Elazýð Ýlinde Gökkuþaðý Alabalýðý (Oncorhynchus mykiss L.) Yetiþtiriciliði Yapan Ýþletmelerin Yapýsal ve Ekonomik Analizi

Transkript

1 Yunus Araþtýrma Bülteni 2014 (2): ISSN Araþtýrma Makalesi Research Article Elazýð Ýlinde Gökkuþaðý Alabalýðý (Oncorhynchus mykiss L.) Yetiþtiriciliði Yapan Ýþletmelerin Yapýsal ve Ekonomik Analizi 1* Nevim BÝRÝCÝ Tunay ÞEKER Mustafa BALCI Burcu ÇELÝK Ali KILIÇ 1 Elazýð Su Ürünleri Araþtýrma Ýstasyonu Müdürlüðü, Elazýð 2 Gýda,Tarým ve Hayvancýlýk Bakanlýðý Balýkçýlýk ve Su Ürünleri Genel Müdürlüðü, Ankara * Sorumlu yazar: Tel: , Faks: e-posta: nbirici@mynet.com Geliþ Tarihi: Kabul Tarihi: Abstract Structural and Economic Analysis of Trout Breeding Farms in Elazýð Province Elazýð Keban Dam Reservoir has an appearance of peninsula with ha. in surface area as well as Karakaya Dam Reservoir and many streams and Lake Hazar nurturing these Dam reservoirs. In Elazýð, there have been huge developments depending upon high capacity and speed-up in recent years. With the contribution of the Ministry of Food, Agriculture and Livestock to aquaculture; the capacity of aquaculture facilities in Elazýð has reached ton/tear (September 2011). In a city where industry and tourism have not developed, the added-value depending on employment resulting from aquaculture and income growth is significant to Elazýð and region economy. With this study, the social, structural and economic analyses of salmon enterprises in Elazýð have been conducted. The data have been obtained by questionnaire from 111 enterprises and by using integer method. Of salmon enterprises, 51,4% are busy with aquaculture in Keban Dam Reservoir and 46,8% in net cages set up on Karakaya Dam Reservoir. 45% of enterprises entered into service in Trout in fishnet cages in enterprises to grow the enterprise in total assets per share of capital in the largest win fish in capital with 86,6% are. Land of the largest trout in the share of enterprises active capital 80,5 % belongs to. Especially because of production in hatchery is far beyond from the Project capacity. The largest share in gross revenues of land in the enterprises consists of the sale of 99,25% of fry. The percentage 99,95% of the gross revenues was obtained from the sale of portion of fish. The highest share of management expenses of land in the enterprises were calculated as fodder expenses with 31,68% and labor costs with 24,10%. The biggest portion of production costs of the production of trout in the lattice fishnet of business enterprises constitutes fodder with 60,08 and fry expense with 9,30. Rantabilite rates; business enterprises in the land 69,82 and business enterprises in the fishnet lattice as 21,99% is determined. Keywords: Trout farms, structural and economic analysis, production and marketing Özet Elazýð Ýli Keban Baraj Gölü, Karakaya Baraj Gölü ve bu baraj göllerini besleyen birçok akarsu ve Hazar Gölü ile ha.'lýk yüzey alanýna sahip bir yarýmada görünümündedir. Elazýð'da son yýllarda yüksek kapasite ve üretim artýþýna baðlý olarak büyük geliþmeler yaþanmýþtýr. Gýda, Tarým ve Hayvancýlýk Bakanlýðý'nýn su ürünleri yetiþtiriciliðine verdiði destekle Elazýð'da su ürünleri yetiþtiricilik tesislerinin kapasitesi ton/yýl'a (Eylül 2011) ulaþmýþtýr. Sanayi ve turizm sektörünün geliþmediði Ýlde, su ürünleri yetiþtiriciliðinden kaynaklanan istihdam ve gelir artýþýna baðlý olarak saðlanan katma deðer Elazýð ve bölge ekonomisi için anlamlýdýr. Bu çalýþma ile Elazýð Ýlinde faaliyet gösteren alabalýk iþletmelerinin sosyal, yapýsal ve ekonomik analizi yapýlmýþtýr. Veriler 111 iþletmeden anket yolu ile ve tam sayým yöntemi kullanýlarak elde edilmiþtir. Alabalýk iþletmelerinin %51,4'ü Keban Baraj Gölü, %46,8'i ise Karakaya Baraj Gölü üzerinde kurulan að kafeslerde yetiþtiricilik yapmaktadýr. Ýþletmelerin %45'i 2010 yýlýnda faaliyete geçmiþtir. Að Su Ürünleri Merkez Arastýrma Enstitüsü Müdürlügü, Trabzon

2 24 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Kafeslerde üretim yapan iþletmelerde aktif sermaye içerisindeki en büyük pay % 86,6 ile balýk sermayesidir. Karadaki alabalýk iþletmelerinde, özellikle kuluçkahanelerdeki üretimin proje kapasitesinin çok üzerinde olmasýndan aktif sermaye içerisinde en büyük pay yine balýk sermayesi olmuþ ve % 80,5 olarak gerçekleþmiþtir. Karasal iþletmelerde gayrisaf hasýla içerisindeki en büyük pay %99,25 oranýnda yavru balýk satýþýndan oluþmaktadýr. Að kafes iþletmelerinde ise gayrisaf hasýlanýn %99,95'i porsiyonluk balýk satýþýndan elde edilmiþtir. Ýþletme masraflarý içerisindeki en yüksek pay karadaki iþletmelerde %31,68 ile yem ve %24,10 ile iþçilik olarak hesaplanmýþtýr. Að kafeslerde ise en yüksek pay %64,72 ile yem ve %10,00 ile yavru balýk olmuþtur. Karadaki iþletmelerin üretim masraflarý içerisindeki en yüksek payý %21,86 yem ve %16,62 iþçilikten oluþmuþtur. Að kafes iþletmelerinde üretim masraflarýnýn %60,08'i yem ve %9,30'u yavru balýk masrafýdýr. Rantabilite oranlarý; karadaki iþletmelerde %69,82 olurken að kafes iþletmelerinde %21,99 olarak hesaplanmýþtýr. Anahtar Kelimeler: Alabalýk iþletmeleri, yapýsal ve ekonomik analiz, üretim ve pazarlama. Giriþ yer almaktadýr (Þahin, 2011) yýlýnda Son yýllarda Türkiye'de su ürünleri yaþanan küresel ekonomik krizden, özellikle yetiþtiriciliði geliþen teknoloji ve ekonomik AB'nin en büyük su ürünleri üreticilerinden büyümeye paralel olarak bir ivme kazanmýþ olan Yunanistan çok olumsuz etkilenmiþ ve su durumdadýr. Aþýrý avcýlýk ve popülasyondaki ürünleri sektörünü stratejik sektör ilan etmiþtir. azalma sonucunda da yetiþtiriciliðin önemi her Yunanistan Akdeniz'de levrek ve çipura geçen gün artmaktadýr. yetiþtiriciliðinde 1,5 milyar euroluk pazar Su ürünleri yetiþtiricilik çalýþmalarý ilk büyüklüðü ile lider durumunda iken Birleþmiþ önceleri iç sularda baþlamýþ, daha sonra yerini Milletler Gýda ve Tarým Örgütü (FAO), 2013'te deniz ortamýna býrakmýþ, ekonomik yetiþtirme bu rakamýn %7'lik bir düþüþle 94 bin tona yöntemlerinin saptanmasý ve uygulanmasý ile gerilediðini belirtmiþtir (Anonim, 2013). Bu de giriþim boyutundaki çalýþmalar sektörel durum Türkiye'nin su ürünleri üretiminde yapýya kavuþmuþtur. Ýlk yýllarda yetiþtiriciliði gerçekleþtirdiði %12'lik büyüme ile dünyada daha kolay olan sazan yetiþtiriciliðine yönelme lider konumuna geçmesini saðlamýþtýr. olmuþsa da, bugün deðeri yüksek olan alabalýk, 2012 yýlýnda Türkiye' toplam alabalýk çipura ve levrek türlerinin yetiþtiriciliðine içsu üretimi ton olurken, bunun geçilmiþtir (Sayýlý vd., 1999). ülkemize kattýðý deðer TL Su ürünleri yetiþtiriciliði, ucuz ve kaliteli olmuþtur yýlý TÜÝK verilerine göre Elazýð hayvansal protein saðlamasý nedeniyle son Ýli ton/yýl üretimle alabalýk üretiminde yýllarda insan beslenmesinde çok önemli bir lider durumundadýr. Elazýð Ýlini ton/yýl konuma gelmiþtir. 1984'ten beri ortalama ile Muðla ve ton/yýllýk üretimi ile Burdur olarak %11'in üzerindeki büyümeyle, FAO Ýli takip etmektedir. tarafýndan en hýzlý büyüyen gýda sektörü olarak Elazýð Ýli; Keban ve Karakaya Baraj belirlenmiþtir (Çavdar, 2009). Gölleri ve bu baraj göllerini besleyen birçok Türkiye'de balýk çiftliði faaliyet akarsu ile Hazar Gölünden oluþan büyük su göstermektedir. Ýç sularýmýzda yoðun olarak potansiyeline sahip bir yarýmada görünüalabalýk üretilmekte olup, üretimin %46,77'sini mündedir. Bu sularýn kapladýklarý yüzey alaný oluþturmaktadýr. Denizlerimizde ise en çok ha. olup Ýlimiz sýnýrlarý içerisinde levrek ve çipura yetiþtirilmektedir. Türkiye, kalan kýsmýnýn kullanýlabilir toplam yüzey Alabalýk yetiþtiriciliðinde Avrupa'da ilk sýrada alaný ha'dýr (Saðlam vd., 2008).

3 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Elazýð Ýlinde yetiþtiricilik havuz ve Balcý ve arkadaþlarýnýn 2001 yýlýnda kafeslerde yapýlmaktadýr. Günümüzde bölgede Doðu ve Güneydoðu Anadolu Bölgelerinde su faaliyet gösteren iþletmelerin tamamý gökkuþaðý ürünleri yetiþtiriciliðinin yapýsal ve teknik alabalýðý yetiþtiriciliði yapmaktadýr özelliklerinin araþtýrýlmasý konulu çalýþmayýllarýnda gökkuþaðý alabalýðýnýn yaný sýra sazan larýnda bölgede su ürünleri yetiþtiriciliði yapan yetiþtiriciliði yapýlmýþtýr. Fakat 2007 yýlýndan iþletmeler yapýsal ve teknik açýdan incesonra sazan üretiminden vazgeçilmiþtir. lenmiþtir. Sektörler açýsýndan bakýldýðýnda, üretim Bölgede su ürünleri sektörünün ekonomik ve yatýrým faaliyetlerinde baþarý elde edebilmek yapýsýný içeren çalýþmalar yeterli deðildir. için, öncelikle iyi bir pazar araþtýrmasý, üretim Konuyla ilgili yapýlacak düzenlemeler ve ve diðer planlamalarýn yapýlmasý gerek- alýnacak tedbirlerin baþarýlý olabilmesi sektörün mektedir. Bunun en önemli þartý, doðru verilerin yapýsýnýn bilinmesine baðlýdýr. Bu çalýþmada, temini, verilerin tarafsýz, ön yargýsýz ve doðru Elazýð'da faaliyet gösteren iþletmelerin sosyobir þekilde yorumlanmasýdýr. Mevcut durum ekonomik açýdan hýzlý deðiþim ve geliþimleri ile tam incelenmeden doðruya ve uygulamaya üretim yapýlarý incelenmiþtir. Üretim, pazaryönelik planlamalar yapmak ve bunlara göre lama ve yýllýk faaliyet sonuçlarý analiz edilerek, yatýrýmlarý yönlendirme yönünde istenilen elde edilen bulgular Türkiye'de konu ile ilgili düzeyde verim alýnamayacaðý açýktýr (Þener, daha önce yapýlan araþtýrma sonuçlarý ile 1995). karþýlaþtýrýlmýþtýr. Türkiye'de su ürünleri yetiþtiriciliðinin yapýsal, biyolojik, teknik, ekonomik ve karlýlýk 2. Materyal ve Metot analizleriyle ilgili birçok bilimsel çalýþma 2.1. Materyal (Sayýlý vd.,1999; Üstündað vd., 2000; Rad ve Bu çalýþmada tam sayým yöntemi Köksal, 2001; Kocaman vd., 2002; Adýgüzel ve kullanýlarak yüzyüze anket çalýþmasý yapýl- Akay, 2005; Yýldýz ve Þener, 2003; Büyükçapar mýþtýr. Elazýð'da balýk yetiþtiriciliði yapan ve ve Sezer, 2006; Atamanalp vd., 2007; Yýldýz vd., resmi kayýtlara göre (Anonim, 2011) 112 adet 2008; Uzmanoðlu ve Soylu, 2008; Aydýn ve olan iþletme sayýsý, bir iþletme faal olmadý- Sayýlý, 2009; Emre vd., 2011) yapýlmýþ olmakla ðýndan deðerlendirme dýþý býrakýlmýþtýr ve 111 birlikte, araþtýrma alaný olarak seçilen Elazýð'da adet iþletmeden elde edilen birincil nitelikli daha çok sektörün durumunu ortaya koyan veriler araþtýrmanýn ana materyalini oluþturçalýþmalar yapýlmýþtýr. maktadýr. Þekil 1. Elazýð Ýlinde baraj gölleri ve su ürünleri yetiþtiriciliði iþletmelerinin konumu

4 26 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Araþtýrma alaný; Keban ve Karakaya unsurlarýnýn amortisman paylarýnýn hesabýnda; Baraj Göllerinin Elazýð sýnýrlarý içerisinde yer bina ve havuz sermayesi için %3, damýzlýk alan kýsýmlarý ile Elazýð Ýlçelerinden oluþmak- balýk sermayesi için %25, alet-makine sermatadýr. Çalýþma 15 Nisan Aðustos 2011 yesi için ise %10 oranlarý kullanýlmýþtýr (Açýl tarihleri arasýnda yürütülmüþtür. Anketlerden ve Demirci, 1984). Bina ve havuzlarýn yýllýk elde edilen veriler üretim dönemini tamir-bakým masraflarý için amortisman oraný; kapsamaktadýr. beton binalarda %4, ahþap binalarda %10 olarak kullanýlmýþtýr Metot Araþtýrmada, iþletmelerin faaliyet döne- Ýþletmelerin sosyo-ekonomik özellikleri, mine iliþkin gayrisaf hasýla, iþletme masraflarý, iþletme sahibi/sahipleri veya iþletme sorum- üretim masraflarý, saf hasýla, safi kâr ve lularýnýn genel özellikleri, iþletmelerin iþgücü rantabilite oranlarý hesaplanmýþtýr. durumlarý, iþletmelerin yapýsal ve teknik Gayrisaf hasýla; bir tarým iþletmesinde bir özellikleri, su kullaným durumlarý, havuz ve að üretim dönemi içinde tarýmsal faaliyet sonucu kafes üretim ve pazarlama durumlarý ince- elde edilen nihai mal ve hizmetlerin deðer lenerek sermaye yapýlarýnýn ortaya konma- toplamýný ifade etmektedir (Aras, 1988). sýnda, sermayenin fonksiyonlarýna göre sýnýf- Araþtýrmada gayrisaf hasýla; yavru ve porsilandýrýlmasý esas alýnmýþtýr (Aras,1988; Çetin yonluk boy balýk satýþlarýndan oluþmaktadýr. ve Bilgüven, 1991). Ýþletmenin üretimde Ayrýca iþletme baþýna ve birim üretim alanýna kullanýlan tüm kaynaklarý aktif sermayeyi 3 2 (100 m ve 100 m ) düþen gayrisaf hasýla ile oluþturmaktadýr. Aktif sermaye deðerinden gayrisaf hasýla deðerinin aktif sermayeye oraný iþletme borçlarý çýkarýlarak öz sermaye bulun- da hesaplanmýþtýr. muþtur (Kýral, 1993). Ýþletmelerde mevcut Ýþletme masraflarý; iþletmecinin, gayrisaf sermaye unsurlarýnýn kýymetlerinin belirlen- hasýlayý elde etmek için iþletmeye yatýrdýðý mesinde aþaðýdaki yöntemler esas alýnmýþtýr aktif sermayenin faizi hariç, yapmýþ olduðu (Sayýlý vd., 1999); masraflarýn toplamýdýr (Erkuþ vd., 1995). a) Arazi sermayesi için, araþtýrma Bu çalýþmada yer alan iþletmeler yöresinde geçerli olan alým-satým deðeri esas ekonomik yönden borçsuz ve mülk arazide alýnmýþtýr (Elbek, 1981; Soylu, 1995; Demir, faaliyette bulunan iþletmeler olarak düþü- 1997). nülmüþ ve borç faizleri ile arazi kirasý giderleri b) Alet-makine sermayesi için, yenilerde iþletme masraflarýna dâhil edilmemiþtir. satýn alma bedeli, eskilerde ise kullanýlabilirlik Üretim masraflarý; aktif sermaye faizi durumuna göre alým-satým deðeri üzerinden deðerinin iþletme masraflarý deðerine ilavesi ile kýymetlendirilmiþtir (Çetin ve Bilgüven, 1991; bulunmuþtur (Sayýlý vd., 1999). Aydýn, 2000). Saf hasýla; gayrisaf hasýladan iþletme c) Balýk sermayesi için, yetiþtiriciler masraflarýnýn çýkartýlmasý ile hesaplanmaktarafýndan beyan edilen yýlýna ait tadýr. Gayrisaf hasýladan üretim masraflarýnýn satýþ fiyatlarý esas alýnmýþtýr. çýkartýlmasý ile de safi kâra ulaþýlmaktadýr d) Para mevcudu ve alacaklar ile (Sayýlý vd., 1999).Rantabilite; bir iþletmenin borçlarýn belirlenmesinde, iþletmecilerin belirli bir sürede elde ettiði kârýn, bu kârý elde beyaný esas alýnmýþtýr (Elbek, 1981; Çetin ve etmek için kullanýlan sermayeye (aktif ser- Bilgüven, 1991; Soylu, 1995; Sayýlý vd., 1999). maye) oraný olarak tanýmlanmakta (Açýl ve Ýncelenen iþletmelerin sabit sermaye Demirci, 1984) olup, ekonomik faaliyette olan

5 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Ekonomik faaliyette olan iþletmelerin yýl kurumlarýndan kiralamak suretiyle üretimlerini sonu faaliyet sonuçlarýný göstermede ve gerçekleþtirmekte olup havuz iþletmeleri (2 iþletmelerin mukayesesinde kullanýlan önemli ad.) kendi mülk arazileri üzerinde faaliyet bir ölçüdür (Sayýlý vd., 1999). göstermektedir. Ýþletme masraflarý içerisinde yer alan Yapýlan çalýþmada 3 adet projeli kuluçunsurlardan; genel idare giderlerin hesabýnda kahane olduðu ve toplam proje kapasitesinin gayrisaf hasýlanýn %3'ü; döner sermaye faizinin adet/yýl olduðu bilinmekle birlikte hesabýnda T.C. Ziraat Bankasý'nýn incelenen bu kuluçkahanelerin kapasitelerinin çok dönemde tarýmsal kredilere uyguladýðý faiz üzerinde üretim yaptýklarý tespit edilmiþtir. oranýnýn yarýsý; aktif sermayenin faiz oraný Kuluçkahanelerde % 90 oranýnda çýkýþ baþarýsý olarak ise %5 esas alýnmýþtýr (Sayýlý vd., 1999). saðlanýrken, iþletmelerde fotoperiyot yönte- Ýncelenen iþletmelerde iþgücü, mevcut miyle de yumurta elde edilerek bölgedeki nüfusun yaþ, cinsiyet ve iþ baþarma güçleri üreticilerin yumurta ve yavru talebi karþýlandikkate alýnarak Erkek Ýþgücü Birimi (EÝB) maya çalýþýlmaktadýr. cinsinden hesaplanmýþtýr. Nüfusu EÝB'ye Ayrýca bazý iþletmelerin kendi ihtiyaççevirmede Çizelge 1'de verilen katsayýlar larýný gidermek amacýyla projeli olmayan kullanýlmýþtýr (Peker, 1997). kuluçkahanelerde ilkel þartlarda yumurta ve yavru üretimi yaptýklarý görülmüþtür. Ýþletmecilerin % 49,5'inin yavru balýk ihtiyacýný kendi Çizelge 1. EÝB'ne çevirmede kullanýlan katsayýlar. bünyesinden, %35,1'inin ise bölgede yer alan diðer iþletmelerden temin ettiði ifade edilmiþtir. Geriye kalan diðer iþletmecilerin ise (%15,3) yavru teminini birkaç þekilde gerçekleþtirdikleri belirtilmiþtir. Bölgeye diðer illerden yatýrým yapan bazý büyük firmalarýn yine 3. Araþtýrma Bulgularý kendi bünyelerinde olup baþka illerde (Isparta) 3.1. Ýncelenen Ýþletmelerin Yapýsal Özellikbulunan iþletmelerinden zaman zaman yavru leri getirdikleri belirtilmiþtir. Karada yetiþtiricilik yapan iþletmelerden bir tanesi Keban Ýlçesi Çýrçýr deresi üzerinde, Ýþletme Sahibi veya Sorumlularýnýn diðeri ise Palu Ýlçesi Karasalkým Köyünde Genel Özellikleri bulunan Çomçor deresi üzerinde kurumuþtur. Araþtýrmanýn yapýldýðý alanda alabalýk Diðer iþletmelerin tamamý kafeslerde su ürünyetiþtiriciliði yapan iþletmecilerin yaþlarýnýn leri yetiþtiriciliði yapan tesisler olup, bu yaþ arasýnda deðiþtiði görülmekle tesislerin % 51,4'ü Keban Baraj Gölü, % 46,8'i birlikte, % 75,6'sýnýn yaþ aralýðýnda ise Karakaya Baraj Gölü üzerinde yer almakolduðu belirlenmiþtir (Þekil 2). tadýr. Karakaya Baraj Gölü üzerinde yer alan 52 Ýþletme sahiplerinin %83,7 oranýndaki tesisten 47 tanesinin (toplam tesis sayýsý büyük çoðunluðu son 5 yýl içerisinde sektöre içerisindeki payý % 42,3) Keban Ýlçesi sýnýrlarý giren kiþilerden oluþmaktadýr. içerisinde, nehir özelliði taþýyan Karakaya Ýþletme sahiplerinin büyük kýsmý (% Baraj Gölü 10. avlak sahasýnda faaliyet 53,1) ikinci bir mesleðe sahiptir. Ýkinci meslek gösterdiði saptanmýþtýr. gruplarý incelendiðinde;bunlarýn %17,1 ini su Kafeslerde yetiþtiricilik yapan iþletmeler, ürünleri mühendisi olup kendi iþletmelerini üretim yaptýklarý baraj göl alanýný devlet 27

6 28 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Alabalýk yetiþtiriciliði yapan iþletme- cilerin sektöre yönelmelerinde hiç kimsenin etkisinde kalmayarak yatýrým yapanlarýn oraný %29,7'dir. Bunun yanýnda %25,2'si diðer üreticilerin yönlendirmesiyle, %22,5'u bölge- deki diðer örneklerden etkilenerek, 14,4'u üniversite ve kamu kuruluþlarýnýn önderlik ve teþvikleri ile, %8,1'i ise kamu kuruluþlarýnýn verdiði teþvikler nedeniyle su ürünleri tesisi kurmaya karar verdiklerini belirtmiþtir. Ýþletmeciler kurulum aþamasýnda bürokratik iþlemler (%35,1),banka kredisi (%25,2), teknik sorunlar (%14,4), kalifiye eleman (%9) gibi sorunlarla karþýlaþmýþtýr. kuranlar, % 12,6'sini alabalýk yetiþtiriciliði yanýnda ayrýca bir kamu kurumunda iþçi olarak çalýþanlar, %23,4'ünü ise esnaflar oluþturmaktadýr. Elazýð Ýlinde alabalýk yetiþtiriciliði yapan iþletmecilerin eðitim seviyelerinin oldukça iyi bir durumda olduðu söylenebilir. Ýþletmecilerden sadece bir kiþi okuryazar deðilken iþletmecilerin %67,6'sý lise ve üniversite mezunu iþletmecilerden oluþmaktadýr (Þekil 3). Þekil 2. Ýþletme Sahiplerinin Yaþ Durumu. Þekil 3. Ýþletme Sahiplerinin Eðitim Durumlarý. Ýþletme sahiplerinin %83,7 oranýndaki büyük çoðunluðu son 5 yýl içerisinde sektöre giren kiþilerden oluþmaktadýr. Ýþletme sahiplerinin büyük kýsmý (% 53,1) ikinci bir mesleðe sahiptir. Ýkinci meslek gruplarý incelendiðinde; bunlarýn %17,1'ini su ürünleri mühendisi olup kendi iþletmelerini kuranlar, % 12,6'sini alabalýk yetiþtiriciliði yanýnda ayrýca bir kamu kurumunda iþçi olarak çalýþanlar, %23,4'ünü ise esnaflar oluþtur- maktadýr. Elazýð Ýlinde alabalýk yetiþtiriciliði yapan iþletmecilerin eðitim seviyelerinin oldukça iyi bir durumda olduðu söylenebilir. Ýþletme- cilerden sadece bir kiþi okuryazar deðilken iþletmecilerin %67,6'sý lise ve üniversite mezunu iþletmecilerden oluþmaktadýr (Þekil 3). Hukuki statülerine göre deðerlendi- rildiðinde iþletmelerin; %43'ünün þirket ve % 57'sinin ise þahýs iþletmesi olduðu tespit edilmiþtir. Þirket olan iþletmeler anonim ve limited þirket statüsündedirler Ýþletmelerin Ýþgücü Durumlarý Ýþletmelerin % 52,3'ünde aile bireyleri çalýþmaktadýr. Ýncelenen iþletmelerde aile iþgücü durumu iþletme baþýna 1,31 EÝB olarak hesaplanmýþtýr. Kadýn aile bireylerinin yaþlarý yýl arasýndadýr. Erkek aile bireylerinin yaþ ortalamasý yýl arasýnda olmakla birlikte %58'i yaþ arasýndadýr (Çizelge 2). 58 iþletmenin %41,3'ünde aile bireyleri yönetici olarak çalýþmaktadýr. %39,6'lýk bir oran iþletmedeki bütün iþleri yapan aile bireylerinden oluþmakta, % 10,3'lük kýsým iþletmenin bakým ve temizliðinden sorumlu aile bireyi, %8,6'lýk bir oran ise iþletmenin hem yöneticiliðini hem de iþçiliðini yapan iþletme sahiplerinden oluþmaktadýr.

7 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Ýþletmelerde yabancý iþgücü miktarý tesisleri de bulunan bir iþletme ile diðer birkaç iþletme baþýna 5,76 EÝB olarak hesaplanmýþtýr. büyük iþletme tarafýndan, bünyesinde çalýþ- Yabancý kadýn iþgücü yaþlarýnýn yýl týrdýðý iþçilerin görevleri; bekçi, havuzlarýn ve arasýnda, erkek çalýþanlarýn %52,4'ünün kafeslerin bakým ve temizliðini yapmaktan yaþ, %28'inin yaþ, %14,2'sinin yaþ sorumlu, balýklarýn yemlenmesinden sorumlu, arasýnda %4,9'unun ise 45 yaþ ve üzeri damýzlýklarýn saðýmýný yapmak ve kuluççalýþanlardan oluþtuðu belirtilmiþtir. kahanenin bakýmý, pazarlanan balýklarýn hasadý Ýþletmelerin 95'inde çalýþan yabancý v.b þekilde tanýmlanmýþtýr. iþgücü toplamý 652 kiþi'dir. Bu sayýnýn %7,6'sý Yabancý iþgücünün %71,7'si günde kadýn iþgücü, % 92,3'ü ise erkek iþgücünden ortalama 10 saat ve 12 ay süresince iþletmede oluþmaktadýr. çalýþýrken geriye kalan iþgücünün çalýþma Ýþletmelerin 81'inde daimi iþçi olarak ça- süreleri ise 3-10,5 ay arasýnda deðiþmektedir. lýþan personel bulunmaktadýr. Daimi iþçilerin Ýþletmelerin %40,2'sinde teknik eleman toplam iþgücü içindeki oraný %60,6 dýr. Ýhtiyaç çalýþmamaktadýr. Bu iþletmeler 25 ton/yýl duyulduðu dönemlerde deðiþik sürelerle kapasite ile üretim yapan ve su ürünleri 2011 üretim döneminde çalýþtýrýlan geçici iþçi- yetiþtiriciliði yönetmeliði gereði teknik eleman lerin oraný ise %9,7 olmuþtur. çalýþtýrma zorunluluðu bulunmayan iþletme- Ýþçilerin tamamý çalýþtýklarý iþletmedeki lerdir. Ýþletme kapasitesi arttýkça çalýþan kiþi bütün ünitelerde her türlü iþi yapmakta olup, sayýsý ve teknik eleman sayýsý da artmaktadýr. kuluçkahane ve havuz iþletmesi yanýnda kafes Çizelge 2. Yetiþtiricilik Ýþletmelerinin Ýstihdam Durumu (kiþi)

8 30 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): adet iþletmenin 66'sýnda teknik mevcut alabalýk kafes iþletmeleri yoðun olarak eleman çalýþmaktadýr ve 133 teknik personelin bu alanda yerleþmiþtir. (mühendis, tekniker, teknisyen) %37'si kadýn, Keban Baraj Gölü'nde yapýlan su kalitesi %63'ü ise erkektir. izleme çalýþmalarýnda; izlenen örnekleme noktalarýnda en düþük sýcaklýk 7,8 C olarak Ýncelenen Ýþletmelerde Su kaynaðý ve m ve 20 m derinliklerde olmak üzere Þubat Özellikleri (2010) ve en yüksek sýcaklýk 30,0 C olarak Elazýð Ýlinde bulunan yetiþtiricilik yüzey suyunda olmak üzere Aðustos (2010) tesislerinden havuzlarda üretim yapan 2 aylarýnda ölçülmüþtür. tesisten birinin Keban Ýlçesi Çýrçýr deresi Haziran, Temmuz ve Aðustos aylarýnda üzerinde, diðer tesisin ise Palu Ýlçesi Kara m derinlikler arasýnda termoklinin salkým Köyünde bulunan Çomçor deresi gözlendiði, belirgin bir sýcaklýk tabakalaþmasý o üzerinde kurulu olduðu tespit edilmiþtir. oluþtuðu ve su sýcaklýðýnýn 27 C lere kadar Ýþletmelerin 107 adedi kafeslerde üretim çýktýðý belirlenmiþtir. Bu durum Karakaya yapan iþletmeler olup, projeli 3 adet kuluç- Baraj gölü 10. avlak sahasý dýþýnda kalan ve kahane mevcuttur. Kuluçkahanelerin 1 tane- yetiþtiricilik yapýlan diðer bölgelerde yetiþsinde kaynak suyu kullanýlmakta olup 2 adet tiriciliðin periyodik olarak yapýlmasýna neden iþletme Keban Baraj Gölünün nehir özelliði olmaktadýr. taþýyan kýsmýndan çektikleri su ile yavru üre- Keban Baraj Gölünde yapýlan su kalitesi timi yapmaktadýr. Kullanýlan toplam su miktarý izleme çalýþmalarýnda Baraj Gölü'nün ph 1700 lt/sn olarak belirtilmiþtir. deðeri ortalamasý 8,4±0,3 olarak hesaplan- Að kafes iþletmelerinin kooperatif alan- mýþtýr. larýna daðýlýmý incelendiðinde; iþletmelerin Ýþletmelerin %95,3'ünde kullanýlan su- %2,8'i Keban Baraj Gölü 2. Bölge, %37,4'ü yun analizinin yapýldýðý, %4,7'ünde ise su Keban Baraj Gölü 3. Bölge, %12,1'i Keban 6. analizinin yapýlmadýðý belirtilmiþtir. Bölge, %40,2'si Karakaya Baraj Gölü 10. Bölge, %1,9'u Karakaya Baraj Gölü 8. Bölge Ýþletmelerin Kurulu Olduðu Alan ve %5,6'sý ise Karakaya Baraj Gölü 9. Bölgede Alabalýk yetiþtiriciliði yapan iþletmelerin yer almaktadýr. Karakaya Baraj Gölü'nün %90,1'inde (100 adet iþletme) bina olmadýðý Keban Baraj Gölü çýkýþýný oluþturan ve 10. görülmektedir. Kafes tesislerinin tamamýna Avlak sahasýný temsil eden üst bölgesi, nispe- yakýný yem deposu, yatakhane ve malzeme ten sýð ve akarsu özelliði göstermektedir ve deposu olarak kafeslerin üzerine kurulu olan ve Keban Baraj Gölü'nden çýkan taban suyu, yýl genellikle ahþaptan yapýlan alanlarý kullanboyunca düþük sýcaklýklara sahip olduðundan maktadýr. Çizelge 3. Tesislerin Üzerinde Bulunduðu Su Kaynaðýna Göre Daðýlýmý

9 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Karada yetiþtiricilik yapan iþletmelerden durumu incelendiðinde; incelenen iþletmelerin 2 bir tanesinin m 'lik bir alana sahip %17,1'inin ilçe merkezinde ve yol kenarýnda 2' olduðu, m sinin binalarla kaplý olduðu bu bulunduðu, en yakýn ilçe merkezine iþletalanda 140 adet ön yavru büyütme (kuluç- melerin %37,8'inin 1-10 km, %34,2'sinin kahane), 47 adet büyütme ve 3 adet anaç km, %8,1'inin km ve % 2,7'sinin ise 51- havuzunun bulunduðu havuzlar, yem deposu, 100 km mesafede olduðu belirlenmiþtir. 2 malzeme deposu, lokanta ve 2000 m 'lik piknik Ýþletmelerin bir kýsmýna ulaþmada yalnýz alaný olduðu tespit edilmiþtir. Bu iþletmede asfalt yol kullanýlmakla birlikte bir mesafeden 2' m lik alan deðerlendirilemeyen alan sonra stabilize veya ham yolla ulaþýmýn olarak ifade edilmiþtir. saðlandýðý da görülmektedir. Kafes iþlet- Diðer iþletmelerin binalarla kaplý melerinin büyük kýsmý kýyýya ve yola yakýn alanlarýna bakýldýðýnda ise; 1 adet iþletmenin olmakla birlikte iþletmelerin çoðuna ulaþýmda m 'lik, 2 adet tesisin (%1,8) 320 m 'lik, 2 mutlaka tekne kullanmak gerekmektedir. 2 adet tesisin (%1,8) 250 m 'lik alana, 1'er adet 2 tesisin de 200, 120, 110, 100 ve 50 m 'lik bir Ýþletmelerin Havuz ve Kafes Özellikalana sahip olduklarý görülmüþtür. Bu tesis- leri lerden 2 tanesi kuluçkahanesi olan iþletmeler Karada üretim yapan iþletmelerde havuzolup diðer tesislerin sadece birinde lokanta, lara suyun getirilme þekli beton kanaletler ve havuzlar ve piknik alaný mevcuttur. PVC borular þeklindedir. Bu iþletmelerde yer Kafeslerde üretim yapan ve kafeslerin alan havuzlarýn 144 adedi (kuluçkahane) ön yakýnýnda lokanta, piknik alaný ve iþletmeye ait yavru büyütme, 66 adet büyütme ve 4 adet anaç binalarý bulunan 1 adet iþletme mevcuttur. havuzundan oluþmaktadýr. Havuzlarýn yapý Diðer iþletmelere ait araziler ise yem deposu, tarzý beton olup, dikdörtgen þekilde yapýlmýþtýr. yatakhane, malzeme deposu amacýyla kulla- Mevcut kuluç-kahanelerin hepsinde yavru nýlmaktadýr. çýkýþ yalaklarý (beton ve fiber malzemeden Kafes iþletmelerinin %6,5'inde iþletme yapýlmýþ), fiberglas yumurta tablalarý, kuluçka binasý bulunmaktadýr. Bunlarýn yapý tarzý dolaplarý (dikey akýþlý), ön yavru büyütme beton, ahþap, prefabrik olmak üzere deðiþiklik havuzlarý (beton ve fiber olmak üzere) göstermektedir. bulunmaktadýr. Alabalýk yetiþtiriciliði yapan iþletmelerin Kafeslerde yetiþtiricilik yapan iþlet- %45'inde çoðunluðu ahþap ve beton olmakla melerin kiraladýklarý toplam su yüzeyi alaný 3 birlikte yapý tarzý sac, PVC, konteyner, m tür. Bunlardan %36,4'ünün prefabrik olan yem deposu bulunmaktadýr. m, %32,7'sinin m, %13,1'inin 111 adet iþletmenin %22,5'inde yetiþ m, %14,1'lik kýsmýnýn tiricilikte kullanýlan malzemelerin konulduðu m, %3,7'lik kýsmý ise m ayrý bir depo bulunmaktadýr ve genellikle su yüzey alanýnda faaliyet gösterdiði tespit ahþap, beton, konteyner, prefabrik ve çadýr edilmiþtir. malzemesinden yapýlmýþtýr. Elazýð Ýlinde kafeslerde yetiþtiricilik Alabalýk iþletmelerinin %56,7'inde yapý yapan iþletmelerin %43'ü kare kafes kullantarzý beton, ahþap, prefabrik, PVC, konteyner, makta olup bu kafeslerin en / boy / yüksektahta karavan þeklinde olan yatakhane bulun- likleri genellikle 5x5x3, 8x8x3, 6x6x3 þeklinmaktadýr. dedir. Ýþletmecilerin %25,2'si off-shore (kýyý Ýþletmelerin bulunduðu yerlere ulaþým ötesi) tipi kafes kullanmaktadýr.

10 32 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Off-shore kafeslerin çaplarý 12,16,20 melerden bakým periyodu haftada bir olan þeklinde deðiþmektedir. Off-shore tipi kafes iþletme sayýsý %14,4'tür. Ýþletmelerden kullanan iþletmeler büyük kapasiteli ve kuruluþ %33,3'lük kýsmý kafes tesislerinde 15 günde bir tarihi yeni olan iþletmelerdir. Ýþletmelerin defa aðlarýný ve kullandýklarý diðer malze- %18,7'si sekizgen kafes kullanmayý tercih et- melerin temizliðini yapmaktadýr. Ýþletmelerin mekte ve kafeslerin ebatlarý 3x3x7, 8x8x7 þek- %18,9'u gün arasýnda deðiþen sürelerde lindedir. Geriye kalan %13'lük grup ise iþlet- kafes temizliði ve bakým yapanlardan oluþmesinde kare kafes+sekizgen, kare kafes + off- maktadýr. Geriye kalan diðer iþletmelerce yýlda shore, sekizgen+off-shore þeklinde birden 5-6 defa bakým yapýldýðý ifade edilmiþtir. fazla kafes çeþidini kullanan iþletmecilerden Kafeslerin bakým ve temizliði genellikle oluþmaktadýr. aðlarýn yukarýya çekilerek güneþte kurutulup Kafes þekilleri ve dizaynýnda balýkçýlýðýn fýrçalanmasý veya basýnçlý su ile yýkanmak yapýlacaðý yer en büyük etken olmakla birlikte suretiyle yapýlmaktadýr. Çalýþmanýn yapýldýðý iþletmecinin bu yatýrým için kullanacaðý alanda iþletmelerinde yosunlanmayý önleyici maliyetin de dikkate alýndýðý görülmüþtür. (antifouling) aðlarý tercih eden iþletmeciler de Ayrýca akýntý hýzýnýn az olduðu yerlerde kare bulunmaktadýr. kafeslerde ahþap ve demir konstrüksiyon Kafeslerin temizliði sýrasýnda zaman kullanýlabilirken, akýntýnýn ve dalga boyunun zaman kafeslerde oluþan yýrtýlmalarýn tamiri daha yüksek olduðu yerlerde, yüksek yoðun- yapýlsa da aðlarýn onarýmý, genellikle üretim luklu malzemeden yapýlmýþ yuvarlak kafesler dönemi sonunda yani hasat sonrasýnda ve çelik konstrüksiyon kullanýldýðý görül- yapýlmaktadýr. Yetiþtiricilikte kullanýlan aðlar mektedir. zamanla yýprandýðý için 5-6 yýlýn sonunda Ýþletmelerdeki að kafeslerin yapý tarzýna deðiþtirilmektedir. bakýldýðýnda incelenen iþletmelerin %30,8'inde Ýþletmecilerin %79,3'ü iþletmelerinde kafes çerçevesinin yüksek yoðunluklu polie- kullanýlan ilaç ve vitaminleri Elazýð ilinden tilen malzemeden yapýldýðý görülmüþtür. temin ettiklerini belirtirken, %6,3'ü ise diðer Kafeslerde yetiþtiricilikte HDPE (yüksek illerden getirttiðini ifade etmiþtir. yoðunluklu)' den yapýlmýþ çerçevelerin sabit Araþtýrmanýn yapýldýðý alandaki iþletyatýrým maliyetleri yüksek olmakla birlikte melerin üretim kapasiteleri farklýlýk göstersaðlam olmasý ve bakým ihtiyaçlarýnýn az mektedir. Ýþletmelerden 1 adedinde hem balýk olmasý nedeniyle tercih edildiði ifade edil- yetiþtiriciliði ve hem de kuluçkahane mevmiþtir. Ýþletmelerin %63,5'ini oluþturan büyük cuttur. Bu tesisin teorik kapasitesi ile fiili bir grupta ise galvanizli demir borular ve ahþap kapasitesi farklýlýk göstermektedir. 20 ton/yýl malzemeden yapýlan kafesler kullanýlmaktadýr. olan ve havuzlarda üretim yapan tesiste araþ- Karada alabalýk üretimi yapan iþlet- týrmanýn yapýldýðý dönemi kapsayan üretimin meciler 1 ay veya 45 gün aralýklarla havuz 10 ton/yýl olarak gerçekleþtiði, temizliði ve kireçleme yaptýklarýný, havuzlarda adet/yýl olan yavru üretiminde ise teorik üretim uygun yemleme ile yosunlanmanýn önüne kapasitesinin üstüne çýkýlarak yýl içerisinde geçmeye çalýþtýklarýný, bu amaçla bazen yosun adet yavru üretimi yapýlmýþtýr. önleyici kullandýklarýný, su giriþ-çýkýþlarý ve Diðer 2 adet kuluçkahanede de üretimde debi kontrolü ile ölü balýklarýn günlük olarak teorik kapasitenin üzerine çýkýlmýþ ve teorik temizlendiðini belirtmiþlerdir. olarak yýlda adet/yavru üretimi olan Kafeslerde yetiþtiricilik yapan iþlet- tesisin fiili üretimi adet/yavru olarak

11 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): gerçekleþmiþtir. Teorik kapasitesi yaptýklarý tespit edilmiþtir. Ayrýca bazý iþletadet/yavru olan tesisin üretimi ise melerin kendi ihtiyaçlarýný gidermek amacýyla adet/yýl olarak gerçekleþmiþtir. Teorik kapasite projesi olmadan ilkel þartlarda yumurta ve yavru ile fiili kapasite arasýndaki artýþ yönünde üretimi yaptýklarý görülmüþtür. gerçekleþen bu deðiþiklikte ilde hýzla artan kafes Ýþletmecilerin %49,5'i yavru balýk iþletmelerindeki yavru ihtiyacýnýn karþýlanmasý ihtiyacýný kendi bünyesinden, %35,1'i diðer amaçlanmýþtýr. iþletmelerden,%5,4'ü diðer illerden,%5,4'ü Çalýþma alanýnda bulunan diðer 107 adet kendi bünyesi ve diðer iþletmeler, %4,5'i de iþletmenin tamamý kafeslerde yetiþtiricilik diðer iþletmeler ve diðer illerden karþýladýklarýný yapan iþletmelerdir ve çalýþmanýn yapýldýðý belirtmiþlerdir. dönemdeki teorik ve fiili üretimlerine bakýl- Yumurta ve yavru üreten iþletmecilerden dýðýnda kafeslerin %52,3'ünün tam kapasite ile 58 adet iþletme damýzlýk balýk ihtiyacýný kendi çalýþan ton/yýllýk üretim yapan iþlet- bünyesinden karþýlarken 2 adet iþletme damýzlýk melerden oluþtuðu görülmektedir. Çalýþmanýn balýk ihtiyacýný diðer iþletmelerden temin etmiþ yapýldýðý üretim döneminde kafeslerini boþ ve bunun için herhangi bir ücret ödememiþtir. býrakanlarýn oraný %1,9 olmuþtur. Elazýð Ýlinde balýk yemi üreten herhangi Kuluçkahaneler dýþýndaki 109 adet bir tesis bulunmamaktadýr. Bu nedenle iþletmenin teorik kapasitesinin toplamý iþletmecilerin %55,9'u yemi diðer illerden ton/yýl olmakla birlikte fiili gerçekleþme getirtirken, %27,9'u diðer iþletmelerin getirttiði ton/yýl olmuþtur. yemlerden satýn almaktadýr. Ýþletmelerin Ýþletmelerin %87,2'sinde projelendirilen %7,2'si ise hem kendilerinin diðer illerden kapasite ile üretim arasýnda bir fark görül- getirttiðini ve hem de diðer iþletmelerden memiþtir. Ýþletmelerin %4,6'sý maddi imkânlarý aldýklarýný belirtmiþlerdir. Bunlarýn dýþýnda yetmediði için yavru alamadýðýný belirtirken kalan iþletmelerin ise ihtiyaçlarýný, bulunduðu yine %4,6'sý çeþitli nedenlerden dolayý yavru ildeki yem bayilerinden temin ettikleri ifade temin edemediði için (tesis sayýsý arttý yavru edilmiþtir. bulamadým, baþka ilden getirtemedi v.b) tesisini Alabalýklarda yemin sindirilebilme süresi tam kapasite ile çalýþtýramadýðýný, %0,9'u suyun sýcaklýðýna baðlý olarak deðiþmekle tesisinin tam faaliyete geçmediðini, %1,8'i tam birlikte yemlemede balýðýn büyüklüðü de kapasite üretim yapmaya cesaret edemediðini dikkate alýnmaktadýr. Ýþletmeciler balýk belirtmiþtir. Bunlar su ürünleri yetiþtiriciliðine larvalarýnýn besin kesesini absorbe etmesiyle yeni baþlayan ve yetiþtiricilik hakkýnda dene- yemlemeye baþladýklarýný ve baþlangýçta toz yimi olmayan iþletmecilerdir. 1 iþletme ise bu yem (starter) verdiklerini, balýk büyüdükçe üretim döneminde iþletmesinde ölüm oranýnýn yemin çapýnýn da arttýrýldýðýný belirtmiþlerdir. fazla olduðunu belirterek tam kapasite üretim Yavru balýklara verilecek yem gün içerisinde 5- yapamadýðýný belirtmiþtir. 6 öðüne bölünerek verilmekte balýk büyüdükçe öðün sayýsý azalmaktadýr. Ýþletmelerin %54,2'si Ýþletmelerin Üretim ve Pazarlanmasý günde 3 defa yemleme yaptýklarýný belirtirken ile Ýlgili Özellikler %43,9'u ise günde 2 defa yemleme yaptýklarýný Girdiler ve Girdi Temini belirtmiþlerdir. Bir üretim döneminde 1 kg canlý Yapýlan çalýþmada 3 adet projeli kuluç- aðýrlýk elde edebilmek için 0,9-1 kg yem kahane olduðu bilinmekle birlikte bu kuluç- kullandýðý belirtilmiþtir. kahanelerin kapasitelerinin çok üzerinde üretim

12 34 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Ýþletmelerin tamamý çeþitli yem fabrio lýðýnýn 20 C'nin altýna düþmeye baþlamasýyla kalarýnda Ekstruder teknoloji ile üretilen kafeslere stoklanmakta ve bir sonraki yýlýn yemleri kullanmaktadýr. Ýþletmelerin %36,4'ü Haziran ayýnda su sýcaklýðýnýn artmaya baþlabir üretim sezonunda 25 ton yem kullanýrken, masýyla hasat edilmektedir. Bu süre iyi bir %10,3'ü 100 ton yem, %6,5 iþletme ise 200 ton besleme yapýldýðý takdirde pazar aðýrlýðý için yem kullandýklarýný ifade etmiþtir. yeterli olmaktadýr. Kafes iþletmelerinde balýðýn pazarlanma aðýrlýðý gr arasýnda ve bu Üretim ve Pazarlama Durumu aðýrlýða gelme süreleri 2-15 ay arasýnda Havuzlarda üretim yapan iþletmelerin deðiþmektedir. yavru balýk stoklama aðýrlýklarý 0,8-5 gr ara- Ýþletmelerin %83,2'sinde balýðýn pazarsýnda deðiþmektedir. Balýklar genellikle günde 3 landýðý aðýrlýk 250 gr ve bu aðýrlýða ulaþma defa yemlenmekle birlikte yavru balýklarýn süreleri (stoklama aðýrlýklarý ve besleme yemlenmeleri daha sýk (5 kez) yapýlmaktadýr. koþullarýnýn deðiþkenliði v.b) 3-15 ay olarak Yetiþtirilen balýklarýn porsiyon büyüklüðü 250 belirlenmiþtir. Ýþletmelerin %7,5'u balýðýn pagr olarak belirtilmiþtir. Balýklarýn pazar büyük- zarlandýðý aðýrlýðýn 300 gr olduðunu belirten, 5- lüðüne gelme süresi stoklanma aðýrlýðýna baðlý 10 ay arasýnda bu aðýrlýðý elde edenlerden olarak 8-12 ay arasýnda deðiþmektedir. oluþmaktadýr. Ýþletmelerin %2,8'i ise 8 aylýk Yetiþtirilecek balýðýn pazar boyutuna sürede ve 270 gr aðýrlýðýnda balýðýný gelme süresi kafeslere býrakýlan yavru balýðýn pazarladýðýný belirten iþletmelerdir. aðýrlýðý kadar balýðýn pazarlandýðý aðýrlýkla da Elazýð ilindeki iþletmelerden %89,2'si ilgilidir. Ön yavru büyütme yumurtadan çýkýþtan ürettikleri balýðýn pazarlanmasýnda herhangi bir 1-2 g aðýrlýða ulaþýncaya kadarki 2-3 aylýk problem yaþamadýðýný belirtirken %10,8'i padönem, ön büyütmesi yapýlan yavrularýn 10 g'lýk zarlamada sorunlarýn olduðunu belirtmiþlerdir. aðýrlýða ulaþmalarý için geçen süre ise 4,5-5 ay Pazarlamada sorun yaþadýklarýný belirten kadar bir zaman dilimini kapsamaktadýr. Alaba- iþletmeciler, büyük iþletmelerden kaynaklanan lýklarýn optimum koþullarda pazara sunulacak mevcut tekelin kýrýlamadýðýný, pazarlanan ürün boy ve aðýrlýða ulaþmalarý (250 g) ay karþýlýðýnda alýnan çeklerin çok uzun vadeli arasýnda deðiþmektedir. olduðunu ve paralarýný zamanýnda alama- Karada yetiþtiricilik yapan iþletmeler dýklarýný, su sýcaklýðýnýn artmasýyla dönemsel ölüm oranlarýnýn %20-30 oranýnda olduðunu olarak üretilen balýðý satmakta acele ettiklerini belirtirken kafeslerde bu oranýn %3-30 arasýnda ve bu durumun balýk fiyatlarýnda düþüþe neden olduðu ifade edilmiþtir. Ýþletmecilerin %39,6'sý olduðunu belirterek, ürünlerini deðerinin en fazla ölümün bahar aylarýnda görüldüðünü altýnda fiyatla satabildiklerini ifade etmiþlerdir. belirtirken, %22,6'sý yavru dönemi ve 10 gr Pazarlanan balýðýn parasýnýn ödeme aðýrlýða ulaþýncaya kadar geçen sürede ölüm þekilleri çeþitli olmakla birlikte iþletmecilerin oranlarýnýn fazla olduðunu beyan etmiþlerdir. %36'sý balýðýný çek karþýlýðý sattýðýný belirt- Çalýþmanýn yapýldýðý bölgede að kafes- miþtir. Parasýný nakit alanlarýn oraný çok düþük lerde yetiþtiricilik yapan iþletmelerin büyük bir olmakla birlikte diðer iþletmelerin (%59) o kýsmý yaz mevsiminde su sýcaklýðýnýn 22 C'nin ürettiði balýðýn bedelini farklý ödeme þekilleri ile üzerine çýkmasý nedeniyle periyodik olarak (yem karþýlýðý, nakit, senet) aldýðý ve bu alabalýk yetiþtiriciliði yapmaktadýr gr'lýk durumdan kaynaklanan önemli sýkýntýlarýn balýklar ekim ayýnýn sonuna doðru su sýcak- yaþanmadýðý belirtilmiþtir.

13 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Ýncelenen iþletmelerde balýklarýn pazara larýnda baþvuracaklarý ve yardým alabilecekleri sunulduðu kg satýþ fiyatlarýnýn 3,7-7,5 TL yerler konusunda bilgi sahibi olduklarý görülarasýnda deðiþtiði görülmekle birlikte iþlet- müþtür. Ýþletmecilerin su ürünleri ve çevre melerin %38,7'sinin 4,1 TL'den satýþ yaptýðý, konusundaki bilinç düzeylerinin iyi olduðu %22,5 iþletmenin ise 4,0 TL'den balýðýný görülürken bunda, önemli bir kýsmýnýn yüksekpazarladýðý tespit edilmiþtir. okul düzeyinde eðitim almýþ olmalarý ve Ýþletmelerin %85,6'sý balýðýný 250 gr iken iþletmelerinde teknik eleman çalýþtýrýyor olmapazara sunan iþletmelerdir. larýnýn etkisi büyüktür. Ýþletmecilerin %99'u balýðýný pazarlarken Ýþletmecilerin %87,4'ünün kooperatif büyüklüðüne göre kasaladýklarýný belirt- veya birlik üyesi olduklarý belirlenmiþtir. Bunmiþlerdir. Çalýþma alanýnda bulunan iþlet- larýn %91,7'sinin Elazýð Ýli ve Ýlçeleri Ýç Su melerin %99'u kafeslerde yetiþtiricilik yapan Ürünleri Yetiþtiricileri Birliði'ne, %7,2'sinin iþletmeler olduðundan, balýðýn pazarlanamadýðý Birlik ve Tarým Kredi Kooperatifine, %1'lik kýsdurumlarda depolamaya gerek duyulmadýðýný, mýn ise Tarým Kredi Kooperatifi ve Ziraat balýðýn pazarlanacaðý zamana kadar kafeslerde Odasýna üye olduklarý tespit edilmiþtir. tutulduðunu belirtmiþlerdir. Ýþletmecilerin %12,6'sýnýn ise herhangi bir ör- Ýncelenen iþletmelerin kuruluþ finans- gütlenmeye dâhil olmadýklarý tespit edilmiþtir. manýna bakýldýðýnda; özkaynak kullanarak Ýþletmeciler balýðýn pazarlanmasýnda iþletmesini kuranlar %40,5, özkaynak ve kredi birden fazla nakil yöntemi kullandýklarýný kullananlar %36,9, özkaynak ve teþvik belirtmiþlerdir. Ýþletmecilerin %64,9'unun ürünkullananlar %8,1, tesisin tamamýný kredi lerini komisyoncuya verdiði ve komisyoncunun kullanarak oluþturanlar %5,4, özkaynak, kredi soðuk zincir kurallarýna uyarak balýðýný tesisten ve teþvik kullananlar %4,5, özkaynak ve ortak aldýðý belirtirken, %18'i nakil iþleminde kendi vasýtasýyla tesisini kuranlarýn oranýnýn ise %2,7 aracýný kullandýðýný belirtmiþtir. Bu nakil þeklinde daðýlým gösterdiði görülmektedir. iþleminde soðuk zincir kurallarýna uyulma- Ýþletmelerin %54,1'i kredi kullanmýþtýr. makta, buz kullanýlmadan balýklar satýþ yerine Bunlarýn hiçbirinde iþletme kredisi kullanýl- araba, kamyonet, kamyon, sepetli motor v.s madýðý, kullanýlan kredinin kuruluþ aþamasýnda ulaþtýrýlmaktadýr. Ýþletmecilerin %2,7'si lokanyatýrým kredisi olarak alýndýðý belirtilmiþtir. ta, market, perakendeciler ve otellerin balýðý Ýþletmecilerin üretim ve yetiþtiricilik iþletmeden kendi imkânlarýyla aldýklarýný, yaparken herhangi bir sorunla karþýlaþtýklarýnda %1,8'i araç kiralayarak pazra ulaþtýrdýðýný ilk baþvurduklarý yer %41,4 ile Ýl/Ýlçe Tarým belirtirken %10,8'i ise diðer (alýcýlarýn kendi Müdürlükleri, %27 ile tesiste çalýþan mühendis, araçlarýyla, soðuk zincir kurallarýna göre iþleme %27 ile baþka ildeki iþletmeler, %19,8 ile tesislerine) þekilde pazara ulaþtýrýldýðýný yakýndaki su ürünleri iþletmeleri, %4,5 ile ilde belirtmiþlerdir. Üretilen balýklarýn hem il içinde bulunan Su Ürünleri Araþtýrma Enstitüsü, %3,4 ve hem de diðer illerde pazarlandýðý ve bazý ile Üniversiteler ve %2,7 ile de baþvu- iþletmelerin yetiþtirdikleri balýðý Keban rulabilecek yerlerin hepsi þeklinde olmuþtur. ilçesinde ve Elazýð ilinde faaliyet gösteren daha Çok büyük sorun yaþamadýklarý ifade edilmekle büyük iþletmelere sattýðý, il içinden alýcýlarýn birlikte iþletmeyi kurarken ve iþletmelerinde komisyoncular ve Ýç Su Ürünleri Üreticileri görülen hastalýklar konusunda sorun yaþadýk- Birliði olduðu tespit edilmiþtir.

14 36 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Ýl dýþýndan müþterilerin; %29,7'sinin üretim yapan iþletmelerde arazi, arazi ýslah, Ankara, Ýzmir, Trabzon, Kayseri, %9,9'unun bina-havuz, damýzlýk balýk, alet-makine, balýk, Ýstanbul, Muðla, Antalya, %5,4'ünün Malatya, malzeme-mühimmat ve para, að kafeslerde Van, Bingöl, Diyarbakýr, %16'2'sinin ise üretim yapan iþletmelerde ise arazi, bina-havuz- Türkiye'nin diðer illerinden gelen alýcýlar kafes, alet-makine, balýk, malzeme-mühimmat olduðu, üretilen balýklarýn %11,7'sinin ise ve para sermayelerinden oluþmaktadýr. Pasif yurtdýþý (Hollanda, Almanya, Rusya..)'na sermaye; borçlar ve öz sermayeden oluþmakgönderildiði belirtilmiþtir. Yurtdýþýna gönde- tadýr. rilen balýklar bölgede herhangi bir iþleme tesisi Ýncelenen iþletmelerdeki sermaye yapýsý bulunmadýðýndan Kayseri'deki aracý bir firma (aktif ve pasif olmak üzere) Çizelge 4'te vasýtasýyla füme ve fileto þeklinde yurtdýþýna verilmiþtir. ihraç edilmekte iken çalýþma tamamlandýktan Bu konu ile ilgili Türkiye'nin çeþitli yerlesonraki dönemde Keban Ýlçesinde faaliyete rinde daha önce yapýlan benzer çalýþmalarda, geçirilen 1000 ton/yýl kapasiteli iþleme tesisi ile balýk sermayesinin aktif sermaye içerisindeki bu ihtiyacýn bir kýsmý giderilmiþtir. payý; %62,5 (Elbek, 1981), %57,27 (Aydýn ve Sayýlý, 2009), %53,2 (Yavuz vd.,1995), %49,7 3.2.Ýncelenen Ýþletmelerin Ekonomik Analizi (Çetin ve Bilgüven, 1991) olarak tespit Ýþletmelerin Sermaye Yapýsý edilmiþtir. Benzer çalýþmalarda pasif sermaye Araþtýrma kapsamýnda incelenen iþlet- içerisindeki öz sermaye ve borçlarýn daðýlýmý melerin bilançolarýnda aktif sermaye; karada ise; %100,00 ve %0,00 (Yavuz vd.,1995), Çizelge 4. Ýncelenen Ýþletmelerde Sermaye Yapýsý

15 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): %97,43 ve %94,67 (Aydýn ve Sayýlý, 2009), að kafes iþletmelerinde %100 büyük boy balýk %99,22 ve %0,78 (Soylu, 1995), %96,33 ve satýþý (Aydýn ve Sayýlý, 2009), %80,25 %3,67 (Karataþ vd., 2008) hesaplanmýþtýr. porsiyonluk balýk satýþý, %17,32 yavru balýk Bu çalýþmada ise karada üretim ve satýþý ve %2,43'lük öz tüketim (Adýgüzel ve yetiþtiricilik yapan iþletmelerde iþletme baþýna Akay, 2005) olarak belirlenmiþtir. düþen toplam aktif sermaye deðeri Bu çalýþmada araþtýrmanýn yapýldýðý TL'dir. Aktif sermayenin %80,51'i balýk üretim döneminde karada üretim yapan iþletsermayesi, %13,90'ý bina-havuz sermayesin- meler hem yavru ve hem de porsiyonluk balýk den oluþmaktadýr. Pasif sermayenin %96,67'si satýþý yaparak yavru üretiminde kapasitesinin öz sermayedir. çok üzerinde üretim gerçekleþtirmiþtir. Karada Að kafeslerde alabalýk yetiþtiren iþlet-melerde; yetiþtiricilik yapan iþletmelerde toplam gayriiþletme baþýna düþen toplam aktif sermaye saf hasýla deðerinin ( TL/iþletme) TL olarak hesaplanmýþtýr. %86,66'lýk %99,25'i yavru balýk, %0,75'i ise porsiyonluk bir oranla aktif sermaye içerisin-deki en önemli balýk satýþýndan oluþmaktadýr. pay balýk sermayesinden oluþmaktadýr. Bina- Að kafes iþletmelerinde ise toplam gayhavuz-kafes sermayesinin oraný %6,51 olup risaf hasýla miktarýnýn ( ,94 TL/iþletme) bunu %3,79 ile malzeme ve mühimmat %99,95'i porsiyonluk balýk satýþýndan elde sermayesi izlemektedir. Para sermayesinin edilen deðerdir (Çizelge 5). oraný ise % 2,78 olmuþtur. Pasif sermayenin Karada üretim yapan iþletmelerde birim %98,25'i öz sermaye, %1,75'i borçlardan 2 alana (100 m ) düþen gayrisaf hasýla deðeri oluþmuþtur. 249,790 TL ve gayrisaf hasýlanýn aktif sermayeye oraný 0,81 olarak hesaplanmýþtýr. Að Ýþletmelerin Yýllýk Faaliyet Sonuçlarý 3 kafes iþletmelerinde ise birim alana (100 m ) Gayrisaf Hasýla düþen gayrisaf hasýla 2,69 TL ve gayrisaf Ýncelenen iþletmelerde gayrisaf hasýla yavru balýk satýþý ve porsiyonluk balýk hasýlanýn aktif sermayeye oraný 0,87 olarak satýþýndan elde edilen miktardan oluþmaktadýr. bulunmuþtur. Daha önce yapýlan benzer çalýþmalarda Benzer çalýþmalarda GSH/ Aktif Sermagayrisaf hasýla ; %96,5 ile büyük boy balýk ye oraný; 1,24 (Çetin ve Bilgüven,1991), 1,17 satýþý ve %3,5 oranýnda yavru satýþý (Sayýlý (Sayýlý vd.,1999), 0,88 ve 0,57 (Aydýn ve Sayýlý, vd.,1999), karadaki iþletmelerde %93,09 bütarafýndan 2009) ve 0,57 olarak (Adýgüzel ve Akay, 2005) yük boy balýk satýþý, %6,91'lik yavru satýþý ve hesaplanmýþtýr. Çizelge 5. Ýncelenen Ýþletmelerde Gayrisaf Hasýla Deðeri

16 38 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Ýþletme ve Üretim Masraflarý olarak hesaplanmýþtýr. Birim alandaki (100 m ) Yapýlan çalýþmada karada alabalýk üre- iþletme masraflarý 3.443,84 TL/iþletme olarak timi yapan iþletmelerde iþletme masraflarýnýn hesaplanýrken, birim alana düþen üretim mastoplamý ,03 TL/iþletme olarak hesap- raflarý 4.976,63 TL/iþletme olmuþtur (Çizelge lanýrken, iþletme masraflarý içerisindeki en yük- 6). sek paylarýn yem (%31,68) ve iþçilik (%24,10) Að kafeslerde alabalýk üretimi yapýlan giderlerinden oluþtuðu tespit edilmiþtir. iþletmelerde ise, iþletme masraflarýnýn toplamý Ýþletmelerin üretim masraflarý toplamý ise ,03 TL/iþletme olarak hesaplanmýþtýr ,13 TL/iþletme olarak bulunmuþ ve Bu masraflar içerisindeki en büyük oran yem üretim masraflarý içerisindeki en yüksek paylar (%64,72) ve yavru balýk (%10) olarak hesapyine yem (%21,86) ve iþçilik (%16,62) gideri lanmýþtýr. Çizelge 6. Ýncelenen Alabalýk Ýþletmelerinde Ýþletme ve Üretim Masraflarý Yavru Balýk Yem Ýþçilik Masraf Unsurlarý Kimyasal/Ýlaç/Aþý/Dezenfektan Elektrik/Yakýt Gideri Pazarlama Gideri Bina ve Tesislerin Tamir-Bakýmý Karada Balýk Üreten (Havuz+Kuluçkahane) Ýþletmeler Að Kafeste Balýk Üreten Ýþletmeler Deðer (TL) %* %** Deðer (TL) %* %** , ,68 24,10 5,70 0,33-0,73-21,86 16,62 3,93 0,23-0, , , , ,35 971, , ,09 10,00 64,72 8,11 1,31 0,15 3,35 1,06 9,30 60,08 7,53 1,22 0,14 3,10 0,98

17 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Ýþletmelerin üretim masraflarý toplamý ise gayrisaf hasýladan üretim masraflarýnýn ,94 TL/iþletme ve üretim masraflarý çýkartýlmasý ile TL olarak hesapiçerisindeki en büyük paylar yem (%60,08) ile lanmýþtýr. yem (%9,30) olarak hesaplanmýþtýr. Birim Alabalýk iþletmelerinde ise saf hasýla 3 alana düþen (100 m ) iþletme masraflarý 200,55 iþletme baþýna TL bulunmuþken safi TL/iþletme olurken üretim masraflarý 216,05 kar TL olarak hesaplanmýþtýr (Çizelge TL/iþletme olarak belirlenmiþtir. 7). Daha önceki yýllarda yapýlan benzer Bu deðerlere göre karada alabalýk çalýþmalarýn hepsinde iþletme masraflarýný yetiþtiriciliði yapan iþletmelerin birim alan oluþturan giderler içerisindeki en yüksek payýn baþýna (100 m2) daha fazla kar ve gelir elde yem gideri olduðu ve bu oranlarýn; %63,4 ettiði görülmektedir. Bunun nedeni 3 adet (Yavuz vd.,1995), %51,48 (Karataþ vd., 2008), kuluçkahane iþletmesinin çalýþmanýn yapýldýðý %51,48 (Aydýn, 2000), %47,86 ve %24,80 üretim döneminde ürettiði yavru miktarýnýn (Aydýn ve Sayýlý, 2009), ve %27,98 (Adýgüzel proje kapasitesinin 10 katý ve daha fazla ve Akay, 2005) olarak tespit edildiði ( ad./yýl) olmasýndan kaynakbelirtilmiþtir. Üretim masraflarý içerisinde en lanmaktadýr. yüksek pay %32,87 (Korkmaz, 2000) iþçilik Kafeslerde Balýk yetiþtiriciliði yapan 3 masrafý, %44,38 yem ve %25,41 yavru balýk iþletmelerde ise birim alan baþýna (100 m ) (Aydýn ve Sayýlý, 2009) masrafý olarak düþen safi kar 52,64 TL olmuþtur. Araþtýrma hesaplanmýþtýr. kapsamýndaki iþletmelerin %45'i 2010 yýlýnda projelendirilerek üretime baþlayan iþletme Ýþletmelerde Saf Hasýla, Safi Kar ve lerdir. Çalýþmanýn yapýldýðý zaman aralýðý Rantabilite dönemini kapsamaktadýr ve kuruluþ Karada balýk üretimi yapan iþletmelerde aþamasýndaki yatýrým ve iþletme masraflarýnýn saf hasýla TL olarak bulunmuþtur. bir sezonluk üretim sonucunda elde edilen Bu deðer gayrisaf hasýladan iþletme masraf- getirilerle karþýlandýðý göz önünde bulundularýnýn çýkartýlmasý ile elde edilmiþtir. Safi kar rulmalýdýr. Çizelge 7. Ýþletmelerin Saf Hasýla, Safi Kar ve Rantabilite Deðeri

18 40 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Balýk üretimine devam edilmesi halinde düzeyde okur-yazar olup, ortalama yaþlarýnýn 50 iþletmenin kar oranýnda artýþ olacaðý düþünül- civarýnda olduðunu tespit etmiþtir. Çetin ve mektedir. Bu deðerlendirmeler yapýlýrken Bilgüven (1991) Güney-Marmara Bölgesi'nde, alabalýk üreticilerine ödenmekte olan devlet iþletme sahiplerinin % 85'i ilkokul-ortaokul, % desteði (kg baþýna 0,85 TL) hesaplamalara dâhil 5'i lise % 10'u ise üniversite mezunu olduðunu; edilmemiþtir. kullanýlan daimi ve geçici iþçilerin eðitim Ýncelenen iþletmelerde rantabilite oran- düzeylerinin ilkokulu aþmadýðýný belirtmiþtir. larý; bir iþletmenin belirli bir süreçte elde ettiði Kocaman vd. (2002) Erzurum'da faaliyet karýn, aktif sermayeye oraný alýnarak hesaplan- gösteren iþletmelerde aktif nüfusun önemli bir mýþtýr. Karadaki iþletmelerde bu deðer %69,82 kýsmýnýn (%75) yaþ grubunda bulunduðu olurken að kafes iþletmelerinde %21,99 olarak tespit etmiþtir. hesaplanmýþtýr. Adýgüzel ve Akay (2005) tarafýndan Benzer çalýþmalarda rantabilite faktörü; yapýlan çalýþmada, en büyük yaþtaki iþletme %4,063 (Korkmaz, 2000), %2,62 (Kocaman yöneticisinin 57, en küçük yaþtaki iþletme vd., 2002), %13,03 (Adýgüzel ve Akay, 2005), yöneticisi 28 yaþýnda olup, ortalama iþletme að kafes iþletmelerinde %19,66 ve karadaki yöneticisi yaþý 45,3 olarak belirtilmiþtir. Ýþletme iþletmelerde %11,18 (Aydýn ve Sayýlý, 2009) yöneticilerinin eðitim seviyeleri düþüktür. olarak hesaplanmýþtýr. %36,84'ü ilkokul, %31,58'i ortaokul, %5,26'sý lise ve %26,32'si yüksekokul düze-yinde 4. Sonuç ve Tartýþma tahsillidir ve sadece biri Su Ürünleri Balýk üretiminin Türkiye'de sürekli Mühendisidir. Emre ve Kürüm (2007) tarafýnbüyüyen bir sektör olmasý, Elazýð Ýlinin su dan, Akdeniz Bölgesi'nde iþletme sahiplerinin kaynaklarý açýsýndan oldukça zengin bir yaþlarýnýn 19 ile 79 arasýnda deðiþtiði ve iþletpotansiyele sahip bulunmasý ve özellikle baraj mecilerin %39.9'nun ilkokul, %38.4'nün ortagöllerinin varlýðý kafes balýkçýlýðýnýn yaygýn- okul-lise ve %19.7'sinin ise üniversite mezunu laþtýrýlmasý bakýmýndan Elazýð ve çevre Ýlleri olduklarý saptanmýþtýr. Yine bu bölgedeki 45 daha avantajlý konuma getirmiþtir. Bu durum iþletmede 1, 118 iþletmede 2, 12 iþletmede 3, 8 son yýllarda üretim kapasitesinde büyük artýþa iþletmede 4, 5 iþletmede 5, 4 iþletmede 6, 3 neden olmuþ ve bölgede iþletmecilerin sektöre iþletmede 7, 1 iþletmede 8, 1 iþletmede 9 ve 1 bakýþýný olumlu yönde etkilemiþtir. iþletmede de 86 kiþinin istihdam edildiði Çalýþmanýn yapýldýðý Elazýð Ýli'nde ala- görülmüþtür. balýk yetiþtiriciliði yapan iþletmecilerin yaþ- Daðtekin (2008); Trabzon'da su ürünleri larýnýn yaþ arasýnda deðiþtiði görülmekle üreticilerinin yaþlarýnýn arasýnda oldubirlikte, % 75,6'sýnýn yaþ aralýðýnda oldu- ðunu ve çoðunun yaþ aralýðýnda daðýlým ðu belirlenmiþtir. Ýþletmecilerin eðitim seviye- gösterdiðini, üreticilerin eðitim durumlarýna lerinin oldukça iyi bir durumda olduðu ve bakýldýðýnda ise %61'inin ilkokul, %22'sinin sadece bir kiþinin okuryazar olmadýðý, bununla ortaokul ve %17'sinin lise mezunu olduklarýný birlikte iþletmecilerin %36'sýnýn üniversite, belirtmiþtir. Aydýn ve Sayýlý (2009) çalýþma- %31,5'inin lise ve dengi okul ve %31,5'inin larýnda að kafes ve karada alabalýk yetiþtiriciliði ilköðretim düzeyinde eðitim almýþ iþletme- yapan iþletme sahiplerinin en yüksek yaþa sahip cilerden oluþtuðu tespit edilmiþtir. olduklarý, að kafes iþletmelerinde iþletme Elbek (1981) Ege Bölgesi'nde alabalýk yöneticisinin 42,95 yýl, karadaki iþletmelerde ise iþletmelerinde iþletmeciler genellikle alt 47,50 yýl olarak tespit edilmiþtir.

19 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Tüm iþletmelerdeki kiþiler çoðunlukla aile iþgücü iþletme baþýna ortalama 1,63 EÝB ilkokul ve lise mezunu durumundadýrlar. olup en fazla aile iþgücü 5,00, en düþük ise 0,75 Karadaki iþletmelerde ise az da olsa üniversite EÝB'dir. Ýncelenen iþletmelerde ortalama 0,30 mezunu olan iþletme sahibi ve daimi iþçiler EÝB'ne eþdeðer yabancý iþgücü çalýþtýrýldýðý mevcuttur. Öte yandan Emre vd. (2011a), saptanmýþtýr. Adýgüzel ve Akay (2005)'ýn tarafýndan 33 ilde mevcut 159 adet kafes yaptýklarý çalýþmada 3,04 EÝB, Emre vd. iþletmesinde alabalýk yetiþtiriciliðine yönelik (2007), Akdeniz Bölgesindeki 198 iþletmenin bazý sosyal ve yapýsal tespit ve deðerlendir- 88 tanesinde ortalama 2 personel çalýþtýrýldýðýný melerle ilgili çalýþmalarýnda ise yaþ gruplarýna fakat iþletme büyüklüðüne göre personel göre bir tasnif yapýlmýþtýr. Buna göre yaþ sayýsýnýn arttýðýný ve bir iþletmede 86 personel grubunda 56 kiþi, yaþ grubunda 158 kiþi, çalýþtýðýný bildirmiþtir. Daðtekin (2008)'in yaþ arasý 240 kiþi arasý 128 kiþi ve yaptýðý çalýþmada personel sayýsý 1-2 arasýnda yaþ arasý 110 kiþi çalýþtýðý bulunmuþtur. deðiþen iþletmelerin oranýnýn %60 seviyesinde Çalýþanlarýn eðitim düzeyleriyle ilgili deðer- olduðu belirtilmiþtir. Emre vd. (2011b)'nin lendirmede ise, daha önceki çalýþmalarla yaptýklarý çalýþmada ise en fazla iþgücü 62,75 belirlenen düzeylerde önemli yükselme ve EÝB, en düþük iþgücü 12,75 EÝB olarak düzelmelerin olduðuna iþaret edilmektedir. belirlenmiþtir. Yani daha nitelikli bir iþ gücüne doðru mesafe Bu durumda, diðer çalýþmalarda olduðu aldýðý görülmüþtür. gibi tarafýmýzdan yapýlan çalýþmada da iþlet- Elazýð Ýlinde incelenen alabalýk iþlet- melerdeki iþgücünün düþük kapasiteli iþletmelerinin %52,3'ünde aile bireyleri çalýþmak- melerde aile iþgücü ile birlikte 1-2 kiþiden oluþtadýr. Ýþletmelerdeki aile iþgücü durumu tuðu, iþletme kapasitesi büyüdükçe personel iþletme baþýna 1,31 EÝB olarak hesaplanmýþtýr. sayýsýnýn ve yabancý iþgücünün arttýðý görül- Ýþletmelerde çalýþan yabancý iþgücü ise iþletme müþtür. Ýþletmelerde aile iþgücünün istihdamý baþýna 5,76 EÝB olarak hesaplanmýþtýr. Yavuz iþletme maliyetini düþürücü bir etken olarak vd. (1995)'nin yaptýklarý çalýþmada 3,67 EÝB, görülmektedir. Ancak özellikle üretim kapasi- Demir (1997)'in yaptýðý çalýþmada 2,34 EÝB, tesinin yüksek olduðu büyük iþletmelerde Sayýlý vd. (1999)'nin yaptýklarý çalýþmada 4,14 teknik eleman çalýþtýrma zorunluluðu ve daha EÝB, Rad (1999), ülkemizde küçük alabalýk fazla elemana ihtiyaç duyulmasý ile gerekli iþletmelerinde aile iþgücünün önemli olduðunu iþgücü sayýsý artmaktadýr. bildirmiþtir. Üstündað vd. (2000)'nin yaptýklarý Bu durum restoran ve lokanta gibi hizmet çalýþmada Karadeniz Bölgesindeki iþlet- iþletmelerinin de bulunduðu alabalýk iþletmelerin %62'sinde 1-2 personel çalýþtýrýldýðýný melerinde önemli miktarda artmaktadýr. Son belirtmiþtir. Balcý vd. (2001)'nin yaptýklarý yýllarda sanayi sektöründe ve hizmetler sekçalýþmada personel daðýlýmlarý incelendiðinde töründeki teknolojik geliþmelere baðlý olarak 282 adet ile aile ferdi çalýþanlarý ilk sýrada yer iþgücü ihtiyacýnýn azaldýðý ve iþsizlik oranýnýn almaktadýr. Bu durum % 49'luk oranla toplam yükseldiði bilinmektedir. Özellikle son yýllarda çalýþanlarýn yarýsýna yakýnýný oluþturmaktadýr. yetiþtiricilik iþletmelerinin sayýsýndaki artýþ ve Çalýþan kiþi sayýsýnýn fazla olduðu tesislerin, üretim artýþýnýn, bölgedeki insanlarýn istihortalama kapasiteleri yüksek olan iþletmeler damýna, ekonomisine ve bölgenin sosyal olduðu ifade edilmiþtir. Kocaman vd. yapýsýna önemli katký saðladýðý belirlenmiþtir. (2002)'nin yaptýklarý çalýþmada ise kullanýlan

20 42 Birici vd. / Yunus Arþ. Bül (2): Yapýlan çalýþmada iþletme sahiplerinin bulunan yetiþtiricilik iþletmeleri ve kuluç- %83,7'sinin son 5 yýl içerisinde sektöre giren kahaneler olduðu görülmüþtür. Balcý vd. kiþilerden oluþtuðu ve %53,1'inin ikinci bir (2001)'nin yaptýklarý çalýþmada, Doðu ve mesleðe sahip olduðu tespit edilmiþtir. Bunlarýn Güneydoðu Anadolu Bölgelerindeki toplam 165 %17,1'i su ürünleri mühendisi olup kendi adet su ürünleri üretim ve yetiþtiricilik tesisinin iþletmelerini kuranlardan oluþurken, % 12,6'sý 139 adedi havuzlarda, 24 adedi að kafeslerde, 2 alabalýk yetiþtiriciliði yanýnda ayrýca bir kamu adedi ise göletlerde balýk yetiþtiriciliði kurumunda iþçi olarak çalýþanlar, %23,4'ü ise yapmaktadýr. Aydýn ve Sayýlý (2009), alabalýk esnaflardan oluþmaktadýr. Soylu (1995) yaptýðý iþletmelerinin %58,33'ünün að kafeslerde ve çalýþmada; sadece alabalýk üretimi yapanlarýn %41,67'sinin karada üretim yaptýðýný belirt- %28,57, üretim yanýnda tarýmla uðraþanlarýn miþlerdir. %28,57 ve alabalýk üretimi yanýnda tarým dýþý Elazýð Ýli çevresinin baraj gölleri ile iþlerle uðraþanlarý %42,86 olarak hesaplamýþtýr. çevrili olmasý ve bu baraj göllerinin önemli bir Balcý vd. (2001)'nin yaptýklarý çalýþmada yüzey alaný oluþturmasý, bölgede özellikle iþletmecilerden % 34'nün yetiþtiricilik dýþýnda kafeslerde su ürünleri yetiþtiriciliði açýsýndan herhangi bir iþle uðraþmadýðý, % 25'inin kullanýlmasý mevcut alaný deðerlendirme yetiþtiricilik ve çiftçilikle uðraþtýðý, %16'sýnýn açýsýndan önemlidir. Ancak hali hazýrdaki ise yetiþtiricilikle beraber ayný zamanda esnaf iþletmelerle baraj göl yüzeyinin çok az bir kýsmý olduðu belirtilmiþtir. Adýgüzel ve Akay kullanýlmaktadýr. Kullanýlabilir alanýn deðer- (2005)'ýn yaptýklarý çalýþmada iþletme yöne- lendirilmesi durumunda üretime katkýsý büyük ticilerinin alabalýk üretimi yanýnda diðer iþlerle deðerler ifade edecektir. de uðraþtýklarý ve sadece alabalýk üretimi ile Ýncelenen iþletmelerde, özkaynak kullauðraþanlarýn %47,37, alabalýk üretimi ve baþka narak iþletmesini kuranlarýn oraný %40,5, bir tarým uðraþýsý bulunanlarýn %21,05 ve özkaynak ve kredi kullananlarýn oraný %36,9, alabalýk üretimi ile tarým dýþý uðraþýsý bulu- özkaynak ve teþvik kullananlar %8,1, tesisin nanlarýn %31,58 oranýnda olduðu belirtilmiþtir. tamamýný kredi kullanarak oluþturanlar %5,4, Daðtekin (2008) yaptýðý çalýþmada; üreticilerin özkaynak, kredi ve teþvik kullananlar %4,5, çok küçük bir kýsmýnýn (%15) yetiþtiricilik dýþý özkaynak ve ortak vasýtasýyla tesisini kuranlarýn gelire sahip olmadýðý, diðer üreticilerin hizmet oranýnýn ise %2,7 olduðu belirlenmiþtir. sektörü, tarým, ticaret, emeklilik maaþý ve Ýþletmelerin %54,1'i yatýrým aþamasýnda kredi balýkçýlýðýn yan sanayisinden gelir elde kullanmýþtýr. ettiklerini belirtmiþtir. Balcý vd. (2001)'nýn yaptýklarý çalýþmada; Geçmiþ yýllarla ve çalýþmalarla kýyas- tesislerin kapasite gruplarýna göre kaynak landýðýnda bu iþi asýl mesleði olarak yapanlarýn kullanýmlarý incelenmiþ ve bütün kapasite oranýnýn %46,9 olduðu ve ayrýca iþletmecilerin gruplarýnýn özkaynak kullandýklarý görülmüþtür. %17,1'inin Su Ürünleri Mühendisi olmasýnýn Düþük kapasiteli tesislerde kredi ve teþvik sektörde baþarý þansýný arttýrdýðý görülmüþtür. kullanýmlarýnýn daha fazla olduðu gerekçe Bunun neticesinde balýk yetiþtiriciliðinin bölge olarak da bu tip tesislerin özkaynak imkanlarýnýn halký için önemli bir geçim kaynaðý olduðunu da sýnýrlý düzeyde olduðu belirtilmiþtir. Ayný görülmektedir. çalýþmada kapasite arttýkça kredi ve teþvik Ýþletmelerin kuruluþ yerleri incelenmiþ ve kullanýmýnýn azda olsa düþtüðü ve bunun sebebi, %96'sýnýn Keban ve Karakaya Baraj Gölü kapasitesi yüksek bir çok tesisin özkaynak üzerinde bulunduðu, diðer iþletmelerin karada imkanlarýnýn iyi olmasýdýr denmiþtir.