleri bulunmaktadır. İthalatta daima ilk sırada bulunan hububat ürünleri ihracat malları arasında da yer almaktadır. İhraç mallan arasında yer alıp ithalat grubunda yer almayan iki ürün grubu taş, toprak ürünleri ile şeker, baharat, kahve ve çaydır. Ertesi yıl kısa süreli boykot nedeniyle ithalatta görülen gerileme ihracata yansımamış hatta % 24'lük bir artış görülmektedir. İlk sırada yine bitkisel yağlar bulunmaktadır. Bu ürün gurubu önceki yıla göre ihracat kıymetinin arttırmasına rağmen toplam ihracattaki payı aynı oranda kalmıştır. Toplam ihracat kıyınetindeki artışın özellikle meyve-sebze, hayvanattan elde edilen ürünler ve yakacak maliarına yansıdığı görülmektedir. En belirgin artış önceki yılın neredeyse dört katına eşit bir yükselişle ya:kacak il1racatında yaşanmıştır. Bu artışların yanısıra bazı gruplarda gerilemeler görülmektedir. Bu gruplar arasında Yün, ipek ve pamuklu mensucat hammaddeleri, taş, toprak ürünleri,. şeker, baharat, kahve ve çay bulunmaktadır. 191 O yılında ihracattaki artış devam etmektedir. Önceki yıla göre % 7'lik bir artışla kuruş gerçekleşen toplam ihracat kıyınetinin.. % 21.4'ünü bitkisel yağlar oluşturmaktadır. İkinci sırada % 17.7'lik pay ile meyve-sebze, l ı 204

8 üçüncü sırada %17.1'lik pay ile yün, ipek ve pamuklu mensucat hammaddeleri bulunmaktadır. Toplam ihracat kıymetincieki arhş bu ürün gruplarına yansımamakta, önceki yıla göre bu gruplarda bir gerileme görülmektedir. Arhş grafiği gösteren ürün grupları kereste ürünleri, şeker, baharat, kahve ve çay ile hububattır. Bu üç grubun içerisinde en büyük arhş şeker, bahqrat, kahve ve çayda yaşanmışhr. Kereste ürünleri ve hububatta önceki yıla göre ortalama %100'lük bir arhşa karşılık şeker, baharat, kahve ve çayda 20 kat bir yükseliş gerçekleşmiş tir. 1911'de toplam ihracat kıymetinde önceki yıla göre % 14'lük bir düşüş görülmektedir. Bu gerileme bazı ürün gruplarında da kendisini hissettirmiştir; Bitkisel yağlar, meyve-sebze, şeker, baharat, kahve ve çay, taş ve toprak ürünleri gibi. Meyve-sebze ikinci sıradaki yerini yün, ipek ve pamuklu mensucat hammaddelerine kaphrmışhr. Belirgin bir yükselişi hububat gurubtında görmekteyiz. İhracat değerini önceki yıla göre % 25 arttıran hububat toplam ihracatın % 13.l'ünü oluşturmaktadır yılında ise Balkan Savaşları nedeniyle ithalatta gördüğümüz gerileme ihracatta da gerçekleşmiştir. Toplam ihracat kıymeti 1911 yılına göre % 64 gerilemiştir. Bu yılda dikkatimizi çeken farklılık ilk dört ürün sıralamasında görülen değişikliktir yıllan arasında ihracata ilk sırada bulunan bitkisel yağlar grubunu 1913 yılında % 14.6'lık pay ile dördüncü sırada görmekteyiz. İlk sırada ise % 20.8'lik pay ile yün, ipek ve pamuklu dokuma hammaddeleri bulunmaktadır. İkinci sırada % 18.5'luk pay ile hayvanattan elde edilen ürünler, üçüncü sırada % 15.9'luk pay ile meyve-sebze bulunmaktadu. Bu yılda gerçekleşen en büyük gerileme kereste ürünlerinde yaşanmışhr. Bu ürün grubunda 1911 yılına göre % 87'lik bir değer kaybı sözkonusudur. Bu dönemin son bir değerlendirmesi olarak Osmanlı Devleti'nin Bulgaristan ile gerçekleştirdiği ithalat ve ihracat kıymetlerini diğer Balkan Devletleri (Sırbistan, Yunanistan, Romanya, Karadağ) ile gerçekleşen ithalat ve ihracat kıymetleriyle bir kıyaslaması yapıldığı zaman ortaya çıkan tablo şöyledir (Tablo-3,4) : Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Romanya ve Karadağ'ın Osmanlı Devleti'nin toplam ithalat ve ihracatındaki payı ortalama % 7 civarındadır. Bu yıllar içerisinde ithalat ve ihracattaki en büyük pay 1910 yılında gerçekleşmiştir. Bu yılda Balkan Devletleri, toplam Osmanlı Devleti ithalahnın % 8.6'sını ve ihracatın da % 9.6'sını oluşturmaktadırlar. Gerek ithalat gerekse ihracatta bu beş devlet arasında ilk sırada Bulgaristan bulunmaktadır. Bulgaristan'ın Osmanlı Devleti'nin toplam ithalat ve ihracatındaki payı ortalama %3-4 arasında gerçekleşmektedir. İthalatta Bulgaristan'ı Romanya, Yunanistan ve Sırbistan, ihracatta Yunanistan, Romanya ve Sırhistan izlemektedir. Hem ithalatta hem de ihracatta en küçük pay Karadağ'a aittir. Bulgaristan liderliğini sadece 1913 yılında kaybetınektedir. Balkan Savaşı'nın etkisiyle Bulgaristan'ın 205

9 ı... ı. ithalat ve ihracattaki payı % l'lere gerilerken, I.Balkan Savaşı'nda Balkan ittifakı içerisinde yer almayan Romanya hem ithalat hem de ihracatta ilk sıraya yükselmiştir. Bu yılda Sırhistan ve Karadağ'a ithalat ve ihracat gerçekleşmemiş tir. İkiuci Dönem: I.Diiııya Savaşı Yıllarmda Osmanlı Devleti-Bulgaı-istan Ticari İlişkileri: Dtinya Savaşı yıllarında dış ticaret istatistikleri yayınlanamadığı için Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında ticari ilişkileri somutlaşhracak resmi rakamlara sahip değiliz. Osmanlı Devleti'nin alıp sathğı mallarını askeri ihtiyaçlara göre belirlediği bu dönemde Bulgaristan'la yapılan ticarette bu esas çerçevesinde düzenlenmiştir. Burada bu düzenlemeyi birkaç uygulama ile örneklendirmekle yetirıeceğiz; İstanbul Hükümeti, Bulgaristan'dan alınan fasulyeye karşılık ihraç edilen nohudu, askerin gıda gereksinimi gösterilerek 23 Haziran 1915'de durdururken1 9, fasulyeye ithaline karşılık pamuk ihracına devam etmektedirıo. Osmanlı askerlerinin kıyafetleri için gerekli kumaşlar Bulgar fabrikalarından ithal edilmiştir. Karşılığında da Osmanlı pamuk ve yapağısı Bulgaristan'a ihraç edilmiş tir ı ı. Bulgaristan zeytinyağı ihtiyacının büyük bir kısmını Osmanlı Devleti'nden sağlamaktaydı. Bu durum savaş yıllarında da devam etmiş Bulgaristan'a ihraç edilecek zeytinyağına karşılık daha ziyade askerin gıda ihtiyacında öneınli bir yer tutan hububat ürünleri ithal edilmiştir 22 Sonuç itibariyle II. Meşrutiyet dönemine sancılı bir giriş yapan Osmanlı Devleti -Bulgaristan ticari ilişkileri, bu sıkıntılı dönenli atlattıktan sonra, I Dünya Savaşı'nda tekrar canlanmış ve Balkan Savaşları öncesindeki seviyesini tekrar yakalamıştır '" BOA, MV, Dosya no:198-62, 10 Ş 1333 ıo BOA, MV, Dosya no: , 9 L 1335 ıı BOA, MV, Dosya no:205-67, 16 Ra Bu kararlardan bazılarını BOA'nm Meclis-i Vükela tasnifi içerisinde görebilmekteyiz. Burada sadece bir iki örnek vermekle yetiniyoruz: BOA, MY, Dosya no::?.0:?.-123, 30 N 1334, Dosya no::?.0:?.-71, 20 Ş 1334, Dosya no:202-18, 18 B 1334 gibi. 206

10

11 TABL0-1 MAL GRUPLARINA GÖRE OSMANLI DEVLETi'NiN BULGARiSTAN'DAN GERÇEKLEŞTiRDiGi ithalat KlYMETi (kuruş) MAL GRUPLARI Hububat ' Yün ipek ve pamuklu dokuma HayvanaUan elde edilen ürünler Canlı hayvan Kereste ve sepetçi ürünleri Meyve-sebze Vakacak ' Madenler ve madeni eşya Nebati, hayvani ve madeni yağlar Diğer Toplam Kaynak; 1324, 1325, 1326, 1327 ve 1328 Ticaret-i Hariciye Istatistikleri ' ----~. ~

12 TABL0-2 MAL GRUPLARINA GÖRE OSMANLI DEVLETi'NDEN BULGARISTAN'A IHRACAT KIYMETi(~uruş) MAL GRUPLARI ı Nebati ve bitkisel yağlar Meyve-sebze Yün, ipek ve pamuklu dokuma Hayvanattan elde edilen ürünler Kereste ve sepetçi ürünleri Hububat Vakacak Taş, toprak, cam Şeker, baharat, kahve, çay M aden Diğer Toplam Kaynak; 1324, 1325, 1326, 1327 ve 1328 Ticaret-i Harlciye istatistikleri ı ;;~i~~~--

13 TABL0-3 OSMANLI DEVLETi'NiN BALKAN DEVLETLERi'NDEN GERÇEKLEŞTiRDiGi ithalat KlYMETi (Kuruş) ÜLKE ROMANYA SIRSISTAN YUNANISTAN BULGARISTAN KARADAG Toplam Toplam Toplam Toplam Osm.Dev. O sm. Osın. O sm. Dev. Dev. Ith. Ith. Dev Ith. Yeri 1909 Yeri 1910 Yeri 1911 Ith. Yeri % % % % % % % % % % % % % % % % % % % %0.03 Kaynak; 1324, 1325, 1326, 1327 ve 1329 Ticaret-i Hariciye Istatistikleri Toplam O sm. Dev Ith. Yeri % % % TABL0-4 OSMANLI DEVLETi'NDEN BALKAN DEVLETLERi'NE GERÇEKLEŞEN ihracat KlYMETi (Kuruş) ÜLKE ROMANYA SIRSISTAN YUNANISTAN BULGARISTAN KARADAG Toplam Toplam Toplam Toplam ' O sm. O sm. O sm. O sm. Dev. Dev. Dev. Dev.liır. lhr. lhr. lhr Yeri 1909 Yeri 1910 Yeri 1911 Yeri % % % % % % % % % % % % % % % % % % % %0.07 Kaynak; 1324, 1325, 1326, 1327 ve 1329 Ticaret-i Hariciye istatistikleri Toplam O sm. Dev. lhr Yeri % % %