BİLGİSAYAR OYUNLARINDA POLİTİK ETKİLER; PROPAGANDA: SANAL MEDENİYETLER ÇATIŞMASI OLABİLİR Mİ?

Transkript

1 BİLGİSAYAR OYUNLARINDA POLİTİK ETKİLER; PROPAGANDA: SANAL MEDENİYETLER ÇATIŞMASI OLABİLİR Mİ? TONGUÇ İBRAHİM SEZEN Istanbul University (Turkey) Abstract Özet Can computer games contain propaganda? This study will try to answer this question. The first step will be, to explain the propaganda processes in the audio-visual media, especially in cinema. Propaganda rules; explained in this part will help to show revealed and conclead propaganda in computer games examples. The second part of the study will be on the computer game Command and Conquer: Generals. Visual and auditory design and the story of the game will be exposed. At last the results will be compared with the minor survey done on gamers about the perception of the game. Bilgisayar oyunları propaganda içerir mi? Bu temel soruyu yanıtlamaya çalışacak çalışma öncelikle görsel işitsel medyada, özellikle sinemada propagandanın işleyişini ele alacaktır. Burada ortaya çıkacak propaganda kurallarının ışığında açığa vurucu ve örtülü propaganda içeren bilgisayar oyunları örneklerle incelenecektir. Çalışmanın ikinci bölümü örnek oyun olarak seçilen Command and Conquer: Generals oyununun görsel ve işitsel tasarımını ve hikaye yapısını ortaya koyduktan sonra minör bir araştırma sonucu elde edilen verilerle oyunun oyuncular tarafından algılanışına dair veriler ortaya koyacaktır.

2 BİLGİSAYAR OYUNLARINDA POLİTİK ETKİLER; PROPAGANDA: SANAL MEDENİYETLER ÇATIŞMASI OLABİLİR Mİ? Anahtar Kelimeler: Propaganda Öteki Stereotipleştirme Yüceltme İnteraktivite Bilgisayar Oyunları Amerikan Ordusu Hizbullah Neo-Nazi Hareketler İslam Kimliği Medeniyetler Çatışması Sorunun Tanımı Propagandanın görsel işitsel iletişim araçlarında kullanımı 20. yüzyılda gelişimini büyük oranda tamamlamış bir olgudur. 21. yüzyılın başında ise interaktivite kavramı; görsel işitsel medyada yeni ve yaygın bir öğe olarak yerini almaktadır. İnteraktif görsel işitsel medyanın eğlence endüstrisi içindeki en büyük temsilcisi bilgisayar oyunu sektörüdür. Bilgisayar oyunlarının oyuncular üzerindeki etkisi ise uzun süredir tartışılan bir olgudur. Bilgisayar oyunlarının, oyuncuları şiddete yöneltmesi gibi olgular ele alınırken; bu tür bir etkinin propaganda amaçlı olarak kullanılıp kullanılamayacağı ve oyunların propaganda amaçlı üretilip üretilemeyeceği sorusu da ister istemez sorulmaktadır. Çalışma, bilgisayar oyunları üzerindeki politik etkileri; özellikle propaganda bağlamında ele alacaktır. Bilgisayar oyunları politik duruş ve görüşleri iletmek için kullanılabilir mi? Görsel işitsel medyanın yeni bir formu olarak bilgisayar oyunları hangi propaganda kurallarından, geleneklerinden etkilenir. Bilgisayar oyunlarında açığa vurucu ve örtülü propaganda nasıl işler? Propaganda içeren oyunlar hangi genel karakteristikleri paylaşırlar? Araştırma Yöntemi Çalışma, ilk olarak kamuoyu oluşturma ile propagandanın görsel işitsel medyanın temelini oluşturan sinema üzerinde nasıl uygulandığını tespit edecektir. Daha sonra bilgisayar oyunlarında; görsel işitsel iletişimde, propaganda uygulamanın kurallarının nasıl işlediği ve açığa vurucu ve örtülü propaganda yapıları incelenecektir. Son olarak örnek oyun seçilen Command and Conquer: Generals oyununun olası politik mesajları ile bunların 30 oyuncu üzerinde uygulanan minör araştırmanın sonuçlarına göre oyuncular tarafından algılanışları değerlendirilecektir. 272

3 Görsel-İşitsel Propaganda ve İşleyişi Propaganda terimi, 17. yüzyılın ilk yarısında Roma Katolik Kilisesine bağlı olarak Protestanlığın yayılışına karşı kurulan Congragatio de Propaganda Fide / İtikadı Yayma Cemaati nden gelir. Başkalarının inançlarını ve davranışlarını etkilemeye, kamuoyu oluşturmaya yönelik olan; gerçeklerden, akıldan çok, duyulara seslenen, olayları tek yanlı sunarak işin özünü gizleyen örgütlü ve sistemli her türlü çaba (Budak, 2002, 618) yada belli çıkarları olan bireylerin yada grupların, başkalarının kanılarını ve davranışlarını etkilemek amacıyla önceden tasarlanmış ikna ve telkin tekniklerini kullanarak yaptıkları eylem (Bektaş 2000, s.150) şeklinde tanımlanan propaganda eylemi ise çok daha eski dönemlere dayanmaktadır. Batı da çağdaş propagandanın gelişimi 18. yüzyıldan itibaren artan devrimci hareketlere dayandırılabilir. Çağdaş Batı Medeniyeti geliştikçe, ekonomik ve siyasal iktidar savaşındaki rakiplerin yaydıkları görüşleri eleştirme ve kendi görüşlerini yayma çalışmaları toplumsal çatışma sürecinin bir parçası haline gelmiştir. (Bektaş 2000, 146) 20. yüzyılın başında kitle iletişim araçlarındaki teknolojik gelişim; propagandanın da gelişmesini sağlamıştır. İletişim bilimciler Jowett ve Linton un aktardıklarına göre (1980), 1907 yılında Büyük Britanya da kurulan Ulusal Toplumsal Ahlak Konseyi (National Council of Public Morals); The Cinema: Its Present Position and Future Possibilities adlı bir rapor yayınlar. Rapor, sinema filmlerini dünya çapında yaygın başlıca tecimsel eğlence biçimi olarak tanımladıktan sonra; bu medyumun çok ciddi ve önemli bir gücü olması olasılığına endişe ile dikkat çeker; bu güç izleyenleri etkileme ve yönlendirme gücüdür. (s.67, 68) Bu yersiz bir endişe değildir; zira klasik görsel işitsel anlatımın temeli; özdeşleşme yolu ile duygulara ve bilinçaltına seslenmesine dayanır. Sonuçta ise; [Sinema] kişilerin tutumlarını, kanılarını etkilemekle yetinmeyip; değerlerin kökleşmesine de yardım eder. (Bektaş, 2000, s.141) Birinci Dünya Savaşı sırasında ABD de sinema salonlarında dört dakikalık insanlar gösterileri yapıldı. Bu sırada bir kısmı tamamen uydurma olan öyküler anlatılır ve halkın düşmandan nefret etmesi amaçlanıyordu. Bu dönemde dört dakikalık insanlar hikayelerinin tümü halk tarafından gerçek olarak algılanmıştır ve bu gerçeklik fikri nedeni ile başarılı olmuşlardır li yıllarda yeni kurulmuş olan Sovyet Rusya da devrimin lideri Lenin in talimatı ile başını Sergei Eisenstein ın çektiği bir grup yönetmen propaganda filmleri çekerler. Bu filmler bir kısmı tamamen kurmacadır ve izleyenler de bunun bilincindedir; buna rağmen kullanılan simgeler ve sinemasal dil filmlerin propaganda açısından başarılı olmalarını sağlar lu yıllarda kurmaca filmlerin propaganda amaçlı kullanımı özellikle Nazi Almanyası nda kontrollü olarak uygulanır. Sabine Hake nin aktardığı üzere (2001) Kracauer ve Wollenberg e göre...tüm Nazi filmleri çok yada az propaganda filmleridir... görünürde zararsız olan konular, komediler ve hatta müzikaller Nazi ideolojisinin lehine bir eğilim sahibidirler. (s.3). İkinci dünya savaşı sonrasında bir propaganda aracı olarak kurmaca film; ABD ve Sovyetler Birliği arasında yaşanan soğuk savaşın hizmetindedir. ABD de bazen açıkça (Örneğin: The Red Menace, 1949); bazen uzaylı istilacılar gibi metaforların ardında (Örneğin: The Angry Red Planet, 1960) Sovyet sistemine karşı korkuya dayalı bir propaganda yürütürken; Sovyetler, Amerikan pop kültürünü küçümseyen komedi filmleri çekerler. Soğuk savaş döneminin ardından ise Akgün ün de aktardığı üzere (2003) pek çok düşünür ve bilim adamına göre tek süper güç olarak kalan 273

4 ABD, kendi yaşam tarzını ve ideolojisini tüm dünyaya kitle iletişim araçlarını; özellikle de kurmaca sinemayı kullanarak yaymaktadır. (s.59, 60) Sinema, izleyenlerin dünyayı algılayış biçimlerini paylaştıkları bir araç olarak tanımlanabilir. Jowett ve Linton a göre (1980) özellikle çeşitlilik içiren nüfus yapısı ile ABD de sosyalleşme ve kültürel homojenleşme sinema filmlerinden büyük oranda etkilenmiştir (s.69). Herbert Blumer, Filmler ve Davranış adlı eserinde şöyle der; Filmleri basitçe bireyin hayatının gayretini yumuşatmak, monotonluğundan ve zorluklarından kaçmak yada bu temeller üzerindeki gerçek dışılığı savunmak için katıldığı bir fantezi dünyası olarak görmek yetersizdir. Resimlerin çoğu, davranış kalıpları çizen, açıktan açığa davranmayı teşvik eden, hayal gücünün enerjik yaşamı içinde tatmin eden ve gerçekliğin fikirleri olmasından itibaren hayatın gerçek betimlemeleridir. Resimler birer teşvik etme biçimidir. (Akt. Jowett ve Linton, 1980, s.89) Bu bağlamda sinema kendi öz yapısı nedeniyle propagandanın temel gereksinimlerini içinde barındırmaktadır. Bu özün yanında; sinemada ve dolayısı ile sinemasal öğeler içeren görsel işitsel medyada propagandanın işleyişiyle ilgili temel kurallar da bulunmaktadır. Propagandanın işlemesi için basit ve anlaşılır mesajlar kullanılmalıdır. Basit ve anlaşılır simgeler; yazınsal, görüntüsel, plastik ve müziksel olarak ayrılır. Her bir simge propaganda evreninde temsil ettiği şeyle özdeşleşir. Sözel anlamda yalın simgeler, sloganlar olarak şekillenirler. Sloganlar da atasözleri gibi önemli ve özlü deyişlerdir. Belli toplumsal, siyasal ilkeleri, çözümleri içeren kısa, çarpıcı, kolay anımsanan sözcükler yada tümcelerden oluşurlar. Kamuoyuna daha çabuk ulaşan bu tümceler mesajın kolayca anlaşılabilmesini ve aynı zamanda dikkat çekebilmesini sağlarlar. Dolayısıyla siyasal ve ticari reklamcılığın temel kaynaklarını oluştururlar. (Bektaş, 2000, s:115). Sloganlar yapıları sonucu tekrara müsaittirler. Propaganda kendi doğrularını yüceltirken ve onlara uyanları ideal olarak tanımlarken, öteki grupları ve onların doğrularını yerer. David Welsh e göre (2001) politik propagandanın en büyük yardımcını düşmanlık ve nefrettir. Bunlar propaganda etkisi altındaki toplumu oyalayıcı bir görev üstlenirler. Bir yabancıya atfedilen nefret, grup içinde birleştirici etki yaratır (s.205). Propaganda sineması düşmanı tanımlamak için genelde stereotipler kullanır. Bunlar, basmakalıp, sıradan; özel bir sınıfı, ırkları veya grubu temsil eden figürlerdir. Stereotiplerin çizimi anti-semboller kullanılarak yapılır ve düşman; hem bir hedef hem de bir günah keçisi görevi görür. Tarafların övülüp karşı tarafın ne denli yerileceği, eleştirileceği de önemli bir taktik sorunudur. Kendilerini haklı, karşı tarafı haksız gösterme yaygın bir taktiktir. İktidar başarılarını, ilerlemeyi vurgularken muhalefet başarısızlıklardan, pahalılıktan, özgürlüklerin sınırlı tutulmasından, baskıdan yakınır. Ancak propagandanın fazla yoğun olması tepki doğurabilir. (Bektaş, 2000, s.169) 21. yüzyılın başında sinema; tüketime ve ileti aktarımına uygun yapısı ile propagandaya uygun bir mecra olduğunu kanıtlamıştır. Bektaş, sinema ve propaganda arasındaki ilişkiyi şöyle özetler (2000); Özellikle güncel filmler, propagandaya son derece elverişlidirler. Bu filmler, vatanseverlik duygularını ateşleme, ulusal dayanışmayı kuvvetlendirme, gereksiz iyimserliği giderme, herhangi bir reformun yapılmasını ve yapılmamasını sağlama, iktidardaki partinin etkinliklerini övmek gibi maksatlarla çevrilirler. (s.141) 274

5 Ancak yapılan araştırmalar; kitle iletişim araçları ve dolayısıyla sinema yolu ile yapılan propagandanın etki oluşturma güçlerinin kesin ve net olmadığını ortaya koymuştur. Bu araştırmaların büyük kısmı, televizyon da dahil olmak üzere en gelişmiş kitle iletişim araçlarının dahi yüz yüze iletişim kadar etkili olmadığını ileri sürmektedirler. Yazılı basın, radyo, televizyon ve sinema gibi kitle iletişim araçları ancak kişilerin varolan görüş ve kanılarını güçlendirebilmekte fakat değişmelerinde fazlaca etkili olamamaktadırlar. İletişim araçları aracılığıyla yapılan ikna edici kitle iletişimi genellikle izleyicilerin varolan fikirlerini değiştirmekten çok onları destekler. (Bektaş 2000, s.119) Bilgisayar Oyunlarında Propaganda 1990 yılında Birinci Körfez Savaşı nın görüntüleri CNN televizyonu aracılığı ile tüm dünyada televizyon ekranlarına geldiğinde pek çok izleyicinin ilk izlenimi bir savaştan çok bir bilgisayar oyunuyla karşı karşıya olduklarıydı. Silah sistemlerini tanıtan spotlar ve akıllı bombaların kameralarından yansıyan patlamalar ile tarihin ilk gerçek zamanlı televizyon savaşı aynı zamanda ölümlerin geçekleşmediği temiz bir savaş imajı ile de gündeme gelmişti yılında H.Bruce Franklin Amerikan halkının Körfez Savaşı nı algılayışını söyle değerlendirecekti:...on binlerce Amerikalı ekranlarının başında hatasızca hedeflerine yönlendirilmiş misillerin ve bombaların deneyimlerini paylaştılar... Video Arcade ve Nintendo oyunları ile büyüyen bir nesil daha fazla tatmin edilemezdi. Hedef gittikçe yakınlaşır ve büyür. Ve her şey bir patlama ile sona erer... savaş alanlarındaki kanlı insan vücutları yoktur ortada... yada yaralıların ıstırabı... (s. 42). Franklin in yorumu ilginçti. Franklin, bombaların deneyimlerini paylaşmak derken, Amerikan toplumunun dünyayı algılayış biçiminin bilgisayar oyunları ile şekillendiğinden bahsetmektedir. Bu Jowett, Linton ve Blumer in 80 lerde sinema üzerine yaptıkları yorumla benzerlik taşımaktadır. Kökenleri 1960 lı yılların başına giden bilgisayar oyunları bu gün teknolojik ve içeriksel yapıları ile interaktif görsel işitsel medya ürünleri olarak adlandırılabilecek bir konuma gelmişlerdir. Kullanıcı ile bilgisayar arasındaki denetim ve geribildirim süreci. (Cotton&Oliver, s. 112) olarak tanımlanan interaktivite sonucunda kullanıcı...yaptığı işlemlerin ve yazılımla kurduğu etkileşimin oyunun sonuncu gerçekten etkilediği duygusuna kapılır. (Cotton&Oliver, s. 117). Bu durum oyuncuyu, bilgisayar oyununun hikayesinin kahramanlarından biri konumuna getirir; yani oyuncu kahraman ile özdeşleşir. Julian Stallabrass (2003) oyunların interaktiviteye dayanan özdeşleşme ve görsellik ile duyguları harekete geçiren bir hal aldıklarını ve bu nedenle sinemanın ilk günlerinde yaşanan heyecanı yarattıklarını söyler (s. 33). Bu sebeplerdendir ki bilgisayar oyunlarının propaganda için kullanılması ile kurmaca filmlerin propaganda için kullanılması arasında temelde bir fark yoktur. Çünkü her ikisi de dramatik yapıyı ve görselliği kullanmakta; bilgisayar oyunları ise interaktivite ile özdeşleşmeyi çok daha güçlü olarak yakalamaktadırlar. Kısaca; görsel işitsel bir mecra olarak bilgisayar oyunu; bir kitle iletişim aracı olarak sinema filmlerinin etki ve propaganda potansiyeline sahiptir demek doğru olacaktır. Fakat elbette her oyunun bu potansiyeli kullandığını söylemek de yanlış olur. 1 1 Bilgisayar oyunlarının bir iletişim aracı ve anlatı içeren yapıt olarak potansiyeli ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. Tonguç İbrahim Sezen, Hareketli Yapıt, Etkileşimli Sanat ve Bir Anlatı Formu Olarak Bilgisayar Oyunu ; 1. Araştırma Görevlileri Sempozyumu, Bahçeşehir Univ. Yay Baskıya Hazırlanıyor. 275

6 Bu noktada çalışma, propaganda içeren yada içerdiği varsayılan oyunların bu potansiyeli nasıl kullandıklarını inceleyecektir. Bilgisayar Oyunlarında Açığa Vurucu ve Gizli Propaganda Doob a göre propaganda stratejileri açısından açığa vurucu propaganda (revealed propaganda), propagandacının ya da sponsorunun kimliğinin ve propagandacının maksat ve amaçlarının izleyici kitleye açıkça belirtildiği (akt. Beltaş, 2000, 164) propaganda türüdür. Bu bağlamda, açığa vurucu propaganda içeren bilgisayar oyunları, üreticileri belli ve bunlar tarafından üretimlerindeki propaganda amacı resmen açıklanmış olan bilgisayar oyunlarıdır. Bu gruptaki bilgisayar oyunlarında propagandanın sitereotipleştirme; ötekileştirme ve yüceltme kurallarından biri veya daha fazlası açıkça görülebilir. Açığa vurucu propaganda içeren oyunların bazıları şunlardır: America s Army: Operarions: 2002 yılında Amerika Birleşik Devletleri Ordusu bir bilgisayar oyunu ürettiğini ve bu oyunu oyunculara bedava olarak dağıtacağını açıkladı. Kendini Güçlendir, Özgürlüğü Koru sloganı ile tanıtılan oyunun adı America s Army: Operations idi. Bir süre sonra America s Army: Special Forces adlı bir ek görev paketi de çıkan oyun, First Person Shooter olarak adlandırılan birinci kişi kamera açısını kullanıyor ve İnternet üzerinden diğer oyunculara karşı oynanıyordu. Genel bir hikaye yapısı olmayan oyunda oyuncular; Özel birliklerde görevli bir Amerikan askerinin yerine geçiyor ve sanal ortamda Amerikan ordusu mühimmatlarını kullanmayı öğreniyorlardı. Daha sonra oyuncu, Alaska dan Afganistan a dünya coğrafyasının çeşitli mekanlarından birinde geçen bir görevde diğer oyunculardan oluşan bir takımla birlikte savaşıyordu. Oyundan sorumlu ABD Ordusu Subayı Casey Wardynski, bir röportajda oyunu yaratma amaçlarının, Amerikan gençlerine Amerikan ordusunu tanıtmak olduğu açıklamasını yaptı. Wardynski ye göre bilgisayar oyunu; İnternet gençliğine ulaşmak ve onları bilgilendirmek için en ekonomik yoldu. Wardynski şöyle devam ediyordu; Bugün bir bilgisayar dükkanının oyun bölümüne gittiğinizde askeri oyunlara ilgi olduğunu görürsünüz... Peki gençler oyunumuzu oynadığında askerlik için başvuracaklar mı? Hayır, bunu biliyoruz; ama bilgi edinecekler, ve bu çok önemli. Biz onlara sanal ortamda bir [askeri] gezi yaptırıyoruz. ( Oyunun en önemli özelliklerinden biri de; bu sanal geziler sırasında oyuncuların karşılaştıkları düşmanların tanımlanışıydı. Burada iki ayrı tanımlama söz konusuydu. Tamamı İnternet üzerinde diğer oyunculara karşı oynanan oyunda; her oyuncu oynadığı anda kendini ve takımını ABD ordusunun mensubu olarak algılıyor; karşı takımı ise düşman askeri birliği olarak görüyordu. Bu durum, oyunun hikaye yapısını da değiştiriyor; örneğin küçük bir köye yapılacak bir saldırıyı konu eden bir görevde savunmacılar; köyü saldırıdan koruyan ABD Ordusu brifingi alıyor; saldıranlar ise düşmanın işgal ettiği köyü özgürlüğüne kavuşturacak ABD Ordusu brifingi alıyorlardı. Kısaca oyuncunun kendini tanımlayışı hiç değişmiyordu. Fakat düşmanın kimliği göreve göre değişiyordu. Bu kimlik; genel olarak Rus yapımı mühimmat kullanan anonim bir ordunun askeri üzerine kuruluydu 276

7 ama Afganistan da geçen görevlerde brifing düşmanı Taliban olarak tanımlıyor; dahası oyunda Ortadoğu ülkelerinin geleneksel kıyafetlerini giymiş düşmanlar görülüyordu. Bir bilgisayar oyunu olarak America s Army türünü yenilemeyen; fakat başarılı bir oyundu (Almenek, 2002, 35); üretim amacı ve oyuncuyu konumlandırışı ile propaganda içerdiğini de gizlemiyordu. Special Force: Lübnan da İsrail karşıtı faaliyet gösteren Hizbullah örgütü; 2003 yılının ilk aylarında Special Force adlı bir oyunu piyasaya sürdü. Special Force; Arapça, İngilizce, Fransızca ve Farsça olarak Lübnan, Suriye, Bahreyn ve Birleşik Arap Emirlikleri nde piyasaya sürüldüğünde; paketi 6 Amerikan Dolar ına denk gelecek bir fiyatla 100,000 kopya sattı. First Person Shooter türünde, birinci kişi kamera açısını kullanan oyun hakkında Hizbullah yetkilisi Mahmut Raya şu görüşleri belirtmiştir: Bu oyun medya aracılığıyla yapılan İsrail işgaline karşı direnç göstermektedir. Bir şekilde, Special Force; oyunculara kendilerini direniş savaşçılarının yanında hissettirerek, manevi ve kişisel bir idman olasılığı sunmaktadır. (2003, Oyunun resmi İnternet sitesinden yapılan açıklamada; tasarımcıların batı kökenli bilgisayar oyunlarının ve batılı oyunlardaki düşüncelerin Ortadoğu üzerindeki etkisini azaltmaya; ortadan kaldırmaya çalıştıkları belirtilmiştir. Tasarımcılar tam olarak, baskıcılar (impressors) her zaman Araplara karşı galip gelir görüşüne karşı savaşmaktadırlar. (2003, Special Force oyununun yapılış sebebi; politik bir mücadele yürütmektir. Oyun açıkça Arap yanlısı ve İsrail karşıtı özel ve kasıtlı bir mesaj taşımaktadır. Oyuncu, sanal Lübnan topraklarında İsrail ordusuna, İsraillilerin bulundukları merkezlere ve İsrailli politikacılara saldırılarda bulunan İslami Direnişin bir parçasıdır. Oyunun başında; bir Hizbullah militanını canlandıran oyuncu, savaş okulunda silah ve el bombası kullanımı eğitimi alır ve bu eğitim sırasında da hedef olarak karşısına İsrail Başbakanı Ariel Şaron un, İsrail Savunma Bakanı Shaul Mofaz ın ve eski Savunma Bakanı Benyamin ben Eliezer in resimleri gelir. Sanal eğitimlerini tamamlayan oyuncular ise Hizbullah Lideri Şeyh Hasan Nasrallah tan madalyalarını almaktadırlar. Oyuncu; oyunun ileriki bölümlerinde İsrail kamplarına yönelik saldırılarda bulunur; burada İsrail karşıtı simgelerle, örneğin deforme edilmiş İsrail bayraklarıyla ve de Hizbullah hareketi içinde şehit olmuş militanların fotoğrafları ile karşılaşır. Oyun sanal İsrail hedeflerinin yok edilmesi ile biter. Oyundaki önemli bir ayrıntı ise oyunun; oyuncunun yanlışlıkla da olsa sivillere zarar vermesi halinde anında sona ermesidir. Oyunun piyasaya sunumu da bir propaganda kampanyası içinde gerçekleşmiştir. Oyun kutusunun üzerinde oyunculara yönelik şöyle yazılar yer almaktadır: Special Force un yapımcıları, İsrail in yenilgisini ve İslami Direniş üyelerinin Lübnan da göstermiş oldukları kahramanlıklarını cisimleştiren, bu oyunu sunmaktan gurur duymaktadır. ve Zaferin bir parçası ol. Güç ve zaferin oyununda düşmanına karşı savaş, diren ve onu yok et.. Hizbullah ın Al-Manar televizyonunda ise oyunun reklam spotları, Düşmanını bir noktadan diğerine takip et. Zafer kazanılmasında görev al sloganı eşliğinde gösterilmekteydi. 277

8 Oyun, Ortadoğu da büyük yankı topladı. Herhangi bir örgüte üye olmasalar da çocuklar ve gençler oyunu satın aldılar. Bu genç Arap oyuncuların oyun hakkındaki görüşleri ise; amacın Arapları ve Müslümanları terörist olarak portreleştiren batı oyunlarına bir alternatif üretmek olduğu; amacın İsrail i korkutmaktan yada ona bir mesaj vermekten çok Arap gençliğine direnişi tanıtmak olduğu şeklinde özetlenebilir. (2003, Bu görüşleri Bektaş tan (2000) yapacağımız şu alıntı ile değerlendirebiliriz; Bir propaganda kampanyası muhalefet doğurabilir ve bir karşı propaganda (counter-propaganda) hareketi yaratabilir. Eğer karşı propaganda hareketi yaygın popüler ön yargıları harekete geçirebilirse propagandacı geniş mali desteğe sahip olsa bile başarılı olamaz. (s. 164) Açığa vurucu propaganda yapan oyunların bu kadar olduğunu söylemek yanlış olacaktır. Ortadoğu ve dünyanın sıcak savaş alanlarını ele alan bu iki oyunun dışında değinilmesi gereken bir grup oyun daha vardır. Bunlar aşırı sağ görüşlü gurupların piyasaya sürdüğü oyunlardır. ABD nin en aktif Neo-Nazi gruplarından grup olan National Alliance ın sözcülerinden William Pierce örgütünün bilgisayar oyunları ile ilgili görüşünü bir röportajda şöyle dile getiriyor; Genç insanlara ulaşmak istiyoruz ve bunun en iyi yolu da bilgisayar oyunları. Bilgisayar oyunları olduğu sürece ve bu oyunlar insanları etkiledikleri sürece bu metaları politik görüşlerimizi yaymak için kullanmak zorundayız. (2003, ). Nationan Alliance ın desteği ile piyasaya sürülen Neo-Nazi oyunu Ethnic Cleansing de oyuncu; beyaz kıyafeti ile bir KKK üyesi veya bir dazlak olarak; siyahları, Latin kökenlileri ve Yahudileri öldürüyordu. Bu üç gruba mensup düşmanlar görüntü ve diyalogları ile stereotipleştirilmiş ve küçümsenmişti. Oyun boyunca Neo-Nazi semboller ve müzikler fonda yer alıyor; Neo-Nazi düşüncesini destekleyen ve Neo-Nazi mitlerini vurgulayan diyaloglar duyuluyordu. (2003, Yukarıda söz edilen üç oyun değerlendirildiğinde propaganda mekanizmasının işleyişini gösteren şu sonuçlara ulaşılır: 278 Her üç bilgisayar oyunu da ötekileştirme mekanizmasını kullanmış; bir düşman yaratmıştır. Üçünde de propagandası yapılan taraf yüceltilmiş; mücadelelerinde haklı oldukları vurgulanmıştır. Üç oyunda da propagandası yapılan tarafın mitleri inandırıcılık yaratmak için kullanılmıştır. Üç oyunda sadece propagandasını yaptığı tarafın oyuncunun kontrolüne girmesine izin vermektedir. Her üç oyunun da temel amacı; hedef kitlelerindeki oyuncularının sahip olduğu görüşleri desteklemek veya geliştirmektir. Doob a göre Örtülü Propaganda da ise (Conclead Propaganda), propagandanın amaç, kimlik ve sponsoru izleyiciye açıklanmamaktadır (akt. Beltaş, 2000, 164). Bu bağlamda çalışmanın bu bölümünde incelenecek oyunların üreticileri tarafından, bu oyunların belli bir görüşü, belli bir fikri savunmak veya yaymak üzere üretildikleri resmen açıklanmamıştır. Bu

9 nedenle de propaganda içerdikleri belgele aracılığı ile ispatlanamaz. Fakat bu oyunların incelenmesinin sebebi; bunların, propaganda içerdikleri oyuncular tarafından düşünülen ve hissedilen bilgisayar oyunları olmalarıdır (1999, Bu tür oyunların başlıca özelliği; Bektaş ın sinema filmleri üzerine söylediği üzere; güncel temaları içermeleridir. Bu tür bilgisayar oyunları, yakın geçmişte veya olası yakın gelecekte geçen hikayeleri anlatırlar. Şimdi, iki temel örnekle bu tür oyunları inceleyelim. Malvinas 2032, Sabarasa Entertainment: Bir Arjantin firmasının çıkardığı gerçek zamanlı strateji türündeki oyun, 2032 yılında Arjantin ordusunun 1982 de kaybettiği Malvinas adalarını geri almak için giriştiği varsayılan savaşı anlatır. Oyunda oyuncu, sadece Arjantin ordusu tarafını seçebilirken; kazanılan görevlerin sonunda 1982 yılında yaşandığı öne sürülen kahramanlıklar; sloganlar eşliğinde anlatılır. The Road To Baghdad, Destineer Studios/Bold Games: İkinci Körfez Savaşı nın ardından piyasaya sürülen oyun; ABD ordusunun devrik Irak Başkanı Saddam Hüseyin i yakalayışına kadar olan süreci konu etmektedir. Bu gerçek zamanlı stratejide sadece ABD tarafını seçebilen oyuncular, yaşanan savaş sırasında gerçekleşen; Saddam Hüseyin in oğullarının yakalanması, Hüseyin in özel koruması olan Fedayin birliklerinin gerilla saldırıları gibi bir dizi olayda kumandayı ele almaktadırlar. Oyunda hikaye, kahramanlık ve; Irak ın ve Irak halkının özgürleştirileceği üzerine kurulu metinlerle oyuncuya anlatılmaktadır. Yukarıda görüldüğü üzere; oyuncuya oyunun sadece tek bir tarafını seçme hakkının verilmesi; ve de hikayenin belli bir ulusun kahramanlığı ve haklılığı fikirleri üzerine kurulması bu iki bilgisayar oyununda propagandanın amaçlandığı fikrini vermektedir. Peki ama daha komplike hikaye yapıları olan ve olayları birden fazla tarafın gözünden anlatmayı deneyen bilgisayar oyunlarında da propagandanın uygulanması olasılığı var mıdır? Propaganda kuralları bu tür oyunlarda da görülebilir mi? Medeniyetler Çatışması = Command and Conquer: Generals? Bu sorunun cevaplanması için hikaye yapısını ve birden çok taraftan birini oyuncunun kontrolüne verme özelliğini içinde barındıran ve güncel temalar üzerine kurulu bir bilgisayar oyununun incelenmesi uygun görülmüştür. Bu özellikleri nedeni ile örnek oyun olarak; Electronic Arts Pasific firmasının 2003 yılında piyasaya sürdüğü Command and Conquer: Generals adlı gerçek zamanlı strateji oyunu seçilmiştir. Yine 2003 yılında EAP tarafından piyasaya sürülen Command and Conquer: Generals, Zero Hour adlı ek görev paketi de orijinal oyunu tamamlayıcı nitelikte olduğu için çalışma kapsamında incelenecek ve ikisi birlikte çalışma içinde Generals olarak adlandırılacaktır. Çalışma kapsamında oyunun analizinin yanında; oyuncuların oyunu algılayışlarının da ölçülebilmesi için yaş arası; İngilizce konuşabilen; bilgisayar oyunu oynayan, 30 Türk genci üzerine; yüz yüze görüşme yönteminin uygulandığı minör bir araştırma da yapılmıştır. Bu şartlara uygun denek grubu içindeki gençlerin tümü kendilerini orta ve üst orta gelir grubu içinde tanımlamıştır. 279

10 Analiz Command and Conquer: Generals yada kısaca Generals; Westwood Stüdyoları tarafından 1995 yılında piyasaya sürülen Command and Conquer gerçek zamanlı strateji oyunları serisinin 10. oyunudur. Üç boyutlu grafikler kullanılan oyunda oyuncunun; hikaye akışı içinde; piyadeler, kara ve hava araçları ve binalardan oluşan askeri birlikleri yönetmesi ve karşısındaki düşmanı yenilgiye uğratması beklenir. Oyun yapay zekaya karşı oynanabileceği gibi; İnternet üzerinden başka oyunculara karşı da oynanabilir. Command and Conquer oyun serisinin hikayesi 1940 lı yıllardan başlayarak 21. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanan; Adolf Hitler, Joseph Stalin ve Albert Einstein gibi tarihi kişilikleri de içine alan alternatif bir tarih akışı üzerinde ilerleler. Generals ın hikayesi ise 21. yüzyılın ilk çeyreğinde geçmektedir ve birbirinden tamamen farklı üç ayrı gücün mücadelesini anlatmaktadır; Amerika Birleşik Devletleri, Çin ve Küresel Özgürlük Ordusu. Çalışma bu güçlerin ve oyunda çizilen özelliklerinin incelenmesi ile devam edecektir. İnceleme; güçlerin tanımı; görsel tasarımları, işitsel tasarımları ve hikaye yapıları üzerinden gerçekleştirilmiştir. Amerika Birleşik Devletleri: Oyunda oyuncunun kontrolüne verilen, incelenecek ilk güç ABD dir. Oyun içinde geçen grafiklerde ülkenin bayrağı açıkça görülür, diyaloglarda adı açıkça duyulur. Oyunun genel tasarımı içinde ABD teknolojik olarak en üstün güç olarak çizilir. Günümüz ABD ordu mühimmatının birimleri olan Chinook, Hum-Wee ve Warthog araçlarının yanında; robotlar ve enerji silahları gibi fütüristik birimler de bu gücü seçen oyuncunun kontrolüne verilir. Oyundaki birimlere daha yakından bakılacak olursa; CIA ajanları, casusluk uyduları ve uçak gemileri gibi popüler kültürde ABD nin imajını çizen unsurlarda görülebilir. Görsel tasarım açısından incelendiğinde mavi ve gri renklerinin hakim olduğu; kartal ve beyaz yıldız gibi günümüz ABD ordusunun da kullandığı simgelerin oyunda ABD birimlerini süslediği görülecektir. Birim ve bina tasarımlarında; yüksek teknolojinin kullanıldığı modern bir tarz izlenmiştir. Oyunda her bir birim; oyuncu tarafından kumanda edildiğinde ona sesli olarak cevap verir. Bu eylem oyuncunun o birime her müdahalesinde tekrarlanır. Bu işitsel iletiler; kısa ve basit cümlelerden oluşur. Bunları bazıları kısa emir komutları iken bazıları birimin yapısını ve bağlı olduğu gücün karakterini yansıtan niteliktedir. ABD nin birimlerinin bu ikinci sınıfa dahil edilebilecek konuşmaları ise şunlardır: 280 Seninle ilgilenebiliriz. (We can take care of you.) - Ambulans Birleşik Devletler kalitesinde yüklenmiştir. (Loaded with US quality.) - Helikopter Herkes için bir şey var. (Something for everyone.) - Helikopter Vatanımıza hizmet ediyoruz. (Serving our country.) - Helikopter Kusursuzluk için eğitildim. (Trained for perfection.) - Subay Ölümcül etkili. (Deadly efficient.) - Subay En iyiyi mi istiyorsun? Ben buradayım. (You want the best? Here I am.) - Subay Burton Güç gösterisine ne dersin? (How about a show of force?) Tank Halkımızı koruyoruz. (Protecting our people.) Tank Bir tehdit mi var? (Is there a treath?) Tank

11 Doğru olanı yapıyoruz. (Doing what s right.) Tank Özgürlüğü koruyoruz. (Preserving freedom.) Tank Her zaman hazırlıklıyız. (Always prepared.) Asker Gökyüzünü kontrol ediyoruz. (We control the skies.) Savaş uçağı Oyunun yapay zekaya karşı oynanan bölümleri daha önce sözü edilen alternatif tarih içinde geçmekte ve bir hikaye yapısı içermektedir. Bu hikaye yapısı içinde ABD; daha sonra incelenecek olan Çin ile ittifak halindedir ve KÖO ya karşı savaşmaktadır. Oyunda ABD ve Çin birlikleri; birimlerin kontrollerini kaybettikleri birkaç bölüm dışında hiç birbiri ile karşılaşmazlar. ABD birimleri sivilleri hedef alamaz; sivillerin hayatının korunması için kimi görevlerde kimi birimler oyuncunun kullanımına verilmez. Oyuncunun belli görevleri yerine getirmesi gereken hikaye içinde; kimi görevler anonim mekanlarda; düşman birliklerinin yok edilmesi gibi net tanımlara sahip değilken; kimi görevler gerçek mekanlarda; net görev tanımları ile geçmektedir. ABD nin belirli mekanlarda geçen görevleri ise şunlardır: Bağdat: KÖO siviller üzerinde kimyasal silahlar kullanmıştır, bu silahların yok edilmesi için şehir alınmalıdır. Yemen: Saklanan teröristler yakalanmalıdır. Kazakistan: Birleşmiş Milletler KÖO ile barış görüşmesi yapacaktır, BM temsilcisi korunmalıdır. (Hikaye akışı içinde KÖO canlı bomba kullanarak temsilciyi öldürür; görev KÖO birliklerinin yok edilmesi ile devam eder.) Kazakistan: KÖO nun başkenti yok edilmelidir. Somali: Ülke KÖO dan temizlenmeli; sivil halka yardım konvoylarının ulaşması sağlanmalıdır. İran: KÖO ya parasal kaynak sağlayan petrol rafinerileri ele geçirilmelidir. Oyunun sonunda ABD, özgür dünyayı kitle imha silahlarından koruduğunu ilan eder. Çin: Oyunda Çin Halk Cumhuriyeti tanımı açıkça geçmese de; söz konusu olan sanal Çin in zaferi sırasında ülkenin bayrağı kullanılmaktadır. Ülke; Kızıl Ejder olarak tanımlanmakta, askeri gücü ile dikkat çekmektedir. Oyunun resmi İnternet sitesinde Çin; milliyetçi, gururlu ve nüfusu ile düşmanlarını yenmeye hazır bir 21. yüzyıl gücü olarak tanımlanmıştır. Çin ordusu kara gücüne dayalı bir ordu olarak çizilmiştir. 9 ayrı tank modeli bulunan Çin ordusunun piyade birlikleri içinde Hacker lar, gizli polisler ve kızıl muhafızlar dikkat çeker. Çin ordusu oyunda nükleer güce sahip tek ordudur. Nükleer top ve füzelerin yanında; Çin binaları da nükleer santrallerden güç alır; bu santraller aşırı kullanıldıklarında nükleer bir patlama ile havaya uçarlar. Çin in bir başka karakteristik özelliği ise propaganda kullanmasıdır. Birimlerine güç vermek amacı ile propaganda merkezleri kurar. Çin birimlerinin ve binalarının hakim rengi kırmızıdır. Sarı ve kırmızı yıldızlar; ejderha figürleri birim ve binalarda kullanılan başlıca simgelerdir. Çin binaları Uzakdoğu mimarisini çağrıştıran şekilde tasarlanmıştır. Çin görevlerinde fon müziği olarak Uzakdoğu temalarına yansıtan parçalar kullanılmıştır. Birimlerin konuştukları İngilizce belirgin derecede Uzakdoğu aksanlıdır. Bunların yapısını ve bağlı olduğu gücün karakterini yansıtan konuşmaları ise şunlardır: 281

12 282 Kızıl Ordu için savaşıyoruz. (Fighting for the red army.) Tank Çin in ihtiyaçlarına hizmet ediyoruz. (Serving China s needs.) Tank Çin cömert olagelmiştir. (China has been generous.) - Dozer Büyük planlarımız var. (We have big plans) Dozer Refah içinde yaşayacağız. (We will live in prosperity) Dozer Çin İmparatorluğunu kuruyoruz. (Building the Chinese empire) - Dozer Asla unutamayacaklar. (They will never forget.) Top Cömert olacağız. (We will be generous.) - Top Barışın savunucularıyız. (Defenders of peace.) Asker Halkın ordusuyuz. (The people s Army) Asker Beraber duracağız. (We stand together.) Asker Çin, beni unutma! (China, do not forget me!) Asker Yukarıda da belirtildiği gibi; hikaye içinde Çin, ABD ile ittifak halindedir. Kendini dünyanın başlıca siyasi ve ekonomik güçlerinden biri olarak tanımlar. Bu yerini korumak için Çin i kontrol eden oyuncunun kabul edilebilir sivil ölümlerine sebep olacak askeri harekatları gerçekleştirmesi gerekir. Avrupa ve Asya nın birleştiği Avrasya birliğini hedefleyen Çin in kimi görevlerdeki başarısı; uluslararası görüşü kendi lehinde tutmasına bağlıdır. Çin in belirli mekanlarda geçen görevleri şunlardır: Çin: KÖO bir tören sırasında kitle imha silahları taşıyan kamyonlarla Tiananmen meydanına saldırır, sivilleri öldürür; karşı saldırı yapılır. Çin: Hong Hong daki KÖO hücreleri acımasızca yok edilmelidir. Çin: Bir baraj, KÖO birliklerini yok etmek için patlatılmalıdır. Kırgızistan: KÖO nun elindeki bir kent yok edilmelidir. Tacikistan: KÖO nun Asya daki merkezi nükleer silahlar kullanılarak yok edilmelidir. Almanya: Avrupa daki KÖO birlikleri yok edilir. Oyunun sonunda Çin; Asya ve Avrupa yı birleştirecek güç olduğunu açıklar. Küresel Özgürlük Ordusu: KÖO nun kimliği ile ilgili olarak oyun herhangi bir ülke bağlantısı sunmaz. Oyunun resmi sitesine göre KÖO; hücre sistemine göre yapılanmış dünya çapında bir terör örgütüdür. Baskıcı ve emperyalist Çin ve ABD ye karşı mücadele eden KÖO; ezilmiş halkları özgürlüğe kavuşturmayı amaçlar. Hedefleri; ABD yi ait almadığı ülkelerden atmak, Çin in anlamsız şiddetini durdurmak, Batı medyasının yalanlarını ortaya çıkarmaktır. Fanatik askerleri ile KÖO; insan gücüne dayalı, düşük teknoloji kullanan araçlarla silahlanmıştır. Oyunun hava kuvvetlerine sahip olmayan tek gücüdür. İnşa birimi ise kazma taşıyan işçilerdir. Askeri birlikleri otobüsler, kamyonetler ve motosikletler gibi sivil araçların silahlandırılması yada eski ve hurda parçaları ile güçlendirilen tanklardan oluşur. Bu zayıf askeri güç; bir takım sıra dışı silahla dengelenir: Kara ordusunu destekleyen ama günümüzde uluslararası anlaşmalar uyarınca kara savaşlarında kullanılması yasak olan hava savunma silahları. Biyolojik veya kimyasal silahlar taşıyan traktörler. SCUD füze rampaları. Canlı bombalar ve canlı bomba taşıyan arabalar, kamyonlar. Sabotörler. Molotof kokteylleri ile silahlanmış göstericiler.

13 Kimyasal ve biyolojik artıkları kitle imha silahı olarak kullanan KÖO; bir terör örgütü olarak amacını elde etmek için her şeyi yapmaya hazırdır. Bu bağlamda kimi görevlerde oyuncunun kendi birliklerini yok etmesi yada sivilleri katletmesi beklenir. Oyuncuya verilen ve belirli mekanlarda geçen görevler şunlardır: Kazakistan: Çin birlikleri intihar bombacıları ile yok edilir, bir kasaba Çin propaganda merkezi yok edilerek kurtarılır. Kalan Çin birliklerinin imhası için bir baraj patlatılır. Baraj suları Çin birlikler ile birlikte kurtarılan kasabayı da yok eder. Kazakistan: Birleşmiş Milletler in yardım konvoylarınca bırakılan yardımlar sivil halktan çalınmalıdır; sivil halk öldürülebilir. Kazakistan: Başkent gösterici gurupları tarafından yağmalanmalıdır. Türkiye: İncirlik Üssü yok edilmelidir. Kazakistan: Eski Sovyet füze rampaları kitle imha silahlarının kullanımı için ele geçirilmelidir. Bu görevler sırasında Ortadoğu aksanlı İngilizce ile birlikler oyuncuya cevap verirler. Birimlerin yapısını ve bağlı olduğu gücün karakterini yansıtan konuşmaları ise şunlardır: Bastırılmayacağız. (We will not be opressed) Asker Cesaretimiz herkes tarafından görülecek. (Our courage will be seen by all.) - Asker Hiç bir bedel fazla büyük değildir. (No cost is too great.) Asker Vatanımız korunmalı. (Our land must bu preserved.) Asker Arzumuz güçlü. (Our will is strong.) Tank Onların trajedisi gerçekleşecek. (Their tragedy will come.) Füze Atar Hiç bir şeyden korkmuyoruz. (We fear nothing.) Kamyonet Bizden korkacaklar. (They will fear us.) İntihar Bombacısı Adalet istiyoruz. (We must have justice.) İntihar Bombacısı Davamız için öleceğim. (I will die for our cause.) İntihar Bombacısı Kendimi kurban edeceğim. (I will make the sacrifice.) İntihar Bombacısı Hiç bir şey beni durduramayacak. (Nothing will stop me.) İntihar Bombacısı Görevimi tamamlayacağım. (I will complete my task.) İntihar Bombacısı İtaat edeceğim. (I will obey.) İşçi Ben sadece bir köylüyüm. (I m just a peasant.) İşçi Açım. (I m hungry.) İşçi Ayakkabım alabilir miyim? (Can I have some shoes?) İşçi Barış içinde yaşayamaz mıyız? (Cannot we live in peace?) İşçi Ahh, tamam tamam çalışacağım. (Ow, ok ok I will work.) İşçi KÖO görevlerinde kullanılan fon müziği darbuka; ney, saz, zurna gibi Ortadoğu ülkelerinde kullanılan müzik aletleri ile icra edilmiştir ve bu ülkelerde yapılan müzik tarzında parçalardan oluşur. Fon müziğinin kimi bölümleri popüler halk müziği parçalarını anımsatır; bunlar arasında Türkiye den Ankara Misket Havası da vardır. Görsel açıdan KÖO birimlerinde ve binalarında yeşil ve sarı renkleri hakimdir. Binaların bir kısmı kubbeli bir kısmı teras çatılıdır. Tenteler, havuzlar ve çiniler binalarda göze çarpan ayrıntılardır. Birimlerin kıyafetleri incelendiğinde erkeklerin sarıklı ve sakallı; kadınların başörtülü olduğu görülür. 283

14 Yukarıda sunulan bilgiler ışığında oyunda oyuncunun kumandasına verilen güçlerin genel özellikleri ve imajları aşağıdaki tabloda görülebilir: Tablo 1. ABD Çin KÖO Yüksek teknoloji sahibi. Gelişmiş, güçlü Geri kalmış. Sivilleri korur, Sivil kaybına göz yumar, Sivilleri hedef alır. acımasız. Doğru, haklı. Milliyetçi. Güvenilmez, gözü dönmüş. Kusursuz, kaliteli. Propagandacı. Hırsız. Özgürlüğün savunucusu. Barışın Savunucusu. Kitle imha silahları kullanır. Daha önce de belirtildiği üzere çalışma kapsamında yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak 30 oyuncu üzerinde bir çalışma yapılmıştır. Çalışma sırasında her biri daha önce oyunu oynamış olan oyunculara beş soru sorulmuştur. Sorulan sorular ve alınan cevaplar aşağıda sıralanmıştır. Tablo 2. ABD Çin KÖO Sağ % 0 % 0 % 0 Ortanın sağı % 33.3 % 13.4 % 13.4 Ortanın solu % 20 % 0 % 13.4 Sol % 0 % 6.5 % 0 Soru: Birimlerin oynanabilirliğini (kontrolleri, hareketleri vs.) düşünerek ve hikayeden bağımsız olarak; oyundaki güçlerden hangisini kendinize en yakın hissedersiniz? Kendinizi politik olarak nasıl tanımlarsınız? Tablo 3. ABD Çin KÖO Sağ % 0 % 0 % 0 Ortanın sağı % 26.7 % 13.4 % 20 Ortanın solu % 6.6 % 0 % 26.7 Sol % 0 % 6.6 % 0 Soru: Oyunun hikayesini ve çizilen imajları göz önünde bulundurarak kendinizi oyundaki güçlerden hangisine en yakın hissettiniz? Kendinizi politik olarak nasıl tanımlarsınız? Tablo 4. Oynardım, ama rahatsız Oynardım ve rahatsız Oyunu satın almazdım. olurdum. olmazdım. % 33.4 % 26.6 % 40 Soru: Oyunda ülkenizin sembollerinden biri olumsuz bir şekilde gösterilseydi buna tepkini ne olurdu? 284

15 Tablo 5. Evet Hayır % 66.6 & 33.4 Soru: Sizce Command and Conquer: Generals oyunu propaganda içermekte midir? Tablo 6. Evet Hayır % 73.4 & 26.6 Soru: Propaganda içerdiğini bildiğiniz bir oyunu satın alır mıydınız? Değerlendirme Generals bilgisayar oyununun yukarıda sıralanan veriler doğrusunda analizini yaparken ilk adım; görsel ve işitsel tasarımları ile oyuncunun yönetimine verilen güçlerin; gerçek dünyadaki hangi kültürel ve siyasi güç odakları ile paralellikler taşıdığını belirlemek olacaktır. Çin in, Çin Halk Cumhuriyetini ve Çin medeniyetini temsil ettiği; ABD nin ise bir anlamda kendini oynadığını ve ayrıca Batılı ülkeleri simgelediği rahatlıkla söyleyebiliriz. Resmen ve açıkça tanımlanmayan ise KÖO nun kimliğidir. İki bilgisayar oyunu eleştirmeni Generals ile ilgili şöyle yazmaktadır: [Oyunda] kültürel duyarlılıktan ancak dinin adlandırılması önleyecek oranda söz edilebilir. Bu adamların kim temel alınarak yapıldığını söylemek için kültürel antropolog olmanız gerekmez; hele de tüm KÖO yapıları minyatür camiler gibi gözükürken. (Lou, 2003, Unutmayın ki bazı insanlar C&C Generals ı sevmediler, çünkü a) oyunun bir bölümünde teröristleri havaya uçuruyorsunuz b) bu teröristler camiye benzer binalar inşa ediyorlar. Oyun gerçek bir olaya bile dayanmıyor, ama gençlere verebileceği olası politik mesaja duyarlı olanların tüylerini diken diken ediyor. (Fisher, 2003, Özetle, önceki bölümde yer alan görsel ve işitsel tasarım analizlerinde de görüldüğü üzere KÖO nun imajı; Ortadoğu ülkelerinin genel kültürüne ve dolayısı ile İslam medeniyetine yakınlık göstermektedir. Burada Samuel Huntigton un 1993 yılında yazdığı Medeniyetler çatışması mı? (2001) adlı makalesini hatırlamakta yarar var;...medeniyetler arasındaki farklılıklar sadece hakiki değil esaslıdırlar. Medeniyetler birbirlerinden tarih, dil, kültür, gelenek ve en mühimi de din yoluyla farklılaşırlar. (s. 25),...medeniyetler arası mücadele, hakim global mücadele tarzı olarak ideolojik ve diğer mücadele biçimlerinin yerine geçecek... farklı medeniyetlere mensup guruplar arasındaki mücadeleler, aynı medeniyete mensup gruplar arasındaki mücadeleden daha sık, daha kuvvetli ve daha şiddetli olacak; farklı medeniyetlere mensup 285

16 gruplar arasındaki şiddetli mücadeleler global savaşlara yok açabilecek en muhtemel ve en tehlikeli tahrik kaynağıdır... orta vadeli gelecekte, merkezi bir mücadele mihrakı Batı ve muhtelif İslami Konfüçyen devletler arasında vücut bulacak. (s. 48) Huntington un tanımları ve son öngörüsü ışığında Generals oyununun olası bir medeniyetler çatışması senaryosu üzerine kurulu olduğu söylenebilir. Medeniyetler çatışması bir formül olarak bilgisayar oyunlarına yabancı bir kavram değildir. Pek çok bilgisayar oyunu; oyunculara farklı birimler sunmak ve oyunun oynanabilirliğini arttırmak için geçek yada hayali medeniyetleri konu etmiştir. Generals da Medeniyetlerin görsel ve işitsel tasarımları onların kimliklerini çizerken; hikayenin akışı içindeki çizimleri ise oyunun onlara bakışını resmeder. Bu bağlamda Tablo 1 de oyundaki güçlerin ve dolayısıyla medeniyetlerin nasıl çizildiği görülebilir. Amiyane bir tanımla ABD, KÖO ve Çin arasındaki mücadele; iyi, kötü ve çirkin arasındaki mücadeledir. Tablo 3 de görüldüğü üzere oyuncuların % 46.7 si kendilerini cani bir terör örgütü olarak çizilen KÖO ya daha yakın hissettiğini söylemiştir. Görüşme sırasında politik görüşünü ortanın sağı olarak tanımlayan % 20 lik grup bunun sebebi olarak kültürel benzerlikleri gösterirken; politik görüşünü ortanın solu olarak tanımlayan % 26.7 lik grup ise seçimlerini son iki yılda yaşanan ve ABD nin dahil olduğu savaşlara tepki duymalarına bağlamışlardır. Oyuncuların; oyundaki medeniyetlere politik görüşleri nedeniyle yakınlık duydukları görünmektedir. Tabla 5 de görüldüğü üzere oyunun propaganda içerip içermediği sorusuna % 66.6 lık bir grup olumlu yanıt vermiştir ve görüşme sırasında bunun ABD yanlısı bir propaganda olduğunu söylemişlerdir. Oyuncuların bu görüşünden hareketle; eğer Generals propaganda içeriyor ise şu propaganda yöntemlerini kullanıyor denebilir: Oyun stereotipleştirme kullanmaktadır. Görsel ve işitsel tasarım temel imajlar yolu ile tarafları basit ve açık olarak tanımlamaktadır. Oyun yüceltme ve düşmanlaştırma yöntemlerini kullanmaktadır. Mekansal seçimler oyunun taraflarının kökenleri hakkında bilgi vermektedir. İnteraktivite ile oyuncu seçtiği tarafla özdeşleşmekte; yardım görevlerinin yada savaş suçlarının bir parçası haline gelmektedir. Birimlerin konuşmaları basit, anlaşılır ve açıktır. Tekrara dayalı bu konuşmalar bir anlamda söz konusu güçleri tanımlayan sloganlardır. Tablo 5 teki geri kalan %33.4 lük kesim ise oyunun propaganda içermediğini; sadece bir oyun olduğunu söylemiştir. Tablo 2 de Generals ın sadece bir oyun olarak nitelendirildiğinde taraf seçimlerinin politik görüşlerden Tablo 3 dekine oranla daha az etkilendiği görülür yılı Şubat ayında Çin den gelen bir haber dikkat çekicidir. Habere göre bir gurup Çinli Generals karşıtı bir gösteri yapmıştır. Gösterinin sebebi oyunun bir bölümünde Tiananmen meydanının bombalanmasıdır. Çinli göstericiler bildirilerinde bunun Çin e karşı bir hakaret olduğunu, meydanın imajın karalanamayacağını; yabancıların bunu bir şaka olarak algılamalarına izin verilemeyeceğini açıklamışlardır (newslink.asia1.com). Bu bağlamda araştırma kapsamında oyunculara kendi ülkelerinin simgelerinden birinin bir oyunda olumsuz olarak sunulmasını nasıl karşılayacakları sorulmuştur. Tablo 4 te görüldüğü üzere oyuncuların % 60 ı bundan rahatsızlık duyacağını söylemiştir. 286

17 Görüldüğü üzere Generals oyunu yapılışında propaganda amacı içersin yada içermesin; araştırmaya katılan oyuncuların büyük bölümü tarafından politik ve propagandacı olarak algılanmıştır. Bunun başlıca sebebi medeniyetler çatışması formüllünün oyunda kullanılmış olmasıdır. EAP firması; Command and Conquer: Generals oyununu, son yıllarda artan savaşlardan ve hatta Huntington un fikirlerinden esinlenerek tasarlamış ve bunların toplumlar üzerindeki etkisi üzerinden para kazanmak için de piyasaya sürmüş olabilir. Fakat bu bile Generals ın yada benzer medeniyetler çatışmaları içeren oyunların oyuncular üzerindeki etkisini azaltmaz. Bir oyun terörü konu edinebilir; bu durum oyunlar ve şiddet ilişkisinin araştırılmasını gerektirir öncelikle; ancak terör ün simgesel olarak bir medeniyetle ilişkilendirilmesi o medeniyete ait bireylerde ve daha da önemlisi o medeniyete karşı önyargıları bulunan bireylerde olumsuz propaganda etkisi yaratacaktır; ve kitle iletişim araçlarında propagandanın var olan önyargıları arttırdığı düşünülürse bu yapılanın sonuçları daha açık anlaşılır. Sonuç Bilgisayar oyunları bir mecra olarak günümüz medyasında yerini almaktadır. Oyunlar artık sadece bir eğlence değil, aynı zamanda bir eğitim aracı ve bir sanat yapıtı olarak nitelendirilmektedir. Bu gelişimin doğal bir sonucu olarak bilgisayar oyunları politik etkilere ve elbette propagandaya açık hale gelmiştirler ve bunun ilk örnekleri gözlemlenmektedir. Farklı politik görüşlerdeki guruplar açıkça veya örtülü olarak oyunları görüşlerini yaymak için kullanmaktadırlar. Bilgisayar oyunlarının oyuncuyu şiddete sürüklemesinin tartışıldığı, kurumsal yapısı oturmuş; oyun satışlarına yaş sınırlamalarının getirildiği ülkelerde bile oyunlar propaganda amaçlı kullanılırken; bu tür sınırlamaların olmadığı ülkelerdeki gençler oyunlar aracılığı ile yapılacak propagandaya açıktırlar. Hatta Tablo 6 da görüldüğü üzere oyuncuların büyük bölümü propaganda içerdiğini bilseler dahi bilgisayar oyunlarını almaktan çekinmemektedirler. Örtülü propaganda yapan oyunlar ise gündeme dahi gelmemektedirler. Öte yandan bu durum yasaklamalar veya oyunlar üzerinde kurulacak baskılar ile de önlenemez. Sadece; bilgisayar oyunlarının birer tasarım ürününün ötesinde, kültürel ve politik birer araştırma konusu olarak da incelenmesi; oyunlardaki propagandanın ve dünyayı algılayışı her gün değişen insanoğlunun daha yakından tanınmasını sağlayabilir. Kaynakça Kitaplar Batur, Y.: (1998) Bilimkurgu Sinemasında Şiddet ve İdeoloji, Ankara, Kitle Yayınları Bektaş, A.: (2000) Kamuoyu,İletişim ve Demokrasi, İstanbul, Bağlam Yayıncılık Budak, S.: (2000) Psikoloji Sözlüğü, Ankara, Bilim Sanat Yayınları Cotton, B. & Oliver, R.: (1997) Siberuzay Sözlüğü, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları Franklin, H.B.: (1994) From Realism to Virtual Reality: Images of America s Wars, Seeing Through The Media, New Jersey, USA, Rutgers University Press Hake, S.: (2001) Popular Cinema of the Third Reich, Texas,USA,University of Texas Pres Huntington, S.P.: (2001) Medeniyetler Çatışması - Derleme, Ankara, Vadi Yayınları Jowett, G. & Linton, J.: (1980) Movies as Mass Communication, California,USA, Sage Publications 287

18 Okay, V.: (1957) Modern Popaganda, İstanbul, Okay Yayınevi Rouse III, R.: (2001) Game Design Theory and Practice, Texas, USA, Worlware Publishing, Inc. Welch, D.: (2001) Propaganda and the German Cinema, London, England, Oxford University Press Tezler Akgün, Ö. U.: (2003) Türk Sinemasında Propaganda ve Bir Örnek Film: Çizme, İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi Makaleler Habiboğlu, G.:(2003) Generals, İstanbul, Level Sayı:74, Vogel Medya Yayıncılık Reklam Grubu Stallabrass, J.: (2003) Computer Fictions, London, England, Prospect March, Prospect Magazine Bilinmiyor: (2002) Ne Oynadığınızı Bilin, İstanbul, Level Eylül, Vogel Medya Yayıncılık Reklam Grubu Elektronik Kaynaklar Bilgisayar Oyunu İncelemeleri Black & Ditmer; (2002) Video Game Steers Youngsters on Islamic Jihad, Chayban, B.: (2003) Hizbullah rolls out new computer game, Chirkin, D.: (2002) Virtual intifada is conquering the world, Fisher, K.: (2003) Americaʹs Army, meet Special Force... the terroristsʹ action game, Hyman, P.: (2003) War! What is it good for?, Karouny, M.: (2003) Hizbollah Computer Game Recalls Israeli Battles, Lou, D. (2003) Generals, Wiltenburg, M.: (2003) Not Just a Game, (1999) Game Reviews, (2002) Free Favorites - Americaʹs Army: Special Forces, (2003) Ameraca s Army, (2003) A war of words over Iraq video games, (2003) Hezbollah computer game takes propaganda war on Israel to virtual battlefield, (2003) (2003) War games becoming all too real, (2003) Trouble in the holy land, (2003) Hezbollah computer game takes propaganda war on Israel to virtual battlefield, 288

19 Bilgisayar Oyunu Siteleri (1996) (2002) (2003) (2003) Bilgisayar Oyunları (1999) Malvinas 2032, Sabarasa Entertainment (2003) Command And Conquer: Generals, EA Pasific (2003) Command And Conquer: Generals: Zero Hour, EA Pasific (2004) The Road To Baghdad, Destineer Studios/Bold Games 289