Konuşma Eğitimi. Adnan KARADÜZ

Transkript

1 Konuşma Eğitimi Adnan KARADÜZ f a g dç y j ü np ı v z z a ec h u z k jb l h r v r ğ b it u e c c o o fi v t m g s t s

2 Yrd. Doç Dr. Adnan Karadüz Konuşma Eğitimi ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2011, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti. ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın, bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermelerini ve bandrolsüz yayınları satın almamalarını diliyoruz. 1. Baskı: Nisan 2011 Yayın Proje Yönetmeni: Arzu Doğan Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz Kapak Tasarımı: Uğur Sarıer Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: YAYINEVİ adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara tel: (pbx) belgeç: gsm: e-ileti: pegem@pegem.net YAZIŞMA p.k yenişehir-ankara DAĞITIM sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: belgeç: gsm: e-ileti: siparis@pegem.net internet:

3 Yrd. Doç Dr. Adnan Karadüz 1965 Erzurum doğumlu 1989 Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü mezunu Lisans yıllarından sonra güzel Türkiye min köy, kasaba ve şehirlerinde Türkçe ve Edebiyat derslerinde neşe ve heyecan dolu sekiz yılını geçirdi den sonra Atatürk Üniversitesi Ağrı Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği ve Türkçe Eğitimi Bölümü nde öğretim görevlisi olarak geçirdiği coşkulu ve gayretli sekiz yıllık bir zaman diliminde sivil toplum örgütü çalışmaları, öğretim görevliliği, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde yüksek lisans ve doktora çalışmaları Ağrı-lı yıllar bilginin, akademisyenliğin, deneyimin, toplumla kaynaşma ve özverinin abc sinin yazıldığı yıllardır ten beri Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü nde dil bilgisi, dil bilimi, dil eğitim alanlarında araştırmalar yapmakta, lisans ve yüksek lisans düzeyinde ders anlatmakta; ayrıca proje çalışmaları, ilk ve orta öğretim kurumlarında seminerler vermektedir. Alanında çok sayıda makalesi olan akademisyen/yazarın Konuşma Eğitimi ikinci kitabıdır. Bu yoğunluğun getirdiği yorgunluk, umut tomurcukları Beyza ve Alperen in gözlerindeki yaşama sevinci ve öğrencilerinin pozitif enerjisi yle her gün yaşam sevgisine dönüştürülmektedir. Çalışırken genç kalmanın yolu gülen yüzlere bakabilmekten geçer.

4 Konuşma Eğitimi ni Sevgili Anneciğime, en iyi arkadaşım İnci Hanımefendi ye ve umutlarımın tomurcukları Beyza ve Alperen e muhabbetle arz ederim.

5 ÖN SÖZ Her birey, bulunduğu sosyal ortamda türlü türlü ihtiyaçlarını düşünce ve duyguları ana diliyle anlar, anlatır. Günün her zaman diliminde yaşadığımız olay ve durumlara anlam verip seslerle ifade ederken dilin kavram dünyasında bir dünya kurarız. Gördüğümüz, duyduğumuz; tanıdığımız, tanımladığımız bir dünyadaki her şeyi sesler ve sözlerin dünyasında yaşar ve yaşatırız. Dilin dünyası, düşüncenin hatta gerçekliğin dünyası olarak bizlere birçok bilgi ve deneyimi tanımlamamıza yol açar. Toplumsal dayanışmayı, paylaşmayı ya da çatışmayı; aynı görüşü savunmayı, farklı görüşlere sahip olmayı, yaşamın her karesinde buluşmayı dilin söz sayfasında gerçekleştiririz. Dil, söz e dönüştürüldüğünde ortak anlamlarda buluşulur, zihinler ve gönüller birbirine açılma ve tanışma fırsatı bulur. Tanımanın, tanışma olma nın ve işi kolay kılma nın ince yolu, sözü güzel söylemekten geçer. Bunun için de her zihnin ve gönlün benimsediği anlamlar da buluşulması, söz ün güzel ve doğru söylenmesi gerekir. Öğrenmek istediklerimizi, öğretmek istediklerimizi; sormak istediklerimizi, sorguladıklarımızı; tanıtmak istediklerimizi, tanımak istediğimizi; karşı çıktıklarımızı, savunduklarımızı; sevgilerimizi, övgülerimizi, öfkelerimiz, özlemlerimizi, inandıklarımızı, inanmadıklarımızı, yaşamın sağında solunda kalmış ne varsa her şeyi konuşarak ifade eder, paylaşırız. Bunların paylaşıma dönüştürülebilmesi, sözlü iletişimin en etkili ve sağlıklı kurulabilmesi için güzel konuşmak gerekir. Hayattan haz alabilmek, doğru anlayabilmek ya da anlatabilmek için söz ü güzel ve doğru söylemek gerekir. Her bireyin içinde bulunduğu toplumun hazlarını, hislerini, heyecanlarını yeterince duyabilmesi ve özümseyebilmesi için söz en güzel söylenmelidir. Düşünce ve duyguların sağanağında sesler ve sözler, estetik kaygıyla ifade edilince hayat güzel ve anlamlı olur. Hayatın bütün güzellikleri, gizemi, söz güzel söylenince anlam ve değer kazanır. Söz güzel söylenince gönüller arasında köprüler kurulur. Bu yüzden de güzel konuşmak, güzel konuşmayı, hava gibi su gibi bir ihtiyaca dönüştürmek birey olabilmenin bir gereğidir. İnsanların birbirlerini anlamalarında, ortak his ve heyecanlar yaşamalarında en etkili yol, güzel konuşmaktır. Güzel konuşabilmek için de ana dilin doğru edinilmesi, dili güzel ve etkili kullanma bilincinin bireylere kazandırılması

6 gerekir. Konuşma eğitimine, hayatın her döneminde formal ya da informal eğitim alanlarında yer verilerek bu hedefler gerçekleştirilebilir. Dil, doğru kullanıldıkça bireylerde ana dilini doğru kullanma bilinç ve alışkanlığı gelişir. Doğru düşünme, doğru ifade etme anlayışı toplumsal kültüre dönüştürüldüğünde dilin güzel kullanılmasına yönelik hassasiyetler de geliştirilir. Bu hassasiyetlerin gerçekleştirilebilmesi genelde dil eğitimi, özelde ise konuşma eğitiminin ailede, okulda yeterince önemsenmesine bağlıdır. Her birey, ana dilin seslerini, sözlerini, cümlelerini ölçünlü dilin kurallarına göre kullanma alışkanlığı ve gayretinde olmalıdır. Seslerin, sözcüklerin doğru kullanılması ve her bireyin kendini en güzel şekilde ifade edeceği kelime hazinesine sahip olması güzel konuşmanın temel ilkelerindendir. Güzel konuşmak doğru vurgu, güzel bir ezgi ve işitilebilir ses yüksekliğinde konuşabilmek demektir. Sesleri ve sözcükleri kırmadan, dökmeden, savurmadan düşünerek söylemek güzel konuşmanın adabındandır. Güzel konuşmak sadece dil kurallarına bağlı bir anlayış olarak ele almak yeterli olmaz. Sözün söylenişinde nazik ve kibar davranmak; sakin, doğal ve samimi olmak gerekir. Muhataba değer verme, sözü yerinde ve doğru söyleyebilme, yeterince, az ve öz konuşabilme erdemini kazanınca ortak anlamlara ulaşılır, kelimeler ruh dünyamızda hoş esintiler ve tedailer oluşturur. Konuşma Eğitimi başlığını taşıyan bu eserde dil olgusunun, işlevi, anlamı, kullanıma yönelik boyutu akademik bir anlayışla tanıtılmaya çalışıldı. Güzel konuşmanın dil kuralları, ses ve söyleyiş, duyuşsal etkenler ve konuşmayla ilgili türlere yer verilerek dilin kullanıma yönelik bir olgu olacağı anlayışı yansıtılmaya çalışıldı. Bu eserde, Türkçemizi güzel konuşmak, söz ü güzel söylemek arzu ve iştiyakında olanlara kendi anlayışımız kıvamında daha çok teorik bilgiler verilmesi hedeflenmiştir. Ses ve söyleyiş bölümünde teorik bilgilerle birlikte uygulamalara da yer verilmiştir. Bu eserin, Türkçemizi güzel konuşma istek ve bilincinin oluşturulması yolunda bir katre olması düşüncesiyle!..

7 İÇİNDEKİLER Bölüm 1 DİL OLGUSU, DİL KULLANIMLARI VE İLETİŞİM DİL NEDİR?...1 Dil Göstergesi...8 Dilin Birimleri Ses Birimler Biçim Birim Sözcük Söz Dizimsel Yapılar Dilde Anlam Dil Kullanımı Edinç/Edim DİL VE İLETİŞİM İletişimin Tanımı İletişimde Dilin Kullanımı İLETİŞİM SÜREÇLERİ KONUŞMANIN UNSURLARI VE GÜZEL KONUŞMA Bölüm 2 KONUŞMA NEDİR? Konuşmanın Temel Unsurları Dil sesleri Söyleyiş ya da Telaffuz Konuşmada duygu Söz varlığı Üslup Güzel Konuşma Nedir Güzel Konuşmada Belagat ve Fesahat Güzel ve Etkili Konuşmanın İlkeleri... 55

8 Güzel Konuşmacı Kimdir? Konuşma Stilleri Konuşma Sürecinin Ögeleri Güzel Konuşmaya Aykırı Durumlar KONUŞMAYLA İLGİLİ GÜZEL SÖZLER Bölüm 3 SES VE SÖYLEYİŞ Türkçenin Sesleri ÜNLÜLER ÜNSÜZLER a. Çıkış Biçimine Göre Ünsüzler Kapanma ve Sürtünme Ünsüzleri Sızma ve Daralma Ünsüzler ) Burun (Geniz) Ünsüzleri : /m/, /n/ ) Akıcı Ünsüzler: /l/, /r/ sesleri Hece ya da Seslem Türkçede Ünlülerin İlişkileri: Ünlü Uyumları Türkçede ünlü uyumlarına aykırı ekler Ünsüz seslerin birbiriye ilişkisi veya ünsüz uyumları Türkçenin Ses Olayları Ünlü/ünsüz benzeşmesi, ses değişmesi veya yumuşama Ötümsüz ünsüzlerin uyumu veya benzeşme Ünsüz Türemesi Ünsüz Düşmesi Ünlü Düşmesi Ünlü Türemesi Ünlü Daralması: Benzeşme Ulama PARÇALAR ÜSTÜ BÜRÜNLER: VURGU, TONLAMA Vurgu Anlamı Ayırt Edici Birim Olarak Vurgu viii Konuşma Eğitimi

9 Vurgu Çeşitleri A. Ekte vurgu Sözcükte Vurgu Söz Öbeklerinde Vurgu Tamlamalarda vurgu Birleşik sözcüklerde vurgu Cümlede Vurgu Öznede vurgu Ton Ritim Durak KONUŞMA EĞİTİMİ ETKİNLİKLERİ Alıştırma Süreci Sesler ve Seslerle İlgili Tekerlemeler TÜRKÇE YAZILDIĞI GİBİ OKUNMAZ OKUMA METİNLERİ Bölüm 4 KONUŞMA TÜRLERİ KONUŞMA TÜRLERİ Biçimlendirilmemiş Konuşma Kalıpları (İnformal) Biçimlendirilmiş Konuşma Kalıpları (Formel) Panel Açık oturum Münazara Forum Görüşme Yuvarlak Masa Toplantısı Demeç Mülakat Sempozyum İçindekiler ix

10 Konferans Söylev / Nutuk ÖRNEK METİNLER Prof. Dr. Faruk Kadri TİMURTAŞ la Mülakat ÇANAKKALE ÖNÜNDEN GEÇERKEN Münazara Konuları Bölüm 5 TÜRKÇE DERS PROGRAMINDA KONUŞMA EĞİTİMİ TÜRKÇE DERS PROGRAMINDA KONUŞMA EĞİTİMİ Türkçe Programında Yer Verilen Konuşma Türleri İkna Etme Eleştirel Konuşma Katılımlı Konuşma Tartışma Empati Kurma Güdümlü Konuşma Kelime Havuzundan Seçerek Konuşma Serbest Konuşma Yaratıcı Konuşma Hafızada Tutma Tekniği Konuşma kurallarını uygulama Sesini ve beden dilini etkili kullanma Hazırlıklı konuşmalar yapma Söz varlığını zenginleştirme Kendini sözlü olarak ifade etme alışkanlığı kazanma Konuşma Eğitiminde Yaşanan Sorunlar Öğrencilerde Görülen Bazı Konuşma Kusurları Ses ve Söyleyiş Sorunları Örnek: Beden Dilinden Kaynaklanan Olumsuzluklar Sonuç KAYNAKÇA x Konuşma Eğitimi

11 Adnan Karadüz 1. BÖLÜM DİL OLGUSU, DİL KULLANIMLARI VE İLETİŞİM Tüm büyük devrimleri yapan, insanoğlunun sesidir. Jean Paul Sartre DİL NEDİR? İnsanlar arası iletişimin, toplumsal bütünleşmenin ve her seviyedeki öğrenmenin yazılı ve sözlü aracı olan dille ilgili birçok tanım yapılmıştır. Ergin (1986) e göre dil, İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî vasıta, kendi kanunları içinde yaşayan ve gelişen canlı bir varlık, milleti birleştiren, koruyan, ve ortak malı olan sosyal bir müessese, seslerden örülmüş muazzam bir yapı, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemidir., Banguoğlu (1998) na göre İnsanların meramlarını anlatmak için kullandıkları bir sesli işaretler sistemidir. Yapılan tanımlarda dilin genelde sosyal, düşünsel, değişen ve gelişen bir sistem ya da dizge olduğundan söz edilmektedir. Dil, bu tanımlarının yanı sıra sözcük olarak da çok zengin bir çağrışım alanına sahiptir. Temel, yan ve terim anlamlarıyla ilgili ola-