Effect of Stress Coping Program on the Level of Vocational Burnout of Counselors

Transkript

1 Elementary Education Online, 7(3), , lköretim Online, 7(3), , [Online]: Effect of Stress Coping Program on the Level of Vocational Burnout of Counselors Aysel Esen ÇOBAN 1 Zeynep HAMAMCI 2 ABSTRACT: In this study, the effect of Stress Coping Program on the level of vocational burnout of counselors was examined. 21 counselors working in Gaziantep participated to the study. Firstly, counselors were assigned to the experimental and control groups randomly. Stress Coping Program which was 10 sessions was conducted to the counselors in the experimental group, control group did not receive any treatment. Maslach Burnout Inventory was administered to all the participants beginning of the program and after implication of the program one week later. ANCOVA was used to examine the effectiveness of the treatment. The result indicated that the Stress Coping Program was effective on personal accomplishment dimension of burnout of counselors who are in experimental group. Key Words: Stress coping program, burnout, counselor. SUMMARY Purpose and Significance: This study investigated the effect of Stress Coping Program on the level of vocational burnout of counselors. Most of the studies mentioned that counselors as a helping profession are vulnerable to burnout. However, there are few studies about how to cope with burnout. So, as an experimental study this study offer a program to the counselors to cope with burnout. It is believed that coping burnout provide job satisfaction and increase job performance of the counselors in a time. Methods: 21 counselors working in Gaziantep participated to the study. Stress Coping Program which was 10 sessions was conducted to the counselors in the experimental group. In order to test the effect of the program Maslach Burnout Inventory was administered to the experimental and control group in the beginning and at the end of the program as pretest and posttest. To analyze the effect of the program ANCOVA was used. The control group did not get any treatment during 10 weeks Results: Results showed that there was a significant effect on the dimension of personal accomplishment of burnout [F(1-18)=8.72, p<.05]. However, there were not significant effect on the dimension of emotional exhaustion [F(1-18)=3.03, p>.05] and depersonalization [F(1-18)=1.24, p>.05] of burnout. In other words, Stress Management Program was effective and decreased burnout on dimension of personal accomplishment of counselors. When it was looked at the pretest and posttest corrected means of dimensions of burnout in experimental and control groups it was observed that posttest corrected mean scores of three dimensions of burnout in the experimental group decreased while posttest corrected mean scores of emotional exhaustion and personal accomplishment dimensions of burnout in the control group were increasing. Discussion and Conclusions: In this study Stress Coping Program was applied to the experimental group during 10 weeks. Control group did not get any treatment. After 10 weeks the result of pretest and posttest of experimental and control group were analyzed statistically. And the results showed that 10 weeks Stress Coping Program is significantly effective on dimension of personal accomplishment of counselors. But the program is not significantly effective on other dimensions of burnout. This result shows that there are many factors that affect burnout is not controlled. For that reason, 10 weeks Stress management program can not be effective all dimensions of burnout. This program can be revised and applied more than 10 weeks. In order to see long term effectiveness of the program follow up study should be conducted. 1 Dr. Aysel Esen ÇOBAN Bakent Üniversitesi, cobana@baskent.edu.tr 2 Doç. Dr. Zeynep HAMAMCI Gaziantep Üniversitesi, hamamci@gantep.edu.tr

2 Stresle Baa Çıkma Programının Psikolojik Danımanların Mesleki Tükenmilik Düzeyleri Üzerine Etkisi Aysel Esen ÇOBAN 3 Zeynep HAMAMCI 4 ÖZ: Bu çalımada, Stresle Baa Çıkma Programının okullarda çalıan psikolojik danımanların mesleki tükenmilik düzeyleri üzerindeki etkisi incelenmitir. Çalımaya Gaziantep Milli Eitim Müdürlüüne balı okullarda görev yapan 21 psikolojik danıman katılmıtır. Aratırmada önce çalımaya gönüllü katılmak isteyen psikolojik danımanlar seçkisiz örneklem yöntemi ile deney ve kontrol gruplarına ayrılmı, daha sonra onlara Maslach Tükenmilik Ölçei ön test olarak verilmitir. Ön test ölçümünün ardından deney grubunda yer alan bireylere 10 oturumdan oluan Stresle Baa Çıkma Programı uygulanmıtır. Bu süre içerisinde kontrol grubundaki bireylerle hiçbir ilem yürütülmemitir. Uygulamaların bitiminden bir hafta sonra deney ve kontrol gruplarına aynı ölçme aracı son test olarak tekrar uygulanmıtır. Deney ve kontrol gruplarından elde edilen verilerin analizinde Kovaryans analizi kullanılmıtır. Analiz sonuçlarına göre, deney grubundaki psikolojik danımanların kiisel baarısızlık düzeylerinin anlamlı düzeyde azaldıı belirlenmitir. Anahtar Sözcükler: Stresle baa çıkma programı, tükenmilik, psikolojik danıman. GR Son yıllarda deiik meslek alanlarında çalıan bireyler üzerinde en çok çalıılan konulardan biri de tükenmiliktir. Tükenmilik kavramı literatürde farklı ekilde tanımlanmaktadır. Bu kavram ilk defa 1974 yılında Freudenberger tarafından baarısız olmak, yorulmak, enerjiyi, gücü ve kaynakları aırı zorlamak olarak tanımlanmıtır. Daha sonraki yıllarda Maslach ve Jackson (1981) tarafından yapılan tanıma göre ise tükenmilik; uzun süre duygusal taleplere maruz kalarak fiziksel, duygusal ve zihinsel olarak tükenme durumudur. Bu tükenmilik modeline göre, tükenmilik, duygusal tükenme, duyarsızlama boyutlarında artı ve kiisel baarı boyutunda azalma olarak üç alt boyuttan olumaktadır. Maslach ve Jackson un (1981) gelitirmi olduu tükenmilik tanımı literatürde en çok kabul gören tanımdır ve günümüzde de birçok çalımada kullanılmaktadır. Bir baka tanıma göre ise tükenmilik, aırı stres ya da doyumsuzlua tepki olarak psikolojik geri çekilme durumudur (Cherniss, 1982). Cherniss in (1982) gelitirmi olduu modele göre ise, tükenmilik bir süreç olarak görülmekte ve kontrol edilemeyen stres durumlarına karı bireyin verdii bir baa çıkma tepkisi olarak ele alınmaktadır. Son yıllarda ise tükenmilik, çalıma istei yüksek olan bireylerin, çalıma isteklerini kaybetmelerinin son aaması olarak tanımlanmaktadır (Pines, 2003). Tükenmilik, hemen hemen her meslek dalında çalıan bireylerde görülebilmektedir (Pines ve Aronson,1988; Stone ve Archer, 1990). Fakat bazı meslek alanlarındaki bireylerin, özellikle insanlarla yüz yüze ilikiler kurmayı gerektiren meslek dallarında çalıanların, daha fazla tükenmilik yaadıkları belirtilmektedir (Schutte, Toppinen, Kalimo ve Schaufeli, 2000). Maslach ve Jackson a (1984) göre insanlara yardım içeren birçok meslein duygusal gerginlik potansiyeli üst düzeydedir. Ensari ve Tuzcuolu na (1996) göre ise, insanlara karı duyulan sorumluluk nesnelere karı duyulan sorumluluktan daha fazla duygusal etkileim içermektedir. Bundan dolayıdır ki, insanlarla etkileimi fazla olan meslek grupları strese ve tükenmilie karı daha açıktır. Literatürde insanlara yardım mesleklerinde çalıan bireyler üzerinde yapılan tükenmilik ile ilgili çalımalara bakıldıında, doktorlar ve hemirelerin (Dolan, 1987; Ergin, 1992; Gündüz, 2000), psikolojik danımanların (Özer, 1998; Demir, 2003; Çoban ve Demir, 2004) ve psikologların (Ross, Altmaier, ve Russel, 1989) tükenmilik düzeylerinin incelendii ve bu meslek grubunda çalıanların çeitli deikenlere balı olarak tükenmilik yaadıkları tespit edilmitir. Kesler (1990) ve Flathouse (1995) psikolog, psikolojik danıman, psikiyatrist gibi yardım mesleklerinde çalıan bireylerin mesleklerine özgü bazı stres kaynaklarına maruz kaldıklarını belirtmektedir. Literatürde bu meslek 3 Dr. Aysel Esen ÇOBAN Bakent Üniversitesi, cobana@baskent.edu.tr 4 Doç. Dr. Zeynep HAMAMCI Gaziantep Üniversitesi, hamamci@gantep.edu.tr 601

3 grubunda yer alan ve okullarda çalıan psikolojik danımanların i ortamlarında strese yol açan pek çok faktör tanımlanmaktadır (Huebner, 1993a; Ross, Altmaier ve Russel, 1989). Ülkemizde yapılan aratırmalar incelendiinde, bu faktörler; psikolojik danımanların mesleklerinde üretken olma isteklerine ramen öretmenler ve okul yöneticilerinin yeterli rehberlik anlayıının olmaması (Doan, 1998; Paksoy, 2003), idareci ve öretmenlerin rehberlik hizmetleri konusunda üzerlerine düen görev ve sorumlulukları yerine getirmede isteksiz davranmaları, idare, öretmen, veli örenci gibi sosyal çevrenin psikoloji ve ruh salıı konusunda ön yargılı davranmaları (Paksoy, 2003), görev ve sorumlulukları düzenleyen yönetmelik ve genelgeler açısından rol ve sorumlulukların açık olarak tanımlanmaması, unvan ve rol karmaası yaamaları (Özer, 1998) olarak sıralanabilir. Hamamcı, Murat ve Çoban ın (2004) yapmı oldukları çalımada da psikolojik danımanların, rehberlik hizmetlerini yürütürken okullarda yeterli sayıda rehber öretmen bulunmaması, yetersiz fiziki ortam ve araçlar, sınıf rehber öretmenlerinin yeterli bilgiye sahip olmaması ve ailelerin yeterli destek vermemesi gibi sorunlar yaadıklarını saptamılardır. Psikolojik danımanların mesleklerini yürütürken yaadıkları bu güçlükler ve çeitli stres kaynakları, onların zaman içerisinde tükenmilik hissetmelerine sebep olabilmektedir. Literatürde yer alan bazı aratırmalarda da okullarda çalıan psikolojik danımanların ne düzeyde tükenmilik yaadıkları incelenmitir. Örnein Stickel (1991) okullarda çalıan psikolojik danımaların orta düzeyde duygusal tükenme ve duyarsızlama yaadıını, kiisel baarısızlık boyutundaki tükenmilik düzeylerinin düük olduunu bulmutur. Bir baka çalımada ise okullarda çalıan 179 psikolojik danımanın tükenmilik düzeyleri incelenmi, %25 nin yüksek düzeyde duygusal tükenme, % 12 sinin duyarsızlama yaadıı bulunmutur (Huebner, 1993b). Butler, Kent ve Madonna (2005) tarafından yapılan bir aratırmada ise merkezden uzak bölgelerdeki okullarda, yirmi yıldan daha fazla çalıan psikolojik danımanların mesleki tükenmilik yaadıkları bulunmutur. Ülkemizde ise Demir (2003), Ankara devlet okullarında çalıan psikolojik danımanlar üzerinde yaptıı çalımasında, psikolojik danımanların duygusal tükenme alt boyutunda daha fazla tükenmilik yaadıklarını bulmutur. Yine Çoban ve Demir (2004) Güneydou Anadolu bölgesinde görev yapan psikolojik danımanlarının tükenmilik düzeylerini incelemi ve psikolojik danımanların duygusal tükenme ve kiisel baarısızlık alt boyutlarında tükenmilik yaadıklarını ve tükenmilik ile maaa ilikin algıları, ilerinden aldıkları doyum, iten beklentileri ve i yükü ile ilgili algıları arasında anlamlı iliki olduunu bulmulardır. Okullarda çalıan psikolojik danımanlar, i yaamlarında karılatıkları stres faktörlerinin ve tükenmilik yaadıklarının farkında olsalar da, bu durumla nasıl baa çıkabilecekleri konusunda güçlük yaadıkları düünülmektedir (Maslach, 1982). Bu nedenle psikolojik danımanlar, zaman zaman tükenmilik düzeylerini azaltmaya yönelik dıarıdan sunulabilecek bir yardıma ihtiyaç duyabilirler. Literatürde de çeitli meslek grupları için, i stresini ve tükenmilii azaltmada çeitli yöntem ve stratejiler önerilmektedir. Örnein Swent (1983) zihinsel ve kiisel becerilerin gelitirilmesinin stresi azaltmada önemini vurgulamıtır. Maslach, Schaufeli ve Leiter (2001) ise tükenmilii önlemek için, strese karı eitim, dinlenme, zaman yönetimi, akılcı duygusal terapi, kiilerarası ve sosyal beceriler eitimi, takım kurma ve meditasyon gibi stresle ba etme tekniklerini önermilerdir. Wiseman ve Egozi (2006) danımanların almı oldukları kiisel terapilerin onların daha az tükenmilik yaamalarına yol açtıını belirlemitir. Agnew, Vaught, Getz ve Fortune (2000) yapmı oldukları deneysel çalımada, klinik meslekta dayanıması programının psikolojik danımanların tükenmiliklerini düürdüünü i doyumunu arttırdıını bulmulardır. Ülkemizde de Çoban ve Demir (2007) ise Gaziantep ilinde çalıan psikolojik danımanlara Meslekta Dayanıması Programı uygulamı ve bu programın psikolojik danımanların tükenmilik düzeyleri üzerindeki etkisini incelemilerdir. Aratırma sonunda 5 hafta süre ile uygulanan programın psikolojik danımanların duygusal tükenme, duyarsızlama ve kiisel baarısızlık boyutlarında anlamlı düzeyde bir azalmaya neden olduu bulunmutur. Literatürde bazı çalımalarda ise bireylerin tükenmilik düzeylerinin azaltılması amacıyla stresle ba etme programlarının kullanılması önerilmektedir (De Jesus & Conbow, 2001; Garland, 2002; Pines ve Aronson, 1988). Bu programlarda bireylerin tükenmilik düzeylerini azaltmak amacıyla rahatlama ve stresle bilisel ba etme teknikleri öretilmekte, zaman yönetimi gibi programlar uygulanabilmektedir (Pines ve Aronson, 1988). Ancak bu konuda yapılan deneysel 602

4 çalımalar oldukça sınırlıdır. Rowe (2006) tarafından yapılan bir çalımada psikolog, hemire gibi salık alanında çalıan bireylerden oluan denekler üzerinde uygulanan stresle ba etme programının tükenmilik üzerindeki uzun ve kısa süreli etkisi incelenmitir. Aratırmada 6 hafta uygulanan Stresle Ba Etme Programının psikolojik danımanların mesleki tükenmilikleri üzerinde geçici bir etki bıraktıı bulunurken, buna karın 2 ile 4 ay ve 2 ile 4 yıl aralıklarla verilen programın, deneklerin tükenmiliin duygusal tükenme, duyarsızlama ve kiisel baarısızlık boyutlarında olumlu ve uzun dönemli azalmalara yol açtıı bulunmutur. Tükenmilik uzun dönemde ise bireyin i doyumunu, çalıma gayreti ve balılıını olumsuz yönde etkilemektedir (Burke, 1981). Tükenmilik yaayan bireylerin, ilerinde yüksek potansiyel gösteremedikleri ve bu durumun onların, çalıma ortamındaki verimliliklerini de düürdüü belirtilmektedir (Green,1992). Bu nedenle tükenmilik yaayan bireyler için, mesleki tükenmiliklerinin azaltılması konusunda stresle ba etme programlarının hazırlanarak uygulanmasının onların i verimliliklerini arttırmada büyük katkı salayacaı düünülmektedir. Literatürde tükenmilii azaltmada stresle baa çıkma programlarının etkililiini inceleyen çalımaların sınırlı olduu düünüldüünde, aratırmanın alana önemli bir katkı salayacaı düünülmektedir. Ayrıca ülkemizde okullarda çalıan psikolojik danımanlar üzerinde yapılan çalımalarda genellikle bireylerin tükenmilik düzeyini incelemeye yönelik betimsel aratırmalara yer verildii görülmektedir. Ülkemizde ise psikolojik danımanların mesleki tükenmi düzeyini azaltmaya yönelik Çoban ve Demir in (2007) çalımaları dıında deneysel bir aratırmaya rastlanılmamıtır. Bu nedenle ülkemizde psikolojik danımanların mesleki tükenmilik düzeylerini azaltmaya yönelik daha fazla çalımaya ihtiyaç duyulduu söylenebilir. Bu amaçla bu çalımada, gelitirilen Stresle Baa Çıkma Programının Gaziantep de çalıan psikolojik danımanların tükenmilik düzeyleri üzerindeki etkisi incelenmitir. Bu çalımanın sonucunda psikolojik danımanların mesleklerini yürütürken yaadıkları tükenmilikle ba edebilmeleri beklenmektedir. Ayrıca, uzun vadede psikolojik danımanların i performanslarının ve i doyumlarının arttırılmasına da olumlu yönde etki yapacaı düünülmektedir. Aratırmada belirtilen bu amaç çerçevesinde Stresle Baa Çıkma Programına katılan bireylerin, bu oturumlara katılmayan bireylere göre, mesleki tükenmilik düzeylerinde uygulama sonrasında anlamlı düzeyde bir azalmanın olacaı varsayılmaktadır. YÖNTEM Örneklem Çalımaya Gaziantep ili Milli Eitim Müdürlüüne balı çalıan 21 psikolojik danıman gönüllü olarak katılmıtır. Deney grubu 10, kontrol grubu ise 11 kiiden olumaktadır. Deney grubu 6 bayan ve 4 erkek psikolojik danımandan olumaktadır. Bunlardan 5 i evli ve 5 i bekardır. Kontrol grubunda ise 6 erkek, 5 bayan psikolojik danıman bulunmaktadır. Bunların 7 si evli 4 ü bekardır. Deney grubunun ya ortalaması (SS = 3.74), kontrol grubunun ise, (SS = 2.63) olarak tespit edilmitir. Grubun çounluu lisans eitimine sahip olup, deney ve kontrol grubunda lisansüstü eitim alan birer kii bulunmaktadır. Veri Toplama Aracı Kiisel Bilgi Formu Kiisel bilgi formunda psikolojik danımanların cinsiyeti, medeni durumu, yaı ve eitim durumları ile ilgili maddeler yer almaktadır. Maslach Tükenmilik Ölçei Psikolojik danımanların tükenmilik düzeylerini belirlemek amacı ile aratırmada Maslach ve Jackson (1981) tarafından gelitirilen Maslach Tükenmilik Ölçei kullanılmıtır. Maslach Tükenmilik Ölçei'nin her bir maddesinde tükenmilikle ilgili duygu ve düünce belirten ifade bulunmaktadır. Bireylerden bu ifadedeki durumu ne sıklıkta yaadıklarını Likert tipi beli bir derecelendirme ölçei üzerinde iaretlemeleri istenmektedir. Ölçek "hiçbir zaman (0), çok nadir (1), bazen (2), çou zaman (3) ve her zaman (4)" eklinde düzenlenmitir. Maslach Tükenmilik Ölçei 603

5 toplam 22 maddeden olumakta ve tükenmilik duygusal tükenme, duyarsızlama ve kiisel baarı olmak üzere üç boyutta deerlendirilmektedir. Dokuz maddeden (1, 2, 3, 6, 8, 13, 14, 16, 20) oluan duygusal tükenmilik alt ölçei, çalıanların yorgunluk ve duygusal yönden yıpranmılık duygularını ölçmektedir. Be maddeden (5, 10, 11, 15, 22) oluan duyarsızlama alt ölçei, kiinin hizmet verdiklerine karı duygudan yoksun ekildeki davranılarını ölçmektedir. Sekiz maddeden (4, 7, 9, 12, 17, 18, 19, 21) oluan kiisel baarı alt ölçei ise iteki baarı ve yeterlilik duygularını ölçmektedir. Bu çalımada kiisel baarı puanları tersine puanlanmı ve aratırmada kiisel baarısızlık olarak ele alınmıtır. Duygusal tükenme ve duyarsızlama boyutları olumsuz, kiisel baarısızlık boyutu olumlu ifadelerden olumaktadır. Kiisel baarı boyutu tersine puanlandıı için yüksek puan tükenmilikteki artıı göstermektedir. Maslach Tükenmilik Ölçei'nin Türk kültürüne uyarlanması doktor ve hemireler üzerinde Ergin (1992) tarafından yapılmıtır. Ölçein Türkçe uyarlamasının faktör yapısının özgün form ile aynı faktör yapısına sahip olduu saptanmı ve iç tutarlık katsayıları; duygusal tükenmilik boyutu için.83, duyarsızlama boyutu için.65 ve kiisel baarı boyutu için.72 olarak hesaplanmıtır. Hesaplanan test-tekrar test güvenirlik katsayıları ise duygusal tükenmilik için.83, duyarsızlama için.72 ve kiisel baarı duygusu boyutu için.67 olarak belirlenmitir. Ölçekte duygusal tükenme, duyarsızlama ve kiisel baarısızlık alt boyutlarından alınan yüksek puan, bireylerin mesleki tükenmilik düzeylerinin yüksek olduunu göstermektedir. Buna göre, ölçein alt boyutlarından alınabilecek en yüksek puan, duygusal tükenme için 36; duyarsızlama için 20 ve kiisel baarısızlık için 32 dir. Meier (1984) tükenmilik puanlarının toplam puan olarak belirtilmesinin ölçein güvenirliini arttırdıını vurgulamıtır ve Türkiye deki bazı çalımalarda da Çokluk (1999), Dolunay (2001), Özmen (2001), tükenmilii toplam puan olarak almılardır. Fakat Cordes ve Dougherty (1993) tükenmiliin bütün olarak ölçülmesinin bilgi kaybına sebep verecei için toplam puanın alınamayacaını vurgulamaktadır. Fakat Maslach ve Jackson (1981) tükenmilik bir süreç olduu için tek puan ile ifade edilemez ve bir bireyde tükenmilik var ya da yok denemez bu yüzden her üç ölçein birlikte deerlendirilmesi ile durum ortaya konabilir demektedirler. Bu çalımada da tükenmilik üç boyutta ele alınmı, toplam puan hesaplanmamıtır. lem Çalıma balamadan önce, tükenmilik yaayan psikolojik danımanlar için 10 haftalık bir çalıma planlandıı duyurulmu ve isteyen psikolojik danımanların katılabilmeleri için bir toplantı düzenlenmitir. Çalımaya katılmak isteyen psikolojik danımanlar, aratırmacılara isimlerini yazdırmılardır. Oluturulan isim listesi içinden bireyler seçkisiz örneklem yöntemi ile deney ve kontrol gruplarına atanmılardır. Bunun için örneklem havuzunda yer alan denekler listesinden kur a ile çekim yapılmıtır. Bu amaçla örnekten sırası ile rasgele sayılar tablosu kullanılarak çekim yapılmıtır. lk seçilen gruplardan birine, ikinci seçilen dierine atanarak ilem devam etmitir. Atama ilemi sona erdikten sonra kur a ile Deney ve kontrol grubu belirlenmitir. Çalıma balamadan önce Maslach Tükenmilik Ölçei ön test olarak deney ve kontrol grubunda bulunan psikolojik danımanlara uygulanmıtır. Daha sonra deney grubunda yer alan deneklere aratırmacılar tarafından hazırlanan 10 haftalık Stresle Baa Çıkma Programı uygulanmıtır. Bu süre içerisinde kontrol grubunda yer alan deneklere yönelik hiçbir ilem gerçekletirilmemitir. Deney grubu ile yapılan uygulamanın bitiminden bir hafta sonra deney ve kontrol gruplarına Maslach Tükenmilik Ölçei son test olarak tekrar verilmitir. Deney grubuna uygulanan Stresle Baa Çıkma Programı aaıda kısaca verilmitir. Stresle Baa Çıkma Programı Bu program, Gaab, Blattler, Menzi, Pabst, Stoyer (2003) tarafından gelitirilen Bilisel Davranıçı Stresle Ba Etme Eitimi Programında yer alan teknikler temel alınarak hazırlanmıtır. Programın temelinde bilisel davranıçı yaklaımda kullanılan teknikler yer almaktadır. Stresle Baa Çıkma Programının temel amacı, grup üyelerinin, strese karı gösterilen tepkiler ve sonuçları konusunda bilgilenmeleri, kendi yaamlarında stres yaratan olay ve durumların farkına varmaları, stresle baa çıkmanın uygun tekniklerini örenmeleri, kendilerinin kullandıkları problem çözme tekniklerini grup arkadaları ile paylaarak birbirlerine destek salamaları ve stresle baa çıkmalarını 604

6 engel olan olumsuz düüncelerini fark ederek bu düünceleri olumluya çevirebilmeleridir. Programda bilgi verme, tartıma, problem çözme, model olma, rol aynama ve ev ödevi gibi teknikler kullanılmıtır. Oturumlarda hem didaktik bir ekilde bilgi verilmi hem de yapılandırılmı alıtırmalar uygulanmıtır. Bu program, her oturumu yaklaık 90 dakikadan oluan 10 oturumdan olumaktadır. lk oturumda üyelerinin birbirleri ile tanımaları salanmı ve üyeler tarafından grubun kuralları oluturulmutur. Daha sonra grup üyelerine programın amaçları ve içerii hakkında bilgi verilmitir. Daha sonra grup üyelerine stres nedir? sorusu yöneltilerek, onların stres tanımlarını yapmaları istenmitir. Lider her grup üyesinin stres tanımını dinledikten sonra gruba ait ortak bir tanım oluturmutur. Grup üyelerine oturumun bir özeti yapılarak ilk oturum bitirilmitir. kinci oturumda grup üyelerinden grup sürecinde baarmak istedikleri hedeflerini belirlemeleri istenmi, grup üyelerine genel uyum sendromu ve aamaları, strese karı gösterilen tepkiler anlatılmı ve grup üyelerinden kendilerinin strese karı gösterdikleri tepkilerini belirtmeleri istenmitir. Daha sonra grup üyelerinin stres durumlarına karı göstermi oldukları tepkilerin farklı ve benzer yönleri tartıılmıtır. Gruba oturumu bitirmeden önce kısa bir özet yaparak, haftaya ilenecek konu ile ilgili kısa bir bilgi verilmi ve onlara genel uyum sendromu ile strese verilen tepkileri tanıtıcı broür daıtılmıtır. Grup üyelerine ev ödevi olarak haftaya kadar en az bir kez okumaları söylenmitir. Üçüncü oturumda ise, grup üyelerine stres düzeyleri, Baskı Gerginlik Ölçei kullanılarak deerlendirilmi ve u anki stres düzeyiniz ile ilgili ne düünüyorsunuz? sorusu sorularak grup üyelerinin yaamlarında stres yaratan olay ve durumları anlatmaları istenmitir. Daha sonra grup üyelerine stresin bireylerin yaamlarındaki olumsuz etkileri grup üyelerinin örneklerinden yararlanılarak açıklanmıtır. Dördüncü oturumda, grup üyelerine günlük yaamda karılatıkları stresle ba etmede ne tür yöntem ve stratejiler kullandıkları sorusu sorularak balanılmı ve konuyu açık hale getirmek için, kendilerinin yaadıı bir olayı anlatarak bu durumla nasıl ba ettiklerini paylamaları istenmitir. Grup üyeleri stresle ba etme yöntem ve stratejilerini paylatıktan sonra, stresle ba etme yöntemlerinden hangilerinin kendileri için daha etkili olduunu belirtmeleri istenmitir. Grup üyelerinden gelen bilgilerden yararlanarak lider stresle ba etmede kullanılacak yöntemler konusunda bilgi vermitir. Beinci oturumda, stresin etkilerini azaltmada kullanılan bedene yönelik teknikler anlatılmı ve nefes alma yöntemleri ile uzun kas geveme yöntemleri uygulanmıtır. Bu egzersiz sonrası, grup üyelerine Geveme seansında beenip beenmedikleriniz neler oldu?, Egzersiz yaparken ne hissettiniz ve kendinizde fark ettiiniz bir ey oldu mu? ve Kendinizi u anda nasıl hissediyorsunuz? gibi sorular sorularak uygulamayı deerlendirmeleri istenmitir. Altıncı oturumda ise, grup üyelerine kısa kas geveme yöntemi hakkında bilgi verilmi ve grupta bu yöntemin uygulaması yapılmıtır. Kısa kas geveme yöntemi ile bireylerin tam olarak gevemeleri salandıktan sonra grup üyelerine gözlerinin önüne kendilerini rahatlatacak bir sahneyi (bir orman, deniz kenarı vb.) hayal etmeleri istenmitir. Olabildiince sahnedeki her bir ayrıntıyı dikkat etmeleri (ses, ıık, renk vb.) söylenmitir. Bireyler rahatlamı durumda bir süre bu görüntüyü hayal ettikten sonra uygulamaya ilikin duygu ve düünceleri tartıılmıtır. Ev ödevi olarak, gün içerisinde uygun oldukları zamanlarda uygun nefes alma ve kas geveme tekniklerini uygulamaları istenmitir. Yedinci oturumda, grup üyelerine bo kaıt daıtılarak kendilerinde stres yaratan karılatıkları sorunları mümkün olduunca listelemeleri istenmitir. Daha sonra her bir soruna 1 puan, bu sorun yaantımı çok az etkiliyor, 5 puan, bu sorun yaantımı orta düzeyde etkiliyor, 10 puan, ise bu sorun yaantımda çok fazla stres yaratıyor olacak ekilde 1 ile 10 arasında bir deer vermeleri istenmitir. Tüm grup üyeleri stres yaratan durumlar listesine puan verdikten sonra, bu listede yer alan sorunlar arasından grupta çalımak istedikleri, en acil çözüm bekleyen bir sorunu belirlemeleri ve bunu isimsiz olarak verilen kaıtlara yazmaları istenmitir. Grup üyeleri tarafından yazılan kaıtlar iyece karıtırılarak, tekrar grup üyelerine daıtılmı, her bir grup üyesinden elindeki sorunu yüksek sesle gruba okumaları ve bu durumu kendisi yaıyor olsaydı nasıl çözümlerdi gruba anlatmaları istenmitir. Bu sırada dier grup üyelerinin de kendi çözüm önerilerini ifade etmelerine fırsat verilmitir. Daha sonra gelitirilen her bir çözüm yolunun uzun ve kısa vadede sonuçlarının bu sorunu yaayan kii için neler olabilecei tartıılmıtır. Oturumun sonunda grup üyelerine yapılan uygulama ile ilgili duygu ve düünceleri ve gruptan neler örendikleri sorulmutur. Grup üyelerinden, bir sonraki haftaya kadar stres yaratan sorunlar listelerinde yer alan, her bir sorun için olası çözüm yolları 605

7 gelitirmelerini, bu çözüm yollarının sonuçlarını deerlendirmeleri ve mümkünse bu çözüm yolunu uygulamaya koymaları ev ödevi olarak verilmitir. Sekizinci oturumda, grup üyelerine düüncelerin stres üzerindeki etkilerinden kısaca söz edilmitir. Grup üyelerinden kendilerini stresli hissettikleri en son anı hatırlamaları istenmi ve grup üyelerinden bu olayı, bir kaıda yazmaları söylenmitir. Lider grup üyelerine o olay sırasında ne düündüklerini ve nasıl hissettiklerini, eer ona ilikin gözlerinin önüne bir imaj geliyorsa bu sahneyi de kaıda yazmalarını söylemitir. Daha sonra isteyen bir grup üyesinin örneinden yararlanarak duygular, düünceler ve davranılar arasındaki iliki açıklanmıtır. Grup üyeleri ile stresli durumlarda genellikle nasıl düündükleri tartıılmı, bu olumsuz düüncenin stresle baa çıkmalarını nasıl etkiledii ele alınmıtır. Daha sonra stres yaratan olumsuz düüncelerin özelliklerinden söz edilerek, grup üyelerinden her bir olumsuz düünce için yaamlarında bu düünceyi destekleyen ve desteklemeyen ne tür kanıtlar olduu sorulmutur ve bunları da ellerindeki kaıda yazmaları istenmitir. Grup üyelerine olumsuz düüncelerini olumluya nasıl çevirecei bir örnekle anlatılmı, kendi olumsuz düüncelerini olumlu bir ifadeye çevirmeleri istenmitir. Eer gözlerinin önüne bir imaj gelmise, bu imajın yerine, imajın sonunu deitirme ya da imajı daha baa çıkılabilir hale getirme gibi yeni bir imaj hayal etmeleri istenmitir. Bütün grup üyeleri hazır olduklarında yapılan uygulama ile ilgili duygu ve düüncelerini paylamaları istenerek, olumsuz düüncelerini ya da imajlarını olumluya çevirdiklerinde kendilerini nasıl hissettikleri sorulmutur. Grup üyelerine bir sonraki haftaya kadar kendilerinde stres yaratan olumsuz düünceleri fark ettiklerinde bunları yazmalarını ve yapabildikleri kadar bu düüncelere olumlu cevaplar bulmaları ev ödevi olarak verilmitir. Dokuzuncu oturumda ise, grup üyelerinden kendilerini stresli hissettikleri bir anı olabildiince ayrıntılı hayal etmeleri ve bu sırada kendilerine stres yaratan düünceyi bulmaları söylenmitir. Bu düünce akıllarına geldiinde dur diye kendi kendilerine yüksek ses ya da zihinlerinde baırmalarını ya da gözlerinin önüne dur iareti getirmeleri istenmitir. Daha sonra grup üyelerinden bu durumla baa çıkmalarına yardım edecek rahatla, sakin ol, sorunu büyütme, nefes al, ben bu sorunu çözebilirim gibi baa çıkma cümleleri bulmaları ve bu cümleleri kendi kendilerine içlerinden tekrar etmeleri istenmitir. Tüm grup üyeleri bu egzersizi yaptıktan sonra onlara olumsuz düüncelere odaklandıkları zamanı sınırlandırmak ve kontrol etmek için dikkatin baka yöne çekilmesi teknii hakkında bilgi verilmitir. Daha sonra grup üyelerini birbirlerini görmeyecek ekilde sandalyeye ters çevirerek oturmaları istenmi, grup üyelerinden ilk sahneyi tekrar hatırlamalarını ve kendilerinde stres yaratan durum ve düünce akıllarına geldiinde odanın içinde buldukları bir nesneye odaklanmalarını ve ayrıntılı bir ekilde bu nesneyi incelemeleri söylenmitir. Onlara bu egzersizi yapmaları için bir süre zaman verdikten sonra bir nesneye odaklandıktan sonra o sırada duygu ve düüncelerinde nasıl bir deiim olduunu anlatmaları istenmitir. Oturum grup üyelerine dikkatin baka yöne çekilmesinin önemi hakkında bilgi verilerek sonlandırılmıtır. Ev ödevi olarak da gelecek hafta içinde, eer kendilerini stresli hissederlerse, olabildiinde örendikleri bilisel baa çıkma tekniklerini uygulamaları istenmitir. Son oturumda ise, grup üyeleri ile birlikte programın ve grup üyelerinin kendi kazanımları ile ilgili genel bir deerlendirme yapılmıtır. Son olarak da lider tarafından, program ve süreç ile ilgili bir özet yapılmı ve grup üyelerine teekkür edilerek oturum bitirilmitir. BULGULAR Aratırmada deney ve kontrol grubunda yer alan denekler sırasıyla 10 ve 11 kii ile sınırlı kalmıtır. Bu sebepten dolayı, elde edilen verilere uygulanacak istatistik yöntem ve tekniinin belirlenmesi için bazı istatistikî testler yapılmı ve elde edilen puanların normal bir daılım gösterip göstermedii test edilmitir. Tablo 1 de tükenmiliin her boyutundan elde edilen puanların çarpıklık katsayısı (Skewness) hesaplanmı ve deerlerin +1 ile -1 arasında deitii görülmütür. Yine Shapiro-Wilk testi sonucunda elde edilen deerlerin anlamlı olmaması, baımlı deikene ait puanların daılımının normal bir daılım gösterdii sonucuna götürmütür. Öte yandan deney ve kontrol gruplarına uygulanan Maslach Tükenmilik ölçeinin üç boyutundan elde edilen ön test ve son test puanları arasındaki ilikiye bakıldıında; duygusal tükenme için r =.549, duyarsızlama için r=.488 ve kiisel baarısızlık boyutu için r =.360 olarak hesaplanmıtır. Yapılan bu testler sonucunda 606

8 varsayımları karılanan ve parametrik bir test olan Kovaryans analizinin (ANCOVA) uygulanmasına karar verilmitir. Kovaryans analizinin amacı, bir aratırmada etkisi test edilen bir faktörün ya da faktörlerin dıında, baımlı deiken ile ilikisi bulunan bir deikenin ya da deikenlerin istatistiksel olarak kontrol edilmesini salamaktır. Bu nedenle Kovaryans analizinin dier testlere göre iki üstünlüü bulunmaktadır. Birincisi, hata varyansını azaltması nedeniyle daha büyük bir istatistiksel güç salaması ve ikincisi, deneyin balangıcında gruplar arası farkların olduu durumlarda deneydeki yanlılıkta bir azalma salamasıdır (Büyüköztürk, 2002). Tablo 1 de Maslach Tükenmilik ölçeinden elde edilen verilerle hesaplanan Çarpıklık Katsayısı ve Shapiro-Wilk testi sonuçları verilmitir. Tablo 1: Maslach Tükenmilik Ölçei Alt Boyutlarının Deney Ve Kontrol Gruplarına Göre Ön test ve Son test Deerlerinin Çarpıklık Katsayısı Ve Shapiro-Wilk Testi Deerleri Çarpıklık Katsayısı Shapiro-Wilk Maslach Tükenmilik Ölçei Deney Grubu Kontrol grubu Deney Grubu Kontrol Grubu alt boyutları Öntest Sontest Öntest Sontest Öntest Sontest Öntest Sontest Duygusal tükenme Duyarsızlama Kiisel baarısızlık Hesaplanan Çarpıklık katsayısı deerleri ve Shapiro-Wilk testi deerleri sonucunda, verilerin normal bir daılım gösterdii belirlenmi ve parametrik bir test olan Kovaryans analizi teknii uygulanmıtır. Bunun öncesinde deney ve kontrol gruplarının Maslach Tükenmilik ölçeinin ön test ve son test puan ortalamaları hesaplanmı ve grupların ortalama deerlerinin nasıl deitiine bakılmıtır. Deney ve kontrol grubunun Maslach Tükenmilik Ölçei nin ön test ve son test ölçümlerden elde etmi oldukları puanların ortalamaları ve standart sapma deerleri Tablo 2 de verilmitir. Tablo 2: Deney ve Kontrol Grubunun Maslach Tükenmilik Ölçeinin Alt Boyutlarından Aldıı Ön-test ve Son-test Puan Ortalamaları ve Standart Sapma Deerleri Maslach Tükenmilik Ölçei Ön Test Deney Grubu Son Test Ön Test Kontrol Grubu Son Test Alt Boyutlar X SS X SS X SS X SS Duygusal tükenme Duyarsızlama Kiisel baarısızlık Tablo 2 de deney ve kontrol grubunun Maslach Tükenmilik Ölçeinden aldıı puan ortalamaları incelendiinde, deney grubunun Maslach Tükenmilik Ölçeinden aldıı ön test puan ortalamaları duygusal tükenme için 19 (SS = 3.97), duyarsızlama için 3.50 (SS = 1.43) ve kiisel baarısızlık alt boyutu için (SS = 3.78) olarak hesaplanmıtır. Deney grubunun son test puan ortalamaları ise duygusal tükenme için (SS = 5.20), duyarsızlama boyutu için 1.90 (SS = 1.52) ve kiisel baarısızlık boyutu için 7.80 (SS = 2.78) olarak bulunmutur. Kontrol grubunda ise deneklerin ön testten aldıı duygusal tükenme için ortalama puan (SS = 5.10), duyarsızlama için 2.27 (SS = 1.90) ve kiisel baarısızlık boyutu için 8.72 (SS = 2.45) olarak tespit edilmitir. 607

9 Kontrol grubunun son test sonuçları ise, duygusal tükenme için (SS = 4.77), duyarsızlama için 2.00 (SS = 1.54) ve kiisel baarısızlık boyutu için (SS = 4.93) olarak bulunmutur. Tablo 3: Deney ve Kontrol Grubunun Maslach Tükenmilik Ölçeinin Alt Boyutlarından Aldıı Düzeltilmi Ortalama Son-test Puanları ve Standart Sapma Deerleri Maslach Tükenmilik Ölçei Deney Grubu Kontrol Grubu Düzeltilmi Son Test Düzeltilmi Son Test Alt Boyutlar X SS X SS Duygusal tükenme Duyarsızlama Kiisel baarısızlık Tablo 3 de deney ve kontrol grubunun Maslach Tükenmilik ölçeinin alt boyutlarından aldıı düzeltilmi ortalama son test puanları ve standart sapma deerleri incelendiinde, deney grubundaki psikolojik danımanların, duygusal tükenme için düzeltilmi ortalama son test puanları (SS = 1.96), duyarsızlama için düzeltilmi ortalama son test puanları 1.32 (SS =.44), ve kiisel baarısızlık için düzeltilmi ortalama son test puanları 7.28 (SS = 1.05) olarak hesaplanmıtır. Kontrol grubundaki psikolojik danımanların düzeltilmi ortalama son test puanları duygusal tükenme için (SS = 1.56), duyarsızlama için 2.16 (SS =.40) ve kiisel baarısızlık için (SS = 1.05) olarak bulunmutur. Grupların düzeltilmi ortalama puanları arasında gözlenen farkın anlamlı olup olmadıını tespit etmek için Kovaryans analizi kullanılmıtır. Ön test ve son test kontrol gruplu bir desen olan bu çalımada, deneysel ilemin etkili olup olmadıına ilikin olarak kullanılan tek faktörlü ANCOVA modeli ile ilgili deerler Tablo 4 de verilmitir. Ön test sonuçlarının ortak deiken olarak kontrol edildii bu modelde, ölçein alt boyutlarından alınan puanların yordanmasına ilikin regresyon dorularının eimlerinin test etmek amacı ile uygulanan ANOVA testinde gruplar arası ortak etkiye bakılmıtır. Elde edilen sonuçlar, deney ve kontrol grubunun duygusal tükenme, duyarsızlama ve kiisel baarısızlık boyutları ile ortak etkisi anlamsız görülmektedir. Sırası ile duygusal tükenme için [F(1-17) = 1.37, p>.05], duyarsızlama için [F(1-17) = 2.87, p>.05]ve kiisel baarısızlık için [F(1-17) = 4.16, p>.05] olarak bulunmutur. Bu bulgu, tükenmilik düzeylerinin yordanmasına ilikin hesaplanan regresyon dorularının eimlerinin eit olduunu göstermektedir. Bu balamda, Stresle Baa Çıkma programının etkililiini test etmek için, tükenmiliin boyutlarına göre deney ve kontrol grubu arasında fark olup olmadıı incelenmi ve elde edilen sonuçlar aaıda verilmitir. Tablo 4: Maslach Tükenmilik Ölçeinin Alt Boyutlarına likin Kovaryans Analizi Sonuçları Boyutlar Varyansın Kareler Kareler toplamı ss F p Kaynaı ortalaması Öntest Duygusal Grup Tükenme Hata Toplam Öntest Duyarsızlama Grup Hata Toplam Öntest Kiisel baarısızlık Grup Hata

10 p<.05 Toplam Tablo 4 de ANCOVA sonuçlarına göre, deney ve kontrol grubunun duygusal tükenme boyutundan elde ettikleri düzeltilmi ortalama puanları arasında anlamlı bir farklılık olmadıı bulunmutur [F(1-18) = 3.03, p>.05]. Yine deney ve kontrol grubunun duyarsızlama boyutundan elde ettikleri düzeltilmi ortalama puanları arasında anlamlı bir farklılık olmadıı bulunmutur [F(1-18) = 1.24, p>.05]. Buna karılık deney ve kontrol grubunun kiisel baarısızlık boyutundan elde ettikleri düzeltilmi ortalama puanları arasında anlamlı bir farklılık olduu bulunmutur [F(1-18) = 8.72, p<.05]. TARTIMA VE SONUÇ Mesleki tükenmilik insanlarla yüz yüze ilikide bulunarak çalıan meslek gruplarında kaçınılmaz olarak görülmektedir. Yapılan çalımalarda dier meslek grupları gibi psikolojik danımanların da çeitli sebepler nedeniyle tükenmilik yaadıkları vurgulanmaktadır. Literatürde de bireylerin mesleki ve kiisel yaamları üzerinde çok çeitli olumsuz etkileri olan tükenmilik düzeylerini azaltmak için çeitli programların gelitirildii ve uygulandıı görülmektedir. Bu balamda, bu çalımada ise bireylerin tükenmilikleri ile baa çıkmalarını salamanın bir yolu olarak, okullarda çalıan psikolojik danımanlara Stresle Baa Çıkma Programı uygulanarak 10 haftalık eitim verilmitir. Programın sonunda elde edilen veriler istatistikî olarak test edilmi ve deney ve kontrol grubunun ön test ve son test ortalama puan deerlerine bakıldıında deney grubunun tükenmiliin her üç boyutunda da bir düme gözlenmesine ramen yapılan Kovaryans analizi sonucunda programın sadece tükenmiliin kiisel baarısızlık boyutunda fark yarattıı bulunmutur. Baka bir deyile, 10 hafta uygulanan Stresle Baa Çıkma Programının, deney grubundaki psikolojik danımanların tükenmilik düzeylerinin dümesine sebep olurken, gruplar arasında anlamlı bir farklılık yaratıp yaratmadıına ya da etkisine bakıldıında tükenmiliin yalnızca kiisel baarısızlık boyutunda anlamlı düzeyde bir farklılık yarattıı ve etkili olduu tespit edilmitir. Mesleki Tükenmilik Ölçeinin kiisel baarısızlık alt boyutunda edilen bu bulgu Rowe nın (2006) bulgularını destekler niteliktedir. Bu aratırmada uygulanan Stresle Baa Çıkma Programının, deney grubundaki psikolojik danımanların duygusal tükenme ve duyarsızlama boyutlarında anlamlı düzeyde bir deime olmamıtır. Bu sonuç düündürücü olmakla birlikte, tükenmilii etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Deneysel bir çalımada bu faktörlerin kontrol altına alınması zor olmaktadır. Tükenmilii etkileyen bu faktörlerin tümünün kontrol edilememesi ve program boyunca psikolojik danımanların görevlerine devam ediyor olması, onlarda stres yaratan durumlara hala maruz kaldıklarını göstermektedir. Dier taraftan on haftalık bir stresle baa çıkma programı duygusal tükenme ve duyarsızlama duygularının azaltılması için kısa bir süre olduu düünülmektedir. Fakat bu sonuçtan farklı olarak, Higgins (1986) yapmı olduu çalımasında bilisel davranıçı yaklaıma göre hazırlanan bir programın sonunda deney grubunda bulunan kiilerin tükenmiliin duygusal tükenme boyutunda bir azalma olduunu bulmutur. Schaufeli (1995) de çalımasında, uygulanan programın sonunda tükenmiliin duygusal tükenme boyutunda bir azalma olduunu, tükenmiliin dier boyutlarında bir azalma olmadıını ifade etmektedir. Tükenmiliin azaltılması için uygulanan bazı programların ise tükenmilik üzerinde bir etkisi olmadıı vurgulanmaktadır (Pines ve Aronson, 1983). Dier taraftan Savicki ve Cooley (1987) yapmı olduu çalımasında meslekta desteinin tükenmiliin kiisel baarı boyutuyla pozitif yönde ilikili olduunu bulmutur. Sonucun bu çalıma ile benzerlik göstermesi açısından, bu çalımada da psikolojik danımanların program süresince ve sonrasında kendi aralarında oluturdukları dayanıma ve destek, onların tükenmiliin kiisel baarısızlık boyutunda anlamlı düzeyde fark yaratmı olabilir. Bu destek ve dayanımada programın hedefleri arasında yer almaktadır. Dier taraftan Çoban ve Demir in (2007) yapmı oldukları çalımada, Meslekta Dayanıması Programını uygulayarak elde ettikleri sonuçlar da meslekta desteinin önemini göstermektedir. Meslekta Dayanıması Programı bir grupla psikolojik danıma uygulamasıdır. Bu uygulamada psikolojik danımanların, psikolojik danıma tekniklerini uygulayarak, birbirlerine tükenmilik yaratan sorunla ba etmelerine yardımcı olmaları salanmıtır. Ancak bu aratırmada kullanılan stresle baa çıkma programı psiko-eitimsel bir çalımadır. Bu programda bilgi verme, tartıma, problem çözme, model alma, rol oynama ve ev ödevi gibi teknikler kullanılarak 609

11 genellikle didaktik bir ekilde yapılandırılmı tekniklerle bireylere stresle baa çıkma becerileri öretilme ve böylece tükenmilik düzeylerinin azaltılması amaçlanmaktadır. Bu çalımanın bir sınırlılıı daha öncede belirtildii gibi uygulanan Stresle Baa Çıkma Programının süresinin kısa olmasıdır. Bu balamda da tükenmilik düzeylerini azaltmak için uygulanan program daha uzun süreli hazırlanır ve uygulanabilirse, tükenmiliin dier boyutlarında da farklılık yaratacaı düünülmektedir. Ayrıca aratırmada izleme çalıması yapılamadıı için Stresle Ba Çıkma Programının psikolojik danımanların mesleki tükenmilik düzeyleri üzerindeki uzun dönemde etkisi deerlendirilememitir. Bu da çalımanın bir sınırlılıı olarak kabul edilebilir. Bundan sonra yapılacak çalımalarda uygulanan programın izleme çalımaları ile uzun vadede etkileri incelenebilir. Özellikle programın bireylerin mesleki tükenmilik düzeyleri dıında, i performanslarını ve i doyumlarını nasıl etkiledii aratırılabilir. Ayrıca farklı yaklaımlar kullanılarak hazırlanacak olan programlarla, psikolojik danımanların mesleki tükenmilik düzeylerinin azaltılmasına yönelik çalımalar planlanıp uygulanabilir. KAYNAKÇA Agnew, T., Vaught, C. C., Getz, H. G., Fortune, J. (2000). Peer group clinical supervision program fosters confidence and professionalism. Professional School Counseling, 4(1), Burke. R. J. (1981). Increasing the professional effectiveness of school guidance counselors. School Guidance Worker, 37(7), Butler, S., Kent.C., ve Madonna G. (2005). Collectives self-esteem and burnout in professional school counselors. Professional School Counseling, 9, Büyüköztürk,. (2002). Sosyal Bilimler çin Veri Analizi El Kitabı statistik Aratırma Deseni, SPSS Uygulamaları. Pegem A Yayıncılık: Ankara. Cherniss, C. (1982). Preventing burnout: From theory to practice. In J. W. Jones (Eds.), The burnout syndrome: Current research, theory, interventions (pp ). Park Ridge, IL: London House Press. Cordes, C. L., ve Dougherty, T. W. (1993). A review and integration of research on job burnout. Academy of Management Review, 18(4), Çoban, A. E., Demir. A. (2007). The effect of structured peer consultation program on school counselor burnout in Turkey. Journal of Applied Sciences,7(23), Çoban, A. E., ve Demir, A. (2004). Güneydou Anadolu bölgesinde görev yapan psikolojik danımanların tükenmilik düzeyleri ve bazı demografik deikenlerle tükenmilik arasındaki ilikinin incelenmesi, Çukurova Üniversitesi Eitim fakültesi Dergisi, 2(28), Çokluk, Ö. (1999). Zihinsel ve iitme engelliler okulunda görev yapan yönetici ve öretmenlerde tükenmiliin kestirilmesi. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. De Jesus, S.N. ve Conbow, J. (2001). Stress management course to prevent teacher stress. The International Journal of Educational Management, 15, Demir, A. (2003). Psikolojik danımanlarda tükenmilik. VII. Ulusal Psikolojik Danıma ve Rehberlik Kongresi, nönü Üniversitesi, Malatya. Doan, S. (1998). Counseling in Turkey: Current status and future challenges. The Education Policy Analysis Archives (On-line). Available: at olam.ed.asu.edu/epaa. 610

12 Dolan, N. (1987). The relationship between burnout and job satisfaction in nurses. Journal of Advanced Nursing, 12(1), Dolunay, A. B. (2001) Keçiören ilçesi genel liseler ve teknik ticaret meslek liselerinde görevli öretmenlerde tükenmilik durumu aratırması. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Salık Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Ensari, H., ve Tuzcuolu, S. (1996). Marmara Üniversitesi ne balı Fakültelerde görev yapan yönetici ve öretim elemanlarının meslekten yılgınlıklarında Kiilik Özelliklerinin Rolü. II. Ulusal Eitim Bilimleri Sempozyumu, Eylül, stanbul. Ergin, C. (1992). Doktor ve hemirelerde tükenmilik ve Maslach tükenmilik ölçeinin uyarlanması. VII. Ulusal psikoloji kongresi bilimsel çalımaları. Türk Psikologlar Dernei Yayını: Ankara. Flathouse, P. R. (1995). Coping with stress: The comparative effectiveness of a group versus an audiocassette program for school counselors. Unpublished doctoral dissertation, Texas Tech University, Texas. Freudenberger, H. J. (1974). Staff burn-out. Journal of Social Issues, 30(1), Gaab, N., Blattler, T., Menzi, B., Pabst, S. & Stoyer U. (2003). Randomized controlled evaluation of the effects of cognitive-behavioural stress management on responses to acute stress in healthy subjects, Psychoneuroendocrinology, 28, Garland, B. (2002). Prison treatment staff burnout: consequences, causes and prevention. Corrections Today, 64, Green, T.H. (1992). A study of the levels of burnout as perceived by public school principals in the state of Maine. Ed. D. Peobody College for Teachers of Vanderbilt University, Dissertation Abstract International 53(7), 103. Gündüz, B. (2000). Hemirelerde stresle baa çıkma biçimleri ile tükenmilik arasındaki ilikilerin incelenmesi. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon. Hamamcı, Z., Murat, M., Çoban, A. E. (2004). Gaziantep teki okullarda çalıan psikolojik danımanların mesleki sorunlarının incelenmesi. VII. Ulusal Psikolojik Danıma ve Rehberlik Kongresi, nönü Üniversitesi, Malatya. Higgins, N. C. (1986). Occupational stress and working women: The effectiveness of two stress reduction programs. Journal of Vocational Behavior, 29, Huebner, E.S. (1993a). Burnout among school psychologist in the USA. School Psychology International, 14(2), Huebner, E.S. (1993b). Professionals under stres: A review of burnout among the helping professions with implications for school psychologists. Psychology in the Schools, 30(1), Kesler, K. D. (1990). Burnout: A multimodal strategy to assessment and resolution. Elementary School Guidance & Counseling, 24(4), Maslach, C. (1982). Burnout: A social psychological analysis. In J. W. JONES (Eds.), The Burnout Syndrome: Current Research, Theory, Interventions (pp ). Park Ridge, IL: London House Press. 611

13 Maslach, C., ve Jackson, E. S. (1981). The measurement of experienced burnout. Journal of Occupational Behavior, 2, Maslach C., ve Jackson, E. S. (1984). Burnout in organizational settings. Applied Social Psychology Annual, 5, Maslach, C., Schaufeli, W. B., ve Leiter, M. P. (2001). Job Burnout. Annual Reviews Psychology, 52, Meier, S. T. (1984). The construct validity of burnout. Journal of Occupational Psychology, 57, Özer, R. (1998). Rehber öretmenlerde tükenmilik düzeyi, nedenleri ve çeitli deikenlere göre incelenmesi. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. Özmen, H. (2001). Görme engelliler okullarında görev yapan öretmenlerin tükenmilik düzeyleri. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Eitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Paksoy, Z. (2003). Rehber ve psikolojik danısmanlarda stres kaynaklarının incelenmesi Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Pines, A., ve Aronson, E. (1983). Combating burnout. Children and Youth Services Review, 5, Pines, A., ve Aronson, E. (1988). Career burnout: Causes and cures. Newyork: Free Press. Pines, A. (2003). Occupational burnout: A cross-cultural Israeli Jewish-Arap persectve and its implications for career counseling. Career Development International, 8(2), Ross, R. R., Altmaier, E. M., ve Russel, D. W. (1989). Job stress, social support, and burnout among counseling center staff. Journal of Counseling Psychology, 36(4), Rowe, M. M. (2006). Four-year longitudinal study of behavioral changes in coping with stres. American Journal of Health Behavior, 30(6), Savicki, V., Cooley, E. J. (1987). The relationship of work environment and client contact to burnout in mental health professionals. Journal of Counseling and Development, 65, Schaufeli, W. B. (1995). The evaluation of a burnout workshop for community nurses. Journal of Health and Human Resources Administration, 18, Schutte, N., Toppinen, S., Kalimo. R., ve Schaufeli. W. (2000). The factorial validity of the Maslach Burnout Inventory-General Survey (MBI-GS) across occupational groups and nations. Journal of Occupational & Organizational Psychology, 73(1), Stone, G. L., ve Archer, J. (1990). College and university counseling centers in the 1990s: Challenges and limits. Counseling Psychologist, 18(4), Stickel, S. A. (1991). A Study of burnout and job satisfaction among rural school counselors (On-line). Paper presented at the annual conference of the Easter Educational Research association, Boston, MA. Abstract from: EBSCOhost File: ERIC document no: ED Swent, B. (1983). How administrators cope with stres. Theory Into Practice, 22(1),

14 Wiseman, H. ve Egozi, S.(2006). Personal therapy for Israeli school counselors, Psychotherapy Research, 16, 3,