OSMANLI TÜRKÇESİ. Hafta 7. Yrd.Doç.Dr. Saim YILMAZ SAKARYA ÜNİVERSİTESİ

Transkript

1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ OSMANLI TÜRKÇESİ Hafta 7 Yrd.Doç.Dr. Saim YILMAZ Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2012 Sakarya Üniversitesi

2 ÜNİTE7 İÇİNDEKİLER 7.1. Giriş Osmanlı Türkçesinde İmla Kuralları 7.2. Kelimelerin Kökenini Tanıma 7.3. Türkçe Kelimelerin İmlası Sesli Harflerin İmlası Sessiz Harflerin İmlası 7.4. Arapça ve Farsça Kelime ve Tamlamaların İmlası 7.5. Ek ve Bağlaçların İmlası 7.6. Değerlendirme Soruları 7.7. Kaynaklar 2

3 HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Osmanlı imlasının temel kuralları anlatabilecek, Bu kuralları uygulamalı olarak gösterebilecek Yazımda meydana gelen değişikliklerin nedenlerini açıklayabilecek, Türkçe bir metni Osmanlı imlasına göre doğru bir şekilde yazabileceksiniz. ÖNERİLER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; Önceki üniteleri dikkatli bir şekilde bir daha gözden geçiriniz. Bu üniteyi okumadan önce Osmanlı dönemine ait bir metni okuyarak size farklı gelen imla kurallarını tespit ediniz. Üniteyi okurken bu kuralların izahlarını bulmaya çalışınız. Bol bol imla çalışması yapınız. 3

4 7.1. GİRİŞ Osmanlı Türkçesinde İmla Kuralları Geçmiş ünitelerde daha çok Osmanlıca bir metnin okunmasına dair bilgiler sunuldu. Bu ünitede ise Osmanlıcanın doğru bir şekilde yazılmasına dair bilgiler verilecektir. Dolayısıyla bu anlamda bazı bilgiler tekrar hatırlatılarak konunun imlâ yönüne dikkat çekilecektir. Öncelikle belirtmek gerekir ki Osmanlıca yazım kuralları tam ve net bir şekilde ortaya konulabilmiş değildir. Osmanlıcayı doğru bir şekilde yazabilmenin yolu bolca alıştırma yapmak ve neredeyse kelimelerin yazılışını tek tek kavramaktan geçer. Ancak bu söylediklerimiz Osmanlıca yazımın tamamen kuralsız olduğu anlamına da gelmemektedir. Dolayısıyla bu ünitedeki amacımız Osmanlıca yazımındaki temel kaideleri fazla teferruata girmeden sizlere aktarmak olacaktır. Osmanlıca imlâ (yazım) kurallarına geçmeden önce şu iki hususun altı önemle çizilmelidir. Bunlardan birincisi Osmanlı alfabesi Arap alfabesine dayanmaktadır. Bunun yanı sıra Türkçe ve Farsçadaki bazı sesleri ifade edebilmek için bazı harfler ilave edilmiştir. İkincisi ise Osmanlıca da Türkçe kelimelerin yanı sıra Arapça ve Farsça kelimeler de fazlaca yer almaktadır. Arapça ve Farsça kökenli kelimeler, ileride tekrar ele alınacağı gibi Osmanlıca yazımında kelimenin sonunda yapılan bazı küçük değişiklikler hariç aynen muhafaza edilmiştir. Dolayısıyla Osmanlıca bir metni doğru bir şekilde yazabilmek için öncelikle metin içerisinde yer alan her bir kelimenin kökeninin hangi dile ait olduğunu bilmek büyük bir önem arz eder. Çünkü kelimenin hangi dile ait olduğu bilgisi imlâya doğrudan etki etmektedir KELİMELERİN KÖKENİNİ TANIMA Önceden belirtildiği gibi Osmanlı alfabesi 28 harften oluşan Arap alfabesine ا د ذ ر ز و dayanmaktadır. Bundan dolayı sağdan sola doğru ve bitişik yazılır. Arapçadaki harflerinin kendinden sonraki harfe bitişmeme kuralı Osmanlıca yazımında da geçerlidir. Ancak Arapçadaki harflerin Türkçe ve Farsçadaki bazı sesleri karşılamakta yetersiz kalması Osmanlı alfabesine bazı harflerin ilave edilmesini zorunlu kılmıştır. Önceki ünitelerde de geçtiği gibi bu harfler p ( پ ), ç ( چ ) ve j ( ژ ) harfleridir. Osmanlıcada yer alan toplam 31 harften bazıları söz konusu edilen bu dillerin herhangi birinde hiç bulunmazken; bazıları ise bu dillerden sadece birine mahsus olabilmektedir. Bu durum bize herhangi bir kelimenin kökenini tespit hususunda bazı önemli ipuçları sunabilmektedir. Buna göre; P ( پ ), ç ( چ ), j ( ژ ) ve sağır kef ( ڭ ) harfleri Arapça kelimelerde kesinlikle bulunmaz. Diğer taraftan أ ت ح ذ ص ض ط ظ harfleri, daha sona işaret edileceği üzere Türkçedeki bazı kelimeler istisna edilecek olursa, umumiyetle Arapça kelimelerde yer alan harflerdir. 4

5 Farsçada ح ذ ص ض ط ظ ع ق.ث harfleri yoktur. Bununla birlikte j harfi sadece Farsçaya mahsustur ve Farsça orijinli kelimelerde görülecektir. Türkçede أ ث ح ذ ص ض ط ظ ع sesleri ve bunları ifade eden harfler mevcut değildir. Türkçede genizden söylenen n sesini göstermek için kullanılan ve sağır kef (ڭ) adı verilen harf sadece Türkçe kelimelerde mevcuttur. Bu ses Arapçadaki kef (ك) harfinin üstüne üç nokta ilave edilmek suretiyle yazıya aktarılmıştır. Yukarıda yapmış olduğumuz bu üçlü tasnifin genel geçer kurallar olmadığını, bunların bazı istisnalarının bulunduğunu da belirtmemiz gerekir. Örneğin Farsçada ث ص ط harfleri bulunmamasına rağmen az sayıda da olsa Farsça kelimelerde bu harfleri görmek mümkündür. Yine ص ط harfleri Türkçede bulunmamasına rağmen, ileride tekrar temas edileceği gibi, Osmanlıcada ilk heceleri kalın vokalli olan Türkçe kelimelerin yazımında bu harfler kullanılmıştır TÜRKÇE KELİMELERİN İMLASI Doğrusu Osmanlıcada yazımı en zor kelimeler Türkçe kelimelerdir. Bunu iki temel nedene dayandırmak mümkündür. Bunlardan birincisi Türkçede tek sessizle karşılanan bir sesin Arapçada birbirine benzer birkaç harfle karşılanmasıdır. Dolayısıyla Türkçe kelimeleri yazarken bu sessizlerden hangisinin tercih edileceği meselesi doğru bir Osmanlıca imlası için oldukça önemlidir. İkinci temel sorun Osmanlıca bir yazımda seslileri gösteren harflerin ne zaman yazılacağı veya ne zaman yazılmayacağına dair kesin bir kuralın olmamasıdır. Bilindiği gibi Türkçede sekiz tane ünlü harf bulunmaktadır. Ancak Osmanlıcada yazı için kullanılan Arap alfabesinde yer alan 28 harfin tamamı sessizdir. Arapçada sesli harfler, harflerin altına veya üstüne konulan fetha (üstün), kesra (esre) ve zamme (ötre) diye isimlendirilen hareke işaretleriyle karşılanır. Eski Anadolu Türkçesi ve Eski Osmanlıca metinlerde de Arapçanın tesiriyle seslileri karşılamak için umumiyetle harf yerine hareke kullanılmıştır. Diğer taraftan 1928 yılındaki harf inkılâbından kısa bir zaman öncesine rastlayan 1925 yılından sonra basılan kitaplarda da harflerin ayrı ve kelime içerisindeki seslilerin harf olarak yazıldığı görülmektedir. Ancak Osmanlıca eserlerin büyük bir çoğunluğu bu iki dönem arasındaki uzun devrede kaleme alınmıştır ve Osmanlıca imlası denildiği zaman kastedilen bu dönemde uygulanmış olan imla kurallarıdır Sesli Harflerin İmlası Osmanlıca imlasında sesli harfleri göstermek için aynı zamanda sessiz harf olarak da kullanılan elif ( ا ), vav ( و ), ye ( ي ) ve he ( ه ) olmak üzere dört harf kullanılır. Bunlardan elif ve he a ve e seslerini karşılamak için kullanılır. Ancak Osmanlıca imlasında kelime başındaki e sesini karşılamak için mutlaka elif harfi ( ا ) kullanılır. Osmanlıcada Türkçe kelimelerin imlasında elif harfinin üzerine hemze işareti konulmamakla birlikte kelime başında e sesini veren eliflerin üzerine hemze işareti konulmaktadır. Ancak bu kaideye de her zaman uyulduğunu söylemek zordur. أو أت أش أر أسكى 5

6 Eski Er Eş Et Ev Elif kelime başındaki a sesini karşılayabilmesi için üstüne med işareti şeklinde bir ) آ ( gerekir. elifin daha yazılması آت آجى آچيق آنا آطه آشاغى Aşağı Ada Ana Açık Acı At He harfinin e sesini verebilmesi için kelime ortasında veya sonunda bulunması gerekir. سرچه كله بك كيرمه كله جك كيجه Gece Gelecek Girme Kelebek Serçe He harfinin a sesini verebilmesi için kelime sonunda yazılması gerekir. Ancak bu her kelime sonundaki he harfinin a sesi vereceği şeklinde anlaşılmamalıdır. باشقه آطه قازمه باشالمه يازمه Yazma Başlama Kazma Ada Başka Ayrıca he harfi Osmanlıcada sessiz harf olarak kullanılıyorsa aynen Arapçadaki gibi kendisinden sonraki harfe bitiştirilerek yazılır. Ancak sesli harf olarak yazılıyorsa hem a sesinde hem de e sesinde kendisinden sonraki harfe bitişmez. يومورطه يه تپه ده كله بك قارغه لر مانده لر Mandalar Kargalar Kelebek Tepede Yumurtaya Vav harfi o, ö, u ve ü seslerini karşılamak için kullanılır. Ancak vav harfinin kelime başında bu sesleri karşılayabilmesi için kendisinden önce bir elif harfinin yazılması ) او ( gerekir. اوزوم اوزون اوكوت اوموز اورتو Örtü Omuz Öğüt Uzun Üzüm Yine Osmanlının son dönemlerinde yazılmış bazı kitaplarda ö ve ü harflerinin vav harfinin öncesine bitişik bir diş ilave edilerek ve üzerine bir hemze işareti konularak ) ئو ( gerekir. yazıldığının bilinmesi ئوزوم ئورنك ئورتو ئولوم ئوتو Ütü Ölüm Örtü Örnek Üzüm 6

7 Ye harfi ı ve i seslerini vermek için kullanılır. Aynı şekilde ye harfinin de kelime başında ı ve i sesini verebilmesi için kendisinden önce bir elif harfinin yazılması ) ا لي ( gerekir. ايصليق ايشيق ايرى ايستك ايشجى İşçi İstek İri Işık Islık Sesli harflerle ilgili aşağıdaki kaidelerin de altını çizmekte fayda vardır. Kelime sesli harfle ile başlıyorsa, mutlaka sesli harf yazıda gösterilmelidir. آت اش ايشيق ايرى İri Işık Eş At اوردك اوت اوزوم اوزون Uzun Üzüm Ot Ördek İlk hecede bulunan e sesi harfle gösterilmez. سوكى سركى دليك كسكين سس Ses Keskin Delik Sergi Sevgi Kelime sonundaki e sesi he harfi ile yazılır. دوه دره تپه سرچه كيجه Gece Serçe Tepe Dere Deve İlk hecedeki a sesi bazen harfle gösterilmese de, kelime içindeki a sesi genellikle yazılır. شقاق طوشان ياتاق ق قاچا صارغى Sargı Kaçak Yatak Tavşan Şakak باش چاقى طاراق ياغمور ياتاالق Yatalak Yağmur Tarak Çakı Baş Hangi hecede olursa olsun ı ve i sesleri genelde harfle gösterilir. ايرى ايشيق ايليق ايليك ايكيز İkiz İlik Ilık Işık İri 7

8 اريك اكين ايكندى اشيك اكرى Eğri Eşik İkindi Ekin Erik Ancak yazımı klişeleşmiş bazı kelimelerde ı ve i sesi yazılmaz. بر كبى آرتق بز سز Siz Biz Artık Gibi Bir Hangi hecede olursa olsun o, ö, u ve ü sesleri genelde harfle gösterilir. اورتو اوته بورو اودون اوموز Omuz Odun Boru Öte Örtü اولو اويقو اوزون اوزوم اوزونتو Üzüntü Üzüm Uzun Uyku Ulu Ancak bazı kelimelerin ilk hecelerinde o, ö, u ve ü sesleri yazıda harfle gösterilmez. بتون كوچك طقسان طداق صكره Sonra Dudak Doksan Küçük Bütün Yine yazımı klişeleşmiş bazı kelimelerde u sesi ye ( ى ) harfi ile yazılır. قوزى قورى طوغرى Doğru Kuru Kuzu Bugünkü İstanbul ağzında e sesiyle söylendiği halde Eski Anadolu Türkçesinde i sesiyle telaffuz edilen klişeleşmiş bazı kelimeler e sesiyle telaffuz edilmekle birlikte Osmanlıca yazımında ye ( ى ) harfi ile yazılır. كيجه ديمك ايتمك ايرمك ويرمك Vermek Ermek Etmek Demek Gece Geçmişte ğ sesiyle söylenen ancak daha sonra v veya y sesini almış olan bazı kelimeler Osmanlıca yazımında kef ( ك ) harfiyle yazılmıştır. كوكرجين دوكمك اوكى كوكى Güveyi Üveyi Dövmek Güvercin 8

9 Sessiz Harflerin İmlası Önceden geçtiği gibi, Arap alfabesinde birbirine benzer sesleri göstermek için farklı harfler bulunmaktadır. Hâlbuki Türkçede bu sesler tek bir harf ile karşılanmaktadır. Dilimizde bu seslerin karşılığı bulunmamasına rağmen, Osmanlı Türkçesinde bazı kelimelerin imlasında Arap alfabesinde yer alan bu harflere yer verilmiştir. Mesela Türkçedeki t harfine karşılık Arapçada ت) ve (ط şeklinde iki ses bulunmaktadır. Bunlardan tı harfinin Türkçede karşılığı olmamasına rağmen Osmanlıcada bazı Türkçe kelimelerin yazımında bu harf kullanılmıştır. Diğer bazı harfler için de bu durum geçerlidir. Bu tür harfleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: Türkçede tı (ط) sesi bulunmamasına rağmen, kalın ünlüyle birlikte yazılan te harfi, özellikle kelime başında tı ( ط ) harfiyle yazılır. طاغ طانيشمق طيرناق طيقيردى Tıkırtı Tırnak Danışmak Dağ طولو طويمق طوز طورمق Durmak Tuz Doymak Dolu Türkçede sad (ص) sesi bulunmamasına rağmen, kalın ünlüyle birlikte yazılan se harfi, özellikle kelime başında sad harfiyle yazılır. صارى صاقالنمق صرت ايصالق Islak Sırt Saklanmak Sarı صوغوق صورمق اوصلو صوصمق Susmak uslu Sormak Soğuk Türkçede hı (خ) harfi bulunmamasına rağmen k harfinden dönüşmüş ve bugün h harfiyle yazılan han, hanım, hangi gibi kalın ünlü ile başlayan kelimeler ve dahi gibi bazı kelimeler hı harfiyle bazen de he ( ه ) harfiyle yazılır. خان خانم هانكى دخى Dahi Hangi Hanım Han Türkçedeki z sesine karşılık Arapçada ( ) şeklinde dört harf bulunmasına rağmen Türkçe kelimelerdeki z sesini karşılamak için Osmanlıca imlasında genellikle keskin ze (ز) harfi kullanılır. ز ض ظ ذ يوز كوز قيز قوزى Kuzu Kız Göz Yüz 9

10 Sessiz harfler arasında kef harfinin durumuna ayrıca değinmek gerekir. Kef harfi Osmanlıca imlada bu günkü harflerle ifade edecek olursak dört sesin karşılığı olarak kullanılır. Bunlar k, n, g ve ğ harfleridir. Osmanlıcada bunların her birine ayrı isim verilmiş ve birini diğerinden ayırmak için kef harfine bazı işaretler ilave edilmişse de bunlar uygulamada pek fazla yer bulmamıştır. Her biri kef harfi (ك) ile gösterilmiş ve kelime içindeki bu harfin hangi sesi karşıladığı okuyucunun anlamdan çıkarmasına bırakılmıştır. a) Kâf-ı Arabî :(ك) Arap alfabesindeki kef harfine herhangi bir işaret konulmaksızın yalın olarak yazılır. Türkçe kelimelerdeki ince sesli k harfini karşılamak için kullanılır. اكمك اكشى اكسيك كچى اكين Ekin Keçi Eksik Ekşi Ekmek Ancak Türkçe kelimelerdeki kalın sesli k harfini karşılamak için genellikle kaf harfi kullanılır. (ق) قاتى آقمق آچيق چاتيق قاش Kaş Çatık Açık Akmak Katı b) Kâf-ı Fârisî :(گ) Kef harfinin çizgisinin üstüne paralel bir düz çizgi çizilerek gösterilir. Türkçe kelimelerdeki g harfini karşılamak için kullanılır. كجيكمه كچكين كرچك كچيد كزكين Gezgin Geçit Gerçek Geçkin Gecikme c) Kâf-ı Nûnî (Sağır Kef) :(ڭ) Kef harfinin hemzesinin üzerine üç nokta konularak yazılır. Türkçeye mahsus bir sestir. Kelime başında bulunmaz. Bu günkü Türk alfabesinde n harfiyle karşılansa da, n harfinin sesinden farklıdır ve genizden söylenen n sesini karşılamak için kullanılır. Ayrıca ilgi ve iyelik ekleri, fiil çekimlerinin ikinci tekil ve çoğul ekleri ve isim tamlamalarında sağır kef yazılır. اك اون اون اوكجه صكره Sonra Önce Ün Ön En آكلمق آكالشمق اوكارمق آكالتمق آكديرمق Andırmak Anlatmak Onarmak Anlaşmak Anılmak بكا سكا اوكا بوكا شوكا 10

11 Şuna Buna Ona Sana Bana كلدك كلديكز باباكز قاپونك اوكى سنك اوك Senin Evin Kapının Önü Babanız Geldiniz Geldin d) Kâf-ı Yâyi: Türkçeye mahsus bir sestir. Genellikle günümüz Türkçe imlasında ğ harfinin karşılığıdır. اكلنجه اكر اكرى دكنك دوكون Düğün Değnek Eğri Eğer Eğlence اوكون اوكوت ايكنه دكل مكر Meğer Değil İğne Öğüt Öğün Bununla birlikte günümüz Türkçe imlasında ğ harfi ile yazılan kalın sesli kelimelerin Osmanlıca yazımında gayın harfi (غ) ile karşılandığını belirtmek gerekir. صاغ آغرى آغاچ آغيز طوغرى Doğru Ağız Ağaç Ağrı Sağ Türkçe kelimelerde genellikle aynı iki sessiz yan yana bulunmaz. Ancak çok az da olsa aynı iki sessizin yan yana geldiği kelimeler vardır. Yine kelimenin sonuna ek getirildiğinde benzer durumla karşılaşmak mümkündür. Arapçada böyle durumlarda sessiz harfi iki defa okutmak için şedde ( ) adı verilen bir işaret kullanılmaktadır. Arap alfabesi kullanılan Osmanlıca imlasında ise şedde işareti kullanmak yerine aynı sessiz iki defa yazılır. اللى بللى تللر قولالمق بلله مك Bellemek Kollamak Teller Belli Elli Sayıları çok az da olsa bazı kelimelerin yazımı bu kaidenin dışındadır. Yani kelime içerisinde iki sessiz bulunmasına rağmen sessiz harf iki defa değil bir defa yazılır, fakat okunuşta iki sessiz varmış gibi okunur. ياصى آصى اسى Issı Assı Yassı Yine bazı kelimeler sonlarına ek aldıklarında üç sessiz yan yana gelebilir. Özellikle sin harflerinde bu tür durumlarla karşılaşmak mümkündür. Üç sessizin (ى) ve ye (ش) şın,(س) 11

12 yan yana geldiği böyle durumlarda sin ve şın harflerinin ilk ikisi bitişik sonuncusu ayrı yazılır. Ye harfinde ise son ikisi bitişik yazılırken birinci ye diğerlerinden ayrı yazılır. سركي يى Sergiyi سس سز Sessiz 7.4. ARAPÇA VE FARSÇA KELİME VE TAMLAMALARIN İMLASI Osmanlıca yazımında Arapça ve Farsça kelimelerin yazılışı Türkçe kelimelerin yazılışına göre nispeten daha kurallı ve kolaydır. Çünkü az ileride ele alınacağı gibi, kelime sonundaki küçük bir takım değişiklikler dışında bu iki dilden alınmış kelimelerde herhangi bir değişiklik yapılmaz. Diğer bir ifadeyle bulundukları dilde nasıl yazılıyorlar ise Osmanlıca yazımına da aynı şekilde aktarılacaklardır. Bunun için söz konusu kelimelerin Arapça veya Farsçada nasıl yazıldıklarını bilmek veya bu hususta sözlüklerden yardım almak gerekmektedir. Özellikle Arapça kelimeler hususunda kelimelerin köklerini ve Türkçeye nasıl transkribe edileceğini gösteren Hamza Ermiş in Arapçadan Türkçeleşmiş Kelimeler Sözlüğü bu anlamda oldukça faydalı olacaktır. Arapça ve Farsçada uzun sesliler hariç ünlü seslerin harekelerle karşılandığını daha önce belirtmiştik. Ancak Osmanlıca yazımında da bu sesler genellikle harekelerle karşılansa da harekeler yazıda gösterilmez. Aynı şekilde kelimelerin orijinal yazılımları korunduğundan dolayı ünlü sesleri vermek için Türkçe kelimelerde ünlü sesi karşılamak için kullanılan harflerde kullanılmaz. Benzer şekilde Arapçada kendisini seslendirecek harekesi bulunmayan sessiz harfi sâkin olarak okutan cezim ( ) işareti ve sessiz bir harfi iki defa okutmaya yarayan şedde ( ) işareti de Osmanlıca imlada gösterilmez. Arapça kelimelerin sonunda bulunan tenvin ( ) işareti Osmanlıca imlasında bazen yazılırken bazı kelimelerde ise yazılmaz. Genelde sonu elif harfiyle biten bu kelimeler Türkçede uzun a (â) sesiyle okunur. Sonunda tenvin işareti gösterilen kelimelerden örnekler: تدرجي ا حقيقة متفق عليه بعض ا حبق Bi-hakkin Ba zan Müttefekun aleyh Hakîkaten Tedrîcen Sonunda tenvin işareti gösterilmeyen kelimelerden örnekler: مرحبا غالبا دائما عجبا Acabâ Dâimâ Galibâ Merhabâ (ال) Bilindiği gibi Arapça isimlerin başında kelimeyi belirli hale getirmek için el takısı bulunur. Arapçadan alınan isimlerin başındaki el takısına Osmanlı imlasında genellikle yer verilmez. Ancak Arapça isim ve sıfat tamlamalarında tamlama olduğunu göstermek adına tamlayanın (muzâfun ileyh) başına el takısı yazılır ve söz konusu kelimenin okunuşu el 12

13 takısından sonraki harfe göre değişiklik arz eder. Bu durum daha çok Osmanlı dönemine ait metinlerin günümüz imlasına aktarımını ilgilendirdiğinden bir sonraki ünitede tekrar ele alınacaktır. Arapça tamlamalarda tamlayan isimse isim tamlaması, sıfatsa sıfat tamlaması yapılmış olur. İsim tamlamasında her iki kelimenin de Arapça olması gerekir. Arapça sıfat tamlamalarında ise sıfat ile mevsuf müzekkerlik-müenneslik ve teklik çokluk açısından birbirine uyum sağlamalıdır. Bu konu altıncı ünitede daha geniş bir şekilde anlatıldığından burada bu tür tamlamalara birkaç örnek vermek yeterlidir. دار التعليم دار الفنون قطب العارفين دول المعظمه رمضان المبارك Ramazânü l- Mübârek Düvelü l- Mu azzama Kutbu l- Ârifîn Dârü l-fünûn Dârü t-ta lîm Sonunda yuvarlak te (ة) bulunan Arapça kelimelerin bir kısmı Osmanlı imlasında açık te yazılır. ile (ت) بركت نزاكت اشارت سهولت اطاعت İtâ at Suhûlet İşaret Nezâket Bereket Bununla birlikte bu tür kelimelerden bazı isim ve sıfatlar he harfi (ه) ile yazılır. فاطمه آمنه عائشه جاريه معلمه Mu allime Câriye Âişe Âmine Fâtıma Aynı şekilde başında el takısı (ال) bulunan kelimelerin sonundaki yuvarlak te lerde he harfi ile yazılır. بالوكاله بالوسيله على العجله بالتجربه بالجمله bi l-cümle bi t-tecrübe ale l- acele bi l-vesîle bi l-vekâle Osmanlı imlasında Arapça kelimelerin isim, sıfat ve özellikle de mastar şekillerine daha çok yer verilmiştir. Bununla birlikte Farsçadan Osmanlıcaya geçen kelimelerde bu durum biraz farklılık arz eder. Osmanlı dönemine ait metinlerde Farsça kelimelerin mastar kalıplarına neredeyse hiç rastlanmazken, isim ve sıfat kalıbındaki kelimeler oldukça fazladır. Burada konumuz açısından önemle altı çizilmesi gereken husus Osmanlı imlasındaki isim ve sıfat tamlamalarının büyük çoğunluğu Farsça kurallara göre yapılmıştır. Farsça tamlamalarda Arapça da olduğu gibi önce tamlanan daha sonra tamlayan zikredilir. Şayet tamlamanın ikinci unsuru olan tamlayan isimse isim tamlaması; sıfatsa sıfat tamlaması yapılmış olur. Dolayısıyla Osmanlı imlasında Farsça tamlamaların yazımı nispeten kolaydır. Çünkü Farsça bir tamlama oluşturmak ve yazmak için önce tamlanan daha sonra tamlayan olmak üzere iki kelimeyi yalın halde yan yana yazmak yeterli olacaktır. Bu duruma ait birkaç istisna biraz sonra zikredilecektir. Ancak bu tür isim ve sıfat tamlamalarını yazılı bir metinde tanıyıp okumak Osmanlı dönemine ait bir 13

14 metni doğru okuyup anlayabilmek için son derece önemlidir. Aynı şekilde bu tür tamlamaların günümüz imlasına aktarımında da bir takım farklı uygulamalar söz konusudur. Aktarım hususundaki bu farklılıklara bir sonraki ünitede yer verilecektir. Burada Farsça isim ve sıfat tamlamalarına birkaç örnek ile birlikte bazı imla kurallarına işaret etmek yeterlidir. Tamlamanın ilk unsurunu oluşturan tamlanan konumundaki kelime sessiz harfle bitiyorsa bu durumda imlada herhangi bir farklı uygulamaya gitmeksizin az önce zikredildiği gibi iki kelimeyi yalın halde yan yana yazmak yeterlidir. شهر بروسه دولت عثمانيه باب رحمت (Bâb-ı rahmet) Rahmet kapısı Devlet-i Osmâniyye (Osmanlı devleti) Şehr-i Bursa (Bursa şehri) مجلس عمومى صوم رمضان ارباب كمال Erbâb-ı Kemâl (Olgun kişiler) Savm-ı Ramazân (Ramazan orucu) Meclis-i umûmî (Genel Meclis) Farsça tamlamadaki ilk kelimenin yani tamlananın son harfi hâ-i resmiye adı verilen he harfi ( (ه ile veya ye harfi ( ى ) ile bitiyorsa he ve ye harflerinin üzerine bir hemze işareti ilave etmek gerekir. بادۀ حكمت لهچۀ عثمانى ليلۀ قدر Bâde-i Hikmet (Hikmet Şarabı) Lehçe-i Osmânî (Osmanlı Lehçesi) Leyle-i Kadr (Kadir gecesi) اهالئ مملكت اسامئ مؤلفين نواحئ واليت Nevâhî-i Vilâyet (Vilâyetin nahiyeleri) Esâmî-i Müellifîn (Müelliflerin isimleri) Ehâlî-i Memleket (Memleket halkı) ) و ( vav ) veya ا ( elif Farsça tamlamadaki ilk kelimenin yani tamlananın son harfi uzatma harfleri ile bitiyorsa izafet kesresine delalet etmek üzere kelimenin sonuna bir ye harfi ( ى ) ilave edilir. عصاى موسى نواى بلبل صداى خوش Sadâ-yı Hoş (Güzel Ses) Nevâ-yı Bülbül (Bülbülün Sesi) Asâ-yı Mûsâ (Mûsâ nın Asâsı) 14

15 ترازوى عدالت اوردوى همايون آهوى دشت Âhû-yı Deşt (Çöl Ceylanı) Terâzû-yı Adâlet (Adalet Terazisi) Ordû-yı Hümâyûn (Padişah Ordusu) Osmanlıcada isim ve sıfat tamlamaları üç veya daha fazla kelimeden meydana gelebilir. Ancak üçten fazla kelimeden meydana gelen tamlamalar güzel kabul edilmez. Bununla birlikte yukarıda zikredilen kurallar üç veya daha fazla kelimeden oluşan tamlamalar için de geçerlidir. كتاب مسائل مهمه Kitâb-ı Mesâil-i Mühimme (Mühim Meseleler Kitabı) شاعر مشهور ايران Şâir-i Meşhûr-ı İran (İran ın Meşhur Şairi) دول اسالميۀ معظمه بلبل باغ فصاحت Düvel-i İslâmiyye-i Mu azzama (Büyük İslam Devletleri) Bülbül-i Bâg-ı Fesâhat (Fesahat Bahçesinin Bülbülü) 7.5. EK VE BAĞLAÇLARIN İMLASI Ekler konusu dördüncü ünitede Osmanlı Türkçesinde Ekler başlığı altında ele alındı. Ayrıca üçüncü ünitede ismin hal ekleri, beşinci ünitede ise fiillerin çekimleri verilmek suretiyle fiile bitişen ekler incelenmiş oldu. Dolayısıyla imla konusunun ele alındığı bu ünitede ekleri ayrı ayrı zikretmek yerine eklerin yazımına ilişkin bazı temel hususlara işaret edilecektir. Burada her bir açıklama için örnek verilmeyeceğinden ilgili ünitelerdeki örneklere bakmak uygun olacaktır. 1- Osmanlı Türkçesinde genellikle eklerin yazılışı kalıplaşmıştır ve çoğunlukla ek içerisinde bulunan sesli harf yazılmaz. Okunuşta kendisine eklendiği kelimenin ses uyumuna göre ince veya kalın olarak okunurlar. -ler, lar çokluk eki daima ( لر ) şeklinde yazılır چيچكلر آننه لر آغاچلر چوجوقلر Ağaçlar Çocuklar Çiçekler Anneler -cı, ci, cu, cü, çı, çi, çu, çü yapım eki hiçbir değişikliğe uğramadan ( جى ) şeklinde yazılır. تميرجى حلواجى مهرجى يولجى 15

16 Yolcu Mühürcü Helvacı Demirci ايشجى ميراثجى مكتوبجى سودجى Sütçü Mektupçu Mirasçı İşçi -ce, ca, çe, ça eki daima ( جه ) şeklinde yazılır. -sız, siz, suz, süz eki daima ( سز ) şeklinde yazılır. -mı, mi, mu, mü soru eki daima ( مى ) şeklinde yazılır. Kelimeye bitişik veya ayrı yazılabilir. -dır, dir, tır, tir, dur, dür, tur, tür ister fiilden fiil yapma eki olsun, ister bildirme eki olsun ( در ) şeklinde yazılır. Bazı metinlerde fiilden fiil yapma eki olarak yazıldığında nadir de olsa ( دير ) şeklinde yazıldığı görülür. آچدرمق ايندرمك اولدرمك صولدرمق كولديرمك Güldürmek Soldurmak Öldürmek İndirmek Açtırmak اوزكوندر دوقتوردر واردر بوشدر كوچدر Güçtür Boştur Vardır Doktordur Üzgündür -lı, li, lu, lü sıfat yapma eki daima ( لى ) şeklinde yazılır. بروسه لى اكشيلى توزلى سوزلى Sözlü Tozlu Ekşili Bursalı Ancak resmî lakap, rütbe ve unvanlardaki lu eki ( لو ) şeklinde yazılır. دولتلو عزتلو سعادتلو رفعتلو Rif atlü Sa âdetlü İzzetlü Devletlü Ki eki: Aitlik eki olan ki daima ( كى ) şeklinde yazılır. Okunuşta eklendiği kelimenin ses uyumuna göre uğradığı değişiklik yazıda gösterilmez. شيمديكى اوده كى رافده كى بوكونكى دونكى Dünkü Bugünkü Raftaki Evdeki Şimdiki Ancak cümlede bağlaç konumunda olan ki ve bazı kalıplaşmış kelimelerdeki ki eki daima ( كه ) şeklinde yazılır. چونكه صانكه حالبوكه بلكه مكركه 16

17 Meğerki Belki Halbuki Sanki Çünkü 2- Gayın ( غ ), Kaf ( ق ) ve Kef ( ك ) harflerinin bulunduğu ekler eklendiği kelimenin kalınlık ve incelik ses uyumuna göre iki türlü yazılır. -mak, mek mastar eki ince ünlü kelimelerde ( مك ) şeklinde kalın ünlü kelimelerde ise ) şeklinde yazılır. Ancak bu eklere ünlüyle başlayan bir ek ilave edildiğinde -mak eki مق ( yazılır. ) şeklinde مغ ( آچمق اولمق سومك يورومكه قوشمغه Koşmaya Yürümeye Sevmek Olmak Açmak -lık, lik, luk, lük yapım eki ince ünlü kelimelerde ( (لك şeklinde kalın ünlü kelimelerde ise ( لق ) şeklinde yazılır. اينجه لك كوزلك كتابلق طوغريلق Doğruluk Kitaplık Gözlük İncelik -cık, cik, cuk, cük, çık, çik, çuk, çük eki ince ünlü kelimelerde ( (جك şeklinde kalın ünlü kelimelerde ise ( جق ) şeklinde yazılır. -cağız, ceğiz küçültme eki ince ünlü kelimelerde ( (جكز şeklinde kalın ünlü kelimelerde ise ( جغز ) şeklinde yazılır. چوجوقجغز ياوروجغز قيزجغز قاردشجكزم Kardeşceğizim Kızcağız Yavrucağız Çocukcağız ÖZET Osmanlı Türkçesinde Türkçenin yanısıra Arapça ve Farsça kelimelerde yer almaktadır. Kelimenin orijinini bilmek Osmanlı imlasında son derece önemlidir. Bu sebeple öncelikle kelimelerin orijinini tanımaya yönelik bazı ipuçları verilmiştir. Daha sonra sesli-sessiz harflerin ve Türkçe kelimelerin yazımına dair kurallar zikredilmiştir. Ardından diğer dillerden dilimize geçmiş kelimelerin yazımı ve özellikle Arapça ve Farsça tamlamaların imlası hakkında bilgi verilmiştir. Son olarak ek ve bağlaçların imlası konusu üzerinde durulmuştur DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Gece kelimesi aşağıdakilerden hangisinde Osmanlı imlasına göre doğru yazılmıştır. كه جه (a غه جه (b 17

18 غيجه (c كيجه (d كيجة (e 2. Güvercin kelimesi aşağıdakilerden hangisinde Osmanlı imlasına göre doğru yazılmıştır. غوغرجين (a غوكرجن (b كوورجن (c غوورجن (d كوكرجين (e 3. Yumurtaya kelimesi aşağıdakilerden hangisinde Osmanlı imlasına göre doğru yazılmıştır. يومرتايا (a يومورطه يه (b يومورتايه (c يومرطايا (d يومورته يا (e 4. Kuzu kelimesi aşağıdakilerden hangisinde Osmanlı imlasına göre doğru yazılmıştır. قوزو (a غوزو (b كوزو (c قوزى (d كوزى (e 5. Bâde-i Hikmet kelimesi aşağıdakilerden hangisinde Osmanlı imlasına göre doğru yazılmıştır. بادى حكمة (a بادى حكمت (b بادإ حكمه (c بادۀ حكمة (d بادۀ حكمت (e 7.7. KAYNAKLAR Belviranlı, Ali Kemal, Osmanlıca İmla Rehberi, Konya Develi, Hayati, Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II, İstanbul Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul Ermiş, Hamza, Arapça dan Türkçeleşmiş Kelimeler Sözlüğü, İstanbul Hızlı, Mefail, Metinlerle Osmanlı Türkçesi, Bursa 2010 Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul Timurtaş, Faruk K., Osmanlı Türkçesine Giriş, İstanbul Yeğin, Abdullah ve diğerleri, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Büyük Lûgat, İstanbul