MUHASEBE VE DENETİM MESLEĞİNDE ETİK KARAR VERME: GELECEK VE BÜTÜNSEL YAKLAŞIM DOÇ. DR. SEÇİL SİGALI DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ

Transkript

1 MUHASEBE VE DENETİM MESLEĞİNDE ETİK KARAR VERME: GELECEK VE BÜTÜNSEL YAKLAŞIM DOÇ. DR. SEÇİL SİGALI DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ

2 GELECEK? BÜTÜNSEL YAKLAŞIM

3 BÜYÜK RESİM Yatırım yapmak? Finansman bulmak?

4 FİNANSAL RAPORLAMA SÜRECİNDE İLİŞKİLER KANUNİ SORUMLULUK SERMAYEYİ SAĞLAYANLAR BORÇ ÖZKAYNAK ANAPARA FAİZ FİNANSAL TABLOLAR KAR DENETÇİLER BORÇ BORÇ PRİMLER ÖZKAYNAK İTİBAR VE SÖZLEŞMELERİ ETİK YÖNETİM DENETİM ÜCRETLERİ

5 Uluslararası Denetim Standartları Kurulunun oluşturduğu genel çerçeve

6 ETİK KARAR VERME Kohlberg in (1976) bireylerin etik karar verme düzeylerini açıklayan ahlaki gelişim teorisine göre etik karar vermenin üç farklı düzeyi bulunmaktadır. 1. Gelenek öncesi : Kendine Fayda Sadece cezadan korktuğu için yapmaz, karar ahlak ile ilgili değildir, Yaparsam ceza alırım 2. Geleneksel: Toplumsal Beklenti Muhasebe Disiplini Güncel durum Herkes yapıyor, farklı davranmıyorum, yanlış birşey yapmıyorum 3. Gelenek sonrası: Ahlaki Prensipler, değerler Kişi ahlaki prensibi anlar ve uygular. Doğru olanı yaptım HEDEF

7 YOL HARİTASI 1) ETİK KODLAR 2) ETİK KODLARIN ÖTESİ 7

8 Kişisel Çıkar Tehdidi Kendi Kendini Denetim Tehdidi Taraf Tutma Tehdidi Yakınlık Tehdidi Yıldırma Tehdidi ÖNLEMLER Hale Hanım Dürüst Tarafsız Mesleki olarak Yeterli ve Özenli Gizliliğe bağlı, sır saklayan ve Denetim Mesleğini Davranışlarıyla örnek olarak Temsil Eden bir Meslek Mensubu 8

9 ETİK İKİLEM Karar vereni düşünme ve sorgulama sürecine iten belirsiz durumlar etik ikilem olarak adlandırılmaktadır. Etik ikilemler, bir olay karşısında birbirinin tersi olan birden çok düşünce yada davranışın tartışılabilir doğruluğunun olması durumunda ortaya çıkar. 9

10 Doğru olan hangisi? X i mi yoksa Y yi mi yapmalıyım? Faydacı Yaklaşım: Sonuca odaklı, algılanan fayda ve zararlara göre belirlenir. «Hangisinin faydası daha fazlaysa onu seç» (karar verene göre) Deontolojik: Sonuçtan bağımsız, evrensel ilkeler, kurallar, niyet, ahlaki doğru evrenseldir «Kurallar / İlkeler bu konuda ne diyor?» Etik karar verme öğrenilebilir.. Erdem Etiği: «Erdemli bir birey bu durumda ne yapardı?» Cesaret, sağduyu, alçak gönüllülük, sabır 10 (kişisel) özellikler olmadan ilkeler boş, ilkeler olmadan (kişisel) özellikler kördür ifadesiyle özellikle deontoloji ile uzlaşabilme isteğini gösterir (Kart, 2012.)

11 ETİK KODLARIN UYGULANMASI IFAC etik kodları uluslararasıdır ve genel çerçeve yaklaşımını benimser. Etik öğrenilebilir, ancak etik kodlarını bilmek ve okumak öğrenme ve etik davranışın sürekliliği için yeterli değildir. Etik kodlarının uygulanmasında kişisel, çevresel, kültürel farklılıklar problem yaratmaktadır. Bu problemlerin çözümünde sürekli etik eğitimi ve örnek olay çözümleri etkilidir. Etik eğitimi uzun vadeli bir yatırımdır. Etkileri kısa vadede gözlemlenemeyebilir. Muhasebe ve Denetim meslek mensupları için ve toplum için uzun vadeli faydaları, muhasebe hilelerinde ve ülkemizdeki yolsuzluk oranlarında düşüş olarak ölçülebilir.

12 ETİK KODLARIN UYGULANMASI: KÜLTÜREL FARKLILIKLAR Kohlberg e göre birçok birey etik karar vermede ikinci düzey olan geleneksel düzeydedir ve etik karar verme sürecinde kişilerarası ve toplumsal beklentilere odaklanır. Bunun sonucu olarak kültürün etik karar verme üzerinde büyük etkisi bulunmaktadır. Akademik araştırmalara göre muhasebe ve denetim disiplini güncel olarak geleneksel düzeyde olduğundan kültürel farklılıklar uygulamada önem arz eder. 12

13 TÜRKİYENİN KÜLTÜREL BOYUTLARI (HOFSTEDE, 2001) Güç Mesafesi yüksek: toplumdaki zayıf bireylerin gücün eşit olmayan dağılımını kabul etme derecesi (üst yönetim) Kişisellik düşük: Kollektivist, bireylerin gruplarla birleşme derecesi (Yakınlık tehdidi fazla, muhbirlik az) Belirsizlikten kaçınma yüksek: Belirsiz olan ve aşina olunmayan durumlardan kaçınma (Yıldırma tehdidi fazla)

14 HİLE VE Yolsuzlukla Mücadele ACFE RAPORU 2018: Yolsuzluğun maliyeti İncelenen hile ve suistimal vakalarının %19 unun sorumlusu şirket sahipleri ve yöneticiler olmuştur. Ancak bu vakalarda ortalama kayıp Dolar gibi yüksek bir seviyededir. Türkiye nin içinde bulunduğu grupta ise daha fazladır. 14

15 Yolsuzluk Çeşitleri İncelenen vakaların %89 u ile varlıkların zimmete geçirilmesi en yaygın görülen hile ve suistimal şekli olmuştur. %10: finansal tablo hileleri en nadir görülen hile ve suistimal şekli olmakla birlikte bu vakalarda ortaya çıkan kayıplar ortalama Dolar ile yüksek seviyededir. 15

16 UYGULANMASI: ETİK KARAR VERME MODELLERİ Sorgulayan meslek mensubu yaklaşımı: Amerikan Muhasebe Birliği (AAA) Modeli Tucker ın 5-soru Modeli Etik Kodların Ötesi: GVV Tekniği: Erdem ve değerler Bütünsel Yaklaşımın Gerekliliği

17 AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ Vakanın unsurları nelerdir? (bilinen tüm gerçekleri listele) Vakadaki etik konular nelerdir? (olaydaki her kişi ya da grup yönünden etik sorun olup olmadığı ayrı ayrı değerlendirilmeli) Vakayla ilgili normlar, ilkeler ve değerler nelerdir? (denetim standartları, muhasebe standartları, kanunlar, etik kodlar) Vakanın çözümüne yönelik alternatifler nelerdir? (tüm çözüm alternatifleri listelenmeli ve olası sonuçları tartışılmalı) Bu adımda bahsi geçen normlara, ilkelere ve değerlere uygun olarak alınabilecek en iyi karar nedir? (en uygun karar seçilmeli) Alınması muhtemel kararların sonuçları neler olabilir? (seçilen kararın sonuçları yeniden gözden geçirilmeli) Karar nedir?

18 AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ Bu modelde çözüme geçmeden önce, ilk soruda olayla ilgili tüm olguların açıklığa kavuşturulması amaçlanmaktadır. Çözüme başlamadan önce tüm bilinen gerçeklerin ortaya koyulması çok önemlidir. İkinci aşama ise olayla ilgili etik sorun ya da sorunların belirlenmesidir. Burada olayda yer alan her bir kişi ya da grup yönünden etik sorunların ayrı ayrı değerlendirilmesi ve listelenmesi önemlidir.

19 AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ Üçüncü aşamada olayla ilgili normlar, prensipler ve değerler belirlenmelidir. Burada olayın sosyal etkileri, etik değerler ve profesyonel davranış açısından değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu aşamada etik kod ve kurallar ya da sosyal olarak bir profesyonelden beklenen davranış biçimi norm, prensip ve değerler olarak düşünülmelidir.

20 AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ Örneğin; olay sermaye piyasası kuralları ile ilgili ise öncelikle norm, prensip ve değer olarak sermaye piyasası kurallarının göz önüne alınması gerekmektedir. Dördüncü aşamada, olayın çözümüne ilişkin tüm alternatif eylem planları (norm, prensip ve değerlere uygun olmayanlar dahil) ortaya koyulmalıdır. Bu yolla olayın olanaklı tüm sonuçlarının açıkça görülebilmesi çok önemlidir.

21 AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ Beşinci aşamada üçüncü aşamada listelenen norm değer ve prensipler her bir alternatif eylem planı açısından değerlendirilir. Bunun sonucunda norm prensip ve değerlere uygun olan ve olmayan eylem planları ortaya koyulmuş olur. Altıncı aşamada uygulanması düşünülen eylem planı için alınması muhtemel kararların sonuçları değerlendirilir. Burada önemli olan alınacak kararların doğuracağı her sonucun mutlaka gözden geçirilmesi gerektiğidir.

22 AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ Son aşamada ise karar verilir. AAA Modelinin en önemli özelliği norm, prensip ve değerlerin açıkça karar mekanizmasının içerisinde yer almasıdır.

23 TUCKER IN 5-SORU MODELİ Etik vakayla ilgili olarak alınan karar: Karlı mı? (Tüm kişi ve gruplar için kar alternatiflerinin hepsi ortaya konulup karşılaştırılmalı-uzun dönemli ve kısa dönemli) Yasalara uygun mu? Adil mi? (Adalet olayda bulunan her kişi ve grup yönünden ayrı ayrı değerlendirilmelidir.) Doğru mu? (hangi etik perspektife göre) Sürdürülebilir ve çevresel bir kaygı taşımakta mı?

24 TUCKER IN 5-SORU MODELİ Tucker ın modeli AAA modelinden oldukça farklı olmakla birlikte etik ikilem ile karşılaşıldığında kullanılacak oldukça güçlü bir modeldir. Modelin tüm soruları her etik problemde kullanılmayabilir.

25 TUCKER IN 5-SORU MODELİ Bu model uygulanırken özellikle karlı mı?, adil mi?, doğru mu? soruları yanıtlanırken kime göre ve neye göre değerlendirildiğinin düşünülmesi gerekir. Örneğin; karlılıkta, diğer alternatife göre değerlendirme yapılması, Adillikte ise, kime göre adil olduğunun düşünülmesi gerekmektedir. Adillik olayla ilgili olan tüm paydaşların yönünden değerlendirilmelidir.

26 TUCKER IN 5-SORU MODELİ Doğruluk ise baz alınan etik perspektife göre değişiklik gösterebilir. Sonuç olarak her iki model de etik ikilem ile karşılaşıldığında olayı tüm perspektiflerden ele almamızı sağlayan farklı çözüm yolları sunmaktadırlar.

27 2. ETİK KODLARIN ÖTESİ ERDEMLER DEĞERLER KİŞİSEL ÖZELLİKLER DOĞRU OLANI YAP DOĞRU OLANI NASIL YAPARIM? DOĞRU OLANI YAPTIM (GÜNCEL) (GELECEK) (HEDEF)

28 GVV MODELİ Erdem Etiği TEORİSİNİ baz alır. Betty Vinson Örneği

29 SONUÇLAR

30 TEŞEKKÜRLER