BURDUR İLİ GELENEKSEL DOKUMALARI VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU

Transkript

1 112 BURDUR İLİ GELENEKSEL DOKUMALARI VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU Rengin OYMAN * 1. GİRİŞ Anadolu insanının yaşamında önemli bir yere sahip olan dokuma sanatı, geçmişinden beri Burdur ilinde yaşayan insanların yaşamında da önemli rol oynamıştır. Burdur ili geleneksel dokumaları ile ilgili ilk bilgiler 19. yüzyılda yayınlanan Burdur hakkındaki Salnamelerden görülmektedir tarihli Konya Salnamesinde Burdur kenti kakında kesin bilgilere rastlanmaktadır. Bu salnameye göre sınaî ürünleri olarak her türlü alaca bez, kilim ve seccadeden başka debbağlık, saraçlık, mutaflık ve kavaflık ürünlerinin yapıldığı söylenir Salnamesinde Hamidiye Kız Okulunda öğretilen halıcılık sanatının çok yaygın olduğu 100 den fazla tezgâhta 500 den fazla işçi çalışmakta olduğu nefis dokumalar üretilmekte olduğu kaydedilir yıllarında tezgâh sayısı 1200 e ulaşmış, çalışan işçi sayısı beş altı bini bulmuştu. Dokumacılık o dönemlerde çok yaygındı. Dokumacılığa alacalık deniliyordu. Bu dokumalar içinde halı ve alacaların ticari amaçla yapıldığı, kilimciliğin sadece ev gereksinimi olarak dokunduğu görülür lerde 2000 konutta 3500 el tezgâhı olduğu bilinmektedir larda dokumalarda halı ve bez pazarlayarak geçimini sağlayan birçok aile olduğu halde kilim dokumalarının ticarette kullanıldığı pek söylenmiyor. 1 Burdur ilinde geleneksel dokumalar olarak alaca dokumacılığı, kilimcilik, halı, hasır ve çul dokumaları yapılmaktadır. 2. ALACA DOKUMACILIĞI Burdur un en eski geleneksel el sanatlarındandır lerden önce özellikle kent merkezinde birçok ailenin geçim kaynağı olmuşsa da, Türkiye de fabrikasyon etkinliklerinin artması sonucu Alaca dokumacılığı değerini giderek yitirmiştir. Alaca denilen dokuma, genellikle kırmızı zemin üzerinde sarı çubuklu pamuklu bir kumaştır. Pamuklu ve ipekli olarak ikiye ayrılır. Alacalara beş parmakta denir. Burdur ilinde Alaca kumaş dokumacılığının başlangıcına ait kesin bir tarih olmamakla birlikte, alaca dokumacılığının yüz yılı aşkın bir geçmişi olduğu bilinmektedir yılına dek her hangi bir kuruluşa bağlı olmadan süregelen alaca dokumacılığı 1930 yılında, dokuma kooperatifinin kurulması ile yeni bir sürece girmiştir. Böylece dokuma kooperatifi hem dokumada kullanılacak malzemelerin dağıtılmasında, hem de dokunan ürünlerin kalitesinin belirlenmesinde, hem de yurt içi ve yurt dışında pazarlanmasında yetkili bir kuruluş idi Alaca kumaşların kullanım alanları ve boyutları: Alaca kumaşların kullanım alanlarını belirleyen en önemli etken, insanların gereksinimleri olmuştur. Sanayinin gelişmemiş olması, dokuma fabrikalarının olmayışı ve insanların her alanda kullanacağı tekstil ürünlerini karşılayamıyor olması, evlerde dokuma tezgâhlarının kurulmasına ve o günün koşullarıyla gereksinimi * Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölüm Başkanı 1 BOZKURT, Ömer Naci; Burdur İl Yıllığı, 1975, s

2 113 karşılamaya yönelik kumaşların dokunmasına neden olmuştur. Bu nedenle dokunan kumaşlar genellikle gereksinimi karşılamaya yönelik ürünlerdir. Bunlar; Masa örtüsü, çarşaflık kumaş, yatak örtüsü, minder, eşarp, tülbent, gömleklik kumaş, şalvar, üçetek, hamam bohçası dır. Kumaş hangi gereksinime göre dokunuyorsa, eni ve boyuda ona göre belirleniyordu. Dokunan kumaşların eni 40 cm den başlayarak 1m ye kadar çıkabiliyordu. Bunun dışında dokunan gömleklik, pijamalık ve buna benzer birçok üründe cm en kullanılıyordu. Alaca kumaşlarının boyu ise en fazla 27 m. idi. Yani bir top alaca 27 m.den oluşuyordu Alaca kumaşların sanatsal özellikleri: Burdur ilinde dokunan alaca kumaşlarda motif örneklerine çok rastlanmaz. Dışarıya satılan alaca kumaş örneklerinde, beyaz renk egemen olmak koşuluyla, çözgüde bordo, lacivert, beyaz, mavi, sarı, mor, kırmızı ve gri renkler kullanılmıştır. Kumaşların alt ve üst kısımlarında ise renkli iplerle bantlar oluşturulmuştur. Dışarıya pazarlanan alaca kumaşların genelinde motif yoktur. Çünkü bu kumaşlar, daha çok pijama, gömlek iç çamaşırı, şalvar gibi tekstil ürünlerinde kullanılan kumaşlardır. Alaca dokuma çeşitlerinden boyuna ince çizgili olan karnıyarık alaca, mavi ve beyaz renkler kullanılarak, gömleklik kumaş olarak dokunmuştur. Karnıyarık alacaların eni en fazla cm arasında değişmektedir. Sopalı alaca olarak bilinen dokuma, pijamalık olarak dokunmuştur, boyuna kalın çizgilerden oluştuğu için sopalı adını almıştır. Enleri cm arasındadır. Nohutlu alacanın eni cm dir. Tüm bu alacaların ortak özellikleri; hepsinin enlerinin dar olmasıdır. Bu alacalar boyu 27 m (bir top) dir. Kullanılan renkler arasında beyaz, lacivert ve tonları, bordo ve tonları yer alır. Enleri küçük olan peştamal, peşkir ve yağlık olarak kullanılan alaca dokumaları ise daha çok düz beyaz zemin üzerine çeşitli renkli bantlar halinde dokunmuştur. Enleri büyük olan alacalar ise cm arasında dokunmuş olanlardır. Enleri büyük olan bazı dokuma örnekleri ise zikzaklı olarak dokunmuştur. Dokuma arasındaki zikzaklar yapay ipekle dokunmuş olup dokumanın tamamı beyazdır. Bu dokumalar dokunduktan sonra tüccarlar tarafından İstanbul a götürülerek, boyahanelerde boyanıp Karadeniz e pazarlanan kumaşlar arasındadırlar. Bu alacaların dışında enleri 1m. olan ve beyaz ya da krem renkte dokunulan alacalar vardır ki; bunlar astar olarak kullanılan daha çok ev tekstilinin ve giyim eşyalarının arka kısmını oluştururlar. Motifsiz örneklerin yanında, üzerinde motifi olan sonradan alaca dokuma üzerine iğneyle işleme yapılmış örneklere de rastlanmıştır. Bu motifli dokumalarda; baklava motifi, göz motifi, stilize edilmiş bitkisel motifler, yıldız motifi, karanfil motifi gibi motifler görülmektedir Alaca dokumalarında kullanılan boya ve renkler: İpin boyanmasında kullanılan boyalar, Burdur daki boya tüccarları tarafından getiriliyordu. Dokuyucu ya, bu boyaları Burdur ilindeki boya tüccarlarından satın alıyor ve kendisi evinde boyama işlemini yapıyordu. Ya da ipler, mahalle aralarındaki boya hanelere verilerek boyatılıyordu. Alaca dokumalarında kullanılan renkler: çözgüde genellikle beyaz, krem, lacivert ve bordo renklerin kullanıldığı kumaşlarda bu renkler pek değişmez. Atkı da ise en çok lacivert rengin kullanıldığı görülür. Lacivert dışında bordo, gri, turuncu, mavi ve sarının da kullanıldığı örnekler bulunmaktadır. Bütün bu renklerin dışında kullanılan diğer renkler, dokuyucunun çeyiz amacıyla dokuduğu, beyaz alaca kumaşlar üzerine iğneyle işleme yapılarak oluşturulmuştur Alaca dokumalarının teknik özellikleri: Alaca dokumalarında genellikle atkı ve çözgü olarak pamuk ip kullanılmıştır. Eldeki örneklerde pamuk ipinin dışında ipek ve yapay ipeğin de kullanıldığı görülür. Evler de kız çeyizi olarak dokunan alaca kumaşlarının üzerine yapılan işlemeler de ise yün ipinin de kullanıldığı görülmektedir. Dokuyucu tarafından ipler iki şekilde sağlanıyordu. Dokuma kooperatifine üye olan dokuyucu ipini kooperatiften sağlıyor ve aldığı ip için para ödemiyordu. İpini alan dokuyucu tezgahında dokumasını bitirdikten sonra, kooperatife dokuduğu ürünü satıyordu. Kooperatiften aldığı ipin parası da dokuduğu ürün üzerinden kesiliyordu. Bazı dokuyucular iplerini tüccarlardan sağlıyorlardı. Ancak ipler, genellikle kooperatiften alınıyordu. İpler; İstanbul, Aydın, Nazilli, Adana ve Kayseri gibi farklı illerden satın alınıyordu.

3 114 Şekil 1: Alaca Dokuma örnekleri 2.5. Alaca kumaşlarının dokumaya hazırlık ve dokuma aşaması: Önceleri dokunan alaca kumaşlarında kullanılan çözgü iplerinin hazırlığı, dikey hazırlanan demir aparatlarda yapılırken, artık bu işlem dolaplarda yapılmaktadır. Dolaplar, çözgü hazırlamak için birbirinin içine girebilecek biçimde kalın çıtalardan yapılmış iki dikdörtgenin oluşturduğu bir düzenektir. Çözgünün hazırlanması için önce dokunacak olan kumaşın en ve boyunun belirlenmesi gerekir. Buna göre belirli sayıdaki iplik, kalemliklere yerleştirilir. Ve peçelerden geçirilerek, oradan da dolaplara uzatılır. Dolabın uzun kenarının üst ucunda iplerin çaprazlığı alınarak dolap döndürülür. Böylece çözgü telleri sarmal olarak yukarıdan aşağıya sarılır. Dolabın alt köşesine gelindiğinde, buradan tersine döndürülerek, ipler bu kez geriye sarılır. Aynı işlem dokunacak olan kumaşın boyuna uygun olarak tekrarlanır. Çözgü çözme işlemi bittikten sonra ipler çözgü levendine taşınır ve tezgaha aktarılma işlemine geçilir. Tezgahın sağ tarafından başlanarak ipler gücü tellerine, bir ön bir arka olmak koşuluyla geçirilir. Sonrada ipler taraktan geçirilerek, kumaş levendine sarılırlar. İpler taraktan tek ya da çift olarak geçirilebilirler. İpler taraktan tek geçirildiğinde ince bir kumaş yüzeyi elde edilirken, çift geçirilmesi halinde kalın bir kumaş yüzeyi elde edilir. Son olarak kumaş levendine bağlanan ipler, gerdirme mekanizmasıyla gerdirilerek, dokunacak duruma getirilir. Bu işlemlerden sonra atkı ipleri hazırlanır. Çıkrık yardımıyla kalemlere sarılan atkı ipleri mekik yuvalarına yerleştirilerek dokuma işlemine geçilir Alaca dokumalarında kullanılan, malzeme, tezgâh, kalite ve teknikler Alaca kumaş dokumacılığında kullanılan tezgâhlar, Burdur ilindeki marangozlar tarafından yapılmıştır ve çoğunlukla ceviz ağacından yapılan çukur tezgâhlardır. Çözgü iplikleri, çözgü levendinden başlayarak çözgü köprüsü, çözgü yakalayıcıları, çerçeve ve taraktan geçtikten sonra bitmiş dokuma olarak dokuma silindirine sarılır. Çerçeveye bağlı olan gücü delikleri yalnızca belirli numaralardaki (tekler-çiftler) çözgü iplerini kavrar. Çözgü ipliklerinin karşılıklı olarak inip kalkması ile atkı ipliğinin atıldığı bir dokuma açısı oluşmaktadır. Atkı ipliği atıldıktan sonra tarak, henüz gevşek duran atkı ipliğini, dokumaya sıkıca yerleştirir. Kamçılı tezgâhlarda dokunan alaca kumaşları kalite açısından da son derece önemlidir. Dokunan kumaş, kenarlarının düzgün olup olmayışı, renklerin canlılığı, dokuma yüzeyindeki düzgünlülük, dokumada kullanılan ip gideri, bütün bunlar dokumanın kalitesini belirleyen unsurları oluşturmaktadır. Bütün bu unsurlar göz önünde bulundurularak damgalanan alaca dokumalar, satışa hazır hale getirilmiş olmaktadır.

4 115 Dokumalarda kullanılan teknik ise çoğunlukla, 2 çerçeve kullanılarak uygulanan, bezayağı tekniğidir. Ayrıca 4 çerçeve ile yapılan dimi teknikli dokumalar ve düz dokuma kumaş üzerine iğne ile yapılan işleme teknikleri kullanılmıştır Alaca dokumaların pazarlanması Alaca dokumacılığı, ilin önemli bir bölümünün geçim kaynağıydı. Çünkü dokumacılık yalnızca evdeki kadının, aile bütçesine katkıda bulunduğu bir uğraş olmayıp, evdeki yaşlı, genç bütün bireylerin içinde olduğu önemli bir meslekti. Dokunan kumaşlar pazara çıkmadan 1 2 gün önce, damga evine götürülerek, orada kalitesi belirlenir ve damgalanırdı. Bir anlamda satışa uygun olduğu belirlenirdi. Pazar, pazartesi, salı günleri kurulan Alaca pazarında herkes dokuduğu kumaşları satmak için sergilerdi. Bazen sabah ezanında daha Pazar satışları başlamadan Alacalar için fiyat pazarlığı yapılırdı. Ancak pazarlığı yapılan alacaların satın alınması için Ulu Camiden çıkan hocanın dua etmesi beklenirdi. Hoca duasını yapar ve herkes el emeğinin karşılığını almaya başlardı. Burdur Ulu Cami etrafında kurulan Alaca pazarı, Burdur ve çevre iller açısından çok büyük bir önem taşımaktaydı. Çünkü Karadeniz in giyimi ve çevre illerdeki halkın bütün gereksinimi Burdur Alaca pazarından sağlanıyordu. Eni küçük olan alacalar, daha çok Antalya, Isparta, Afyon, Denizli ve diğer çevre illere satılıyordu. Büyük kumaş topları, tüccarlar tarafından kamyonlara yüklenip, İstanbul a götürülüyor, orada boyanıyor ve oradan da Karadeniz e gönderiliyordu. Şekil 2: Alaca pazarından bir görünüm 2.8. Alaca dokumacılığının gerileme nedenleri, günümüzdeki durumu ve geliştirilen projeler: Alaca dokumaların bitişini hazırlayan nedenleri şöyle sıralaya biliriz: 1. Dokuma kooperatifinin, çalışma biçiminin değişmesi. 2. Dokuyucunun kooperatiften aldığı ipleri, kara borsada satmaya başlaması. 3. Sanayinin gelişmeye başlaması ve dokuma fabrikalarının kurulmasıyla, el dokumasına duyulan gereksinimin azalması. Çok eski bir geçmişe sahip olan dokumacılık 1948 li yıllara gelindiğinde bu nedenlerden dolayı, eski önemini yitirmeye başlamıştır. Bunlardan ilki, dokuma kooperatifinin bünyesinde çalışan bazı kişilerin, kendi çıkarları doğrultusunda hareket ederek, kooperatif tarafından satın alınan ipler üzerinden kar elde etmeye başlamaları, aynı zamanda dokuyucunun, kooperatiften aldığı ipleri, karaborsada, aldığı ederden çok yüksek değere satmaya başlaması, alaca kumaş dokumacılığının bitişini hazırlayan faktörlerden birisidir. Dokumacılıkta teknolojinin gelişmesi, Burdur ilinde dokumacılık yapan birçok insanı endişelendirmiştir. Çünkü evlerde işler durumda olan tezgah sayısı o kadar fazladır ki; dokuyucunun aklına gelen ilk şey, fabrikaların kurulmasıyla evlerindeki tezgahların gideceği ve işsiz kalacağı korkusudur. Nazilli de kurulan dokuma fabrikası, Burdur da dokunan alaca dokumaları ve bu dokumalara duyulan gereksinimi ortadan kaldırmıştır. Sonrasında ise el dokumacılığı önemini yitirmeye başlamıştır.

5 HALICILIK Halıcılık, kent ve köylerde çok yaygın bir geleneksel el sanatıdır. Hemen tüm orta durumlu ve fakir ailelerle arazisi dar, iklimi sert köylerde halıcılık yapılmıştır. İpi boyalı olarak dışarıdan Uşak veya Isparta dan sağlanmakta, halı dokumacılığı kişiler veya kooperatifler adına evlerde ve atölyelerde dokunmakta ve dışarıya gönderilmektedir. Son dönemlerde makine halısının ucuza mal edilmesi ile el dokuma halıcılık da azalmıştır. Bugün ev tezgâhları hemen hiç kalmamıştır Teknik Özellikler: Halılarda, kullanılan ipler genellikle atkı ve çözgüleri pamuk, ilme ipleri yündür. 20/5 numara pamuk çözgü ipliğinin her cm 2 inde 8 ilme atabilecek tel vardır. Yani telin kalınlığı 1,2 mm olmaktadır. Bu tip halılar Burdur ili Büğdüz kasabasında dokunmaktadır. Büğdüz tipi halılarda 3 kat alt atkı, 2 kat üst atkı kullanılmıştır. İpler önceleri Sümerbank tan alınırken sonra piyasadan alınmaya başlanmıştır. Büğdüz tipi halıların boyutları ortalama 2x2m, 2x1m, 1.80x2.80m, 2.60x3.80m.dir. Bu halılar metal sarma tezgâhlarda dokunmuştur. Türk düğümü kullanılmıştır. Kalitesi 80x80 dir. Büğdüz de şu an Milas tipi halılar dokunmaktadır. Milas halılarında ortalama boyut 2x3 m 2, 2,50x3,50 m 2 dir. Çözgü, atkı ve ilme ipleri 2,5/2 yün ipidir. Klasik, Milas halılarında teknik özelliklerden kalite özelliği 26x40 iken günümüzde 25x35 kaliteye düşürülmüş, hatta üretimi düşürmek için bazı üreticilerce bu kalitenin daha da altına inilmiştir Sanatsal Özellikler: Ülkemizde klasikleşmiş yöresel halılarımız, zaman içerisinde günümüz malzemesine, kolay üretimi sağlayacak işçilik tekniğine, talep gören renklere büründürülerek yozlaştırılmıştır. Renk olarak klasik Milas halısının renklerinin dışında renklerin kullanılması da, renk özellikleri olarak da Milas halısında yozlaşmaya gidildiğini göstermektedir. Klasik Milas halılarında desenler günümüzde değişikliklere uğramıştır. Klasik Milas halılarında hiçbir bordür ve zemin boş bırakılmazken yoz Milas halılarında bordürler veya zeminden birisi boş bırakılmaktadır. Şu anda dokunmamakta olan Burdur, Büğdüz Tip halıları ise 80x80 kalitesinde desenlendirilerek, hiçbir değişiklik yapılmadan (desen, motif, kompozisyon) dokunmuşlardır. Yani Büğdüz tip halılar renk, motif ve desen olarak karakteristik değil, dokuma tekniği olarak karakteristiktir Boya ve Renk Özellikleri: Burdur da dokunan halıların genellikle büyük bir çoğunluğu klasik Milas renkleri olan koyu şeftali kırmızısı, yeşil ve sarı renklerdir. Bu renklerin yanı sıra bazı halılarda ise krem, beyaz, canlı mavi ve kahverengi renkleri de kullanılmaktadır. Halının dokunmasında kullanılan çözgü, atkı ve ilme ipleri Isparta Sümer Halı dan veya piyasadaki ipçilerden temin edilmektedir. 4. KİLİMCİLİK 20. yüzyılın ikinci yarısında bazı ülkelerinde halk sanatı genelinde kilim ve düz dokumalara karşı artan ilginin görüldüğü bu yıllarda ülkemizde olduğu gibi Burdurda da bu merakın giderek arttığı bazı köylerde tezgâhların çoğaldığı görülür. Özellikle Burdur merkezine bağlı Cinbilli, Karakent, Yeşilova ilçesine bağlı Kocayaka, Akçaköy, Gökçeyaka, Alanköy, Kırlı, Düden köyleri kilim dokumacılığının en çok yapıldığı köyler olmuştur. Kilim dokumacılığının yanında bu köylerde kilim desenlerinden oluşan duvar yastıkları, heybeler, tuz ve çoban torbası, seccade, beşikörtüsü gibi dokumaların yapıldığı görülür li yıllara dek bu yörelerde çok olan bu dokumalar, o yörelerin birçoklarının geçim kaynağı olmuştur. Son yıllarda dokumacılığın seri üretilmesi maliyetlerin düşmesi sonucu halı ve kilim sanatına olan ilgiyi azaltmıştır. Şu anda kilim dokumacılığı yok olma durumundadır. 2 Burdur da dokumacılık günden güne azalmaktadır. Geleneksel dokumalardan kilimciliği geliştirmek amacıyla Akbank tarafından Burdur da bir sergi düzenlenmiş, sergide ödül alan sofra altı, taban kilimi, ekmek torbası, tuz torbası, un çuvalı, namazlık, eğer heybesi, duvar yastıkları, çeşitli el işleri ve çoraplar İzmir Fuarında sergilenerek derece almışlardır. Bu çalışmalar sergiden öteye gidememiş, kilim dokumacılığının unutulmasına engel olamamıştır. 3 2 Burdur Ticaret ve Sanayi Odası, Araştırma Dizisi: 1, Dünü Bugünü ve Yarınıyla BURDUR, 1995, s BOZKURT, Ömer Naci; A.G.Y., s

6 117 Yine aynı amaçla, 1980 lerde Yeşilova Halk Eğitim Müdürlüğü tarafından böyle bir çalışma yapılıp, Yeşilova çevresinde her türlü kilim dokuma türlerinden örnekler derleyerek Mersin ilinde yapılan fuarda sergilenmiştir Kilimlerde kullanılan ipler ve teknik özellikler: Burdur kilimlerini kullanılan malzemeye göre ikiye ayırabiliriz. Biri kıl ve yün karışımı kilimler, diğeri yalnız yünden üretilen kilimlerdir. Kıl ve yün karışımı kilimler daha çok tek taraflıdır. Kıldan üretilen çul üzerine canlı renklerle beşgen ve altıgen şekilleri ile yün işlemeler yapılır. Bu tür kilimlere Kocayaka kilimi (Yeşilova kilimi) ismi verilir. Bu kilimlerin boyutları yünden üretilen kilimlere nazaran daha büyük ölçülerdedir. Burdur merkez ilçeye bağlı kasabalardan birisi de, merkeze uzaklığı 14 km olan Büğdüz kasabasında dokunan kilimlerde (düz dokumalarda) iplik olarak kıl ve yün kullanılmaktadır. Burdur kilimlerinde kullanılan teknikler, ilikli kilim, dikey çizgi oluşturmayan kilim teknikleridir. Koyunun sırtından alınan yün ve keçiden alınan kıl demir taraklarla açılır. Kirman ile eğrilen ip, çıkrıkta bükülür. Yıkanmamış yağlı yünün eğrilmesi, eğirirken esnekliği, uzama özelliği olan yün çilelenir. Eskiden bu işlemler aynen devam ediyorken, bu günlerde ise genelde hazır fabrikada üretilen ipler kullanılmaktadır. 4 Boyanacak olan yünler çilelenerek dokumaya hazırlanır, Yağlı yünlerin eğrilmesi, eğrilirken esnekliği, uzama özelliği daha fazla olduğundan istenilen ölçüde eğrilebilmektedir. Büğdüz kasabası düz dokumalarında, ahşap ıstar tezgâhları kullanılmaktadır. Dokumalar zili ve cicim teknikle dokunmuştur. Kilimlerin boyutları; 250x150cm arasında değişmektedir. Kilimlerin belli bir kalitesi yoktur. 10 cm de tel bulunurken, 10 cm de sıra bulunmaktadır. Seccadeleri ise kilimlerinin daha küçük boyutu olup motif ve renk bakımından aynıdır. Seccadelerin boyutları 150x100 cm arasında değişmektedir. Kalite olarak yine kilim gibi olup 10 cm de sıra bulunmaktadır. Heybe ve torbalarının boyutları ise; küçük torbalar 25x30 cm, büyük torbalar ise 35x45 cm dir. Kalite olarak yine 10 cm de tel, 10 cm de sıra bulunmaktadır Kilimlerde kullanılan boya ve renkler: Kilim dokumalarında genellikle her rengin koyusu kullanılır. Doğal renk yünlerin yanında koyu kırmızı, koyu lacivert, acı yeşil, toprak sarısı, ceviz kırmızısı rengin tonları, siyah, bordo, mavi, beyaz, pembe, eflatun, turuncu renkler kullanılır. Renklerinde kendi anlamları vardır. Birçok yörede yeşil Murat, mavi Umut, turuncu ve kırmızı Şiddetli sevgi, siyah Yas (bazı yerlerde tam tersine beyaz yas belirtisidir), mor kader gibi duyguları ifade eder. Bir motifin işlenmesi onun anlamını değiştirebilir. 5 Günümüzde iplik ve dokumalar daha çok pazardan alınan sentetik boyalarla ve kısmen de civarda bulunan doğal boyalarla kadınlar tarafından boyanmaktadır. Geçmiş yıllarda dokumaların boyasında sadece doğal boyalar kullanılmıştır. Bazı boyacıların sentetik ve doğal boyaları karıştırarak kendilerine özgü karışımlar elde ettikleri söylenmektedir Kilimlerde kullanılan motif ve desenler: Burdur kilimlerinde genelde şu motifler kullanılmaktadır: Tarak, göz, zikzak, bordür, sandıklı, parmak, çiçek, stilize ağaç motifleri, ev, küçük baklava dilimleri, üçgen motifleri, çengel, mihrap, dikdörtgen motifleri, S kıvrımlı motifler, dikdörtgen içinde yer alan sekiz köşeli motifler, V şekilli motifler, yıldız, eşkenar dörtgen motifler, kafes biçimli motifler, dal, merdivenli, koçboynuzu, çam ağacı, anahtar, eli belinde, basamaklı, kara beyi kızı v.b. Burdur köylerinde düz dokumalardan enlemesine bantlar halinde dokunmuş cicim tekniğinde kırmızı, pembe, turuncu, yeşil ve mor gibi canlı renklerin kullanıldığı görülmüş, dokumalarda pıtrak motifleri ve pıtrak motiflerini çevreleyen eşkenar dörtgen motifi, karşılıklı üçgen motifleri kullanılmıştır. Burdur köylerinde diğer düz dokuma tekniklerinden malzemesi yünden olan düz zili dokumalarda kırmızı renk egemendir. Tüm yüzeyi kare yüzeylere bölünmüş olup, içlerinde sekiz köşeli yıldız motifleri, boyuna ve enine sıralanmıştır. Çapraz zili dokumalarda, dokumanın yüzey bölünmeleri iç içe baklava biçimindedir. Baklava yüzeylerinin içinde ya pıtrak motifleri ya da eli belinde motifleri egemendir. Mavi, kırmızı, yeşil, turuncu renkler kullanılmaktadır. 4 ERTEN, Adnan; (Öğretmen), Burdur Kilim ve Heybe Desenleri Sergisi, Yapı ve Kredi Bankası. 5 DURUL, Yusuf; Anadolu Kilimlerinden Örnekler, İstanbul, 1977, s Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 42

7 118 Ayrıca kilim ve cicim tekniğinin bir arada kullanıldığı, beyaz, siyah, pembe, yeşil renklerin görüldüğü dokumalarda vardır. Bu dokumalar genelde Yeşilova (Kocayaka) kilimleri olarak bilinmektedir. Büğdüz Kasabası düz dokumalarındaki kilim ve seccadelerde ise kompozisyon şöyle oluşmaktadır: Saçaklar, çiti örgüsü, kilimlik (Kilimlik kısmında boncuk adı verilen bezeme tekniği ile çıbık adı verilen bezeme tekniği kullanılmıştır.), boncuk, sığır sidiği, kelebek, bıçkı dişi, kedi gözü, zemin. Yörede dokunan kilim ve seccadeler iki çeşit desen kullanılmıştır. Bunlardan ilki ismini dokumanın zeminin de kullanılan çıngırak motifi almıştır. Ve yinede çıngırak desenli seccade olarak isimlendirilmiştir. Diğer bir desen ise, kilimlerde zeminlerde kullanılan tabak motifleri adını almış olan tabaklı desendir. Büğdüz Yöresi düz dokumalarından heybelerde kompozisyon 4 bölümden oluşmaktadır: Kilimlik, boncuk, pıtrak, zemin. Zemin diyagonal olarak baklavalara bölünmüştür. Baklava dilimlerinin içlerinde ise tabak motifi kullanılmıştır. Heybelerin uzun kenarında ise zikzak motifi kullanılmıştır. Büğdüz Kasabası düz dokumalarından torbalarda kompozisyon 3 bölümden oluşmaktadır: Kilimlik, boncuk zemin. Zeminde ise çıngırak motifi kullanılmaktadır. Uzun kenarlarda ise çubuk motiflerinin yer aldığı bölüm bulunmaktadır. Yörede dokunan torbalarda çıngıraklı desen kullanılmıştır. 5. Burdur ili geleneksel dokumalarının günümüzdeki durumu: Türk kültüründeki yeri tartışılmaz olan dokuma sanatı, bazen ortaya çıkan gereksinimlerin sonucu olarak, bazen de bütün bu gereksinimlerin dışına çıkarak, insanların ruh halini yansıtan, yörenin örf ve geleneklerini, kültür birikimlerini ve yaşam tarzlarını açığa çıkaran bir ayna olmuştur. Bizim olan ve kültürümüzü yansıtan bu değerlerin korunması ve bugüne taşınması, ardından gelecek kuşaklara aktarılması için yapılan projeler, oldukça heyecan vericidir. Bu anlamda Burdur da, Burdur Belediyesi ve Burdur Valiliği tarafından başlatılan, Sosyal Yardımlaşmayı ve Dayanışmayı Teşvik Fonu tarafından kaynak aktarılmasının ardından protokolle Burdur Belediyesine devredilen Alaca Dokumaları Projesi çalışmalarının 2. dönemi de sona ermiştir. Sosyal riski azaltma projesi kapsamında desteklenen bu projenin yanı sıra AB İş-kur hibe planı çerçevesinde yürütülen Alaca Dokumaları Projesinde kursiyerler eğitim almaktadır. Bu proje, Anadolu nun binlerce yıllık tarihsel ve kültürel zenginliğini bağrında taşıyan Burdur'un kültür varlıklarını korumayı ve geleneksel el sanatlarını yaşatmayı hedeflemiştir. Günümüzde terk edilmiş ya da kaybolmaya yüz tutmuş el sanatlarının gün yüzüne çıkarılması ve hak ettiği değeri kazanması için başlatılan çalışmalar, Burdur El Sanatları Geliştirme Projesi ile önemli bir aşamaya gelmiştir. Bütün yörelerimizde olduğu gibi Burdur da dokumacılık giderek azalsa da hala devam etmektedir. Burdur un Büğdüz kasabasında dokumacılık çok uzun yıllar önce başlamıştır. Evlerde kıl, seccade, kilim, heybe ve torba gibi düz dokumalarla başlanan dokumacılık kendini geliştirerek devam etmektedir yılından itibaren halı dokumacılığı çok büyük başarılar göstermiş ve düz dokumalar da dokunmaya başlanmıştır yılından 1995 yılına kadar Büğdüz tip adı ile anılan çok kaliteli halılar dokunmuştur. Burdur da bazı halı şirketleri ve halı tüccarları atölye açmak için çalışmalara başlamış durumdadırlar. Tek sorunları atölye için mekân ayarlanması ya da yapılmasıdır. Bu sorunlar giderildiğinde dokumacılık daha da canlanmaya başlayacaktır. BURDUR İLİ GELENEKSEL DOKUMALARINDAN DÜZ DOKUMA VE HALI ÖRNEKLERİ, YÜZEY ŞEMALARI VE KULLANILAN MOTİFLER Şekil 3: Çıngıraklı (cümbüşlü) desenli seccade Şekil 4: Yüzey şeması

8 119 Bıçkı dişi Boncuk Sığır sidiği Direk Kelebek Kedi gözü Sığır sidiği Çıngıraklı Dokumanın adı: Çıngıraklı (cümbüşlü) desenli seccade Boyut : 120 x 180 cm Kalite : 55 x 125 Dokuma tekniği : Çapraz zili Renkler : Kırmızı, beyaz, sarı, mavi, yeşil, turuncu, bordo, siyah Çözgü ipi : Yün. Motif ipi : Yün. Kullanılan motifler : Çıngırak, sığır sidiği, boncuk, kelebek,bıçkı dişi, direk, kedi gözü. Şekil 5: Tabak desenli kilim Şekil 6: Yüzey şeması Dokumanın adı: Tabak desenli kilim Boyut : 165 x 240 cm Kalite : 55 x 125 Dokuma tekniği : Çapraz zili Renkler : Kırmızı, beyaz, sarı, mavi, yeşil, turuncu, bordo, siyah Çözgü ipi : Yün. Motif ipi : Yün. Kullanılan motifler :Top,sığır sidiği, boncuk, kelebek, bıçkı dişi, direk, kedi gözü

9 120 Şekil 7: Çıngırak desenli torba Şekil 8: Yüzey şeması Çıngırak Direk Boncuk Dokumanın adı: Çıngıraklı (cümbüşlü) desenli torba Boyut : 25 x 30 cm Kalite : 50 x 120 Dokuma tekniği : Çapraz zili Renkler : Beyaz, sarı, lacivert, yeşil, turuncu, bordo, siyah Çözgü ipi : Yün. Motif ipi : Yün. Kullanılan motifler : Çıngırak, boncuk, direk Şekil 9: Tabak desenli heybe Şekil 10: Şekil 15 nin yüzey şeması

10 121 Zikzak Pıtırak Top Boncuk Dokumanın adı: Tabak desenli heybe Boyut : 35 x 45 cm Kalite : 50 x 120 Dokuma tekniği : Çapraz zili Renkler : Kırmızı, beyaz, sarı, mavi, yeşil, mor, siyah Çözgü ipi : Yün. Motif ipi : Yün Kullanılan motifler : Top, pıtrak, boncuk, zikzak Şekil 11: Büğdüz tipi halı Dokumanın adı: Büğdüz tipi halı Boyut : 200 x 200 cm Kalite : 80 x 80 Dokuma tekniği : Türk düğümü Renkler : Kırmızı, krem, açık mavi, yeşil, bordo,siyah, lacivert, kahverengi Çözgü ipi : Pamuk Atkı ipi : Yün. İlme ipi : Yün Hav yüksekliği : 10 mm Kullanılan motifler : Bitkisel motifler, sığır sidiği Şekil 12: Büğdüz tipi halı Dokumanın adı: Büğdüz tipi halı Boyut : 100 x 130 cm Kalite : 80 x 80 Dokuma tekniği : Türk düğümü Renkler : Krem, açık mavi, siyah, açık kahverengi, deve tüyü Çözgü ipi : Pamuk Atkı ipi : Yün. İlme ipi : Yün Hav yüksekliği: 10 mm Kullanılan motifler : Atatürk portresi, güvercin

11 122 Kaynaklar Albayrak A, Sözlü görüşme, Kuyu mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Altay Ö, Sözlü görüşme, Recep mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Anonim, Burdur Ticaret ve Sanayi Odası, Araştırma Dizisi: 1, Dünü Bugünü ve Yarınıyla Burdur, 1995, s Anonim, Burdur İli Kız Meslek Lisesi Anonim, Burdur İli Müze Müdürlüğü Boyacı A, Sözlü görüşme, Üçdibek mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Bozkurt, Ömer Naci; Burdur İl Yıllığı, 1975, s Çolak M, Sözlü görüşme, Esnaf, Burdur, 2005 Engürlü F, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Erten, Adnan; (Öğretmen), Burdur Kilim ve Heybe Desenleri Sergisi, Yapı ve Kredi Bankası.Yüksel Yağan Ş,1978,Türk El Dokumacılığı, Türkiye İş Bankası, Kültür yayınları, s.9,15 Eskici R, Sözlü görüşme, Burdur, Burdur, 2005 Güçlü E, Sözlü görüşme,necati Bey mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Kelen E, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Kelen H, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Küçüksarı H, Sözlü görüşme, İnönü mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Mamak H, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Özdemir İ, Sözlü görüşme, Tepe mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Karaçöğür H, Sözlü görüşme, Yenice mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Öztürk İ, Sözlü görüşme, Bahçeli Evler mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Özyağcı N, Sözlü görüşme, Burç mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Paralı R, Sözlü görüşme,pazar mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Peker K, Sözlü görüşme, Esnaf, Burdur, 2005 Sarı M, Sözlü görüşme, Karasenir mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Sarı S, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Sarı Ş, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Şefik G, Sözlü görüşme, Esnaf, Burdur, 2005 Teke M, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Teksan Y, Sözlü görüşme, Özgür mah. Muhtarı, Burdur, 2005 Tokmakçı M, Sözlü görüşme, Burdur, 2005 Uzel Rüştü, Kız Teknik Öğretim Okulları Tekstil Teknolojisi, 1-2, Ankara, s.186