ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Fatma YENİLMEZ ÇUKUROVA YÖRESİ NDEKİ (ADANA VE İÇEL İLLERİNDEKİ) BROİLER VE YUMURTA TAVUĞU İŞLETMELERİNİN YETİŞTİRİCİLİK, TEKNİK VE YAPISAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005 I

2 ÖZ DOKTORA TEZİ ÇUKUROVA YÖRESİ NDEKİ (ADANA VE İÇEL İLLERİNDEKİ) BROİLER VE YUMURTA TAVUĞU İŞLETMELERİNİN YETİŞTİRİCİLİK, TEKNİK VE YAPISAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Fatma YENİLMEZ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Danışman: Jüri Prof. Dr. Ahmet TESTİK Yıl: 2005,Sayfa 114 Prof. Dr. Ahmet TESTİK Prof. Dr. Nazım ULUOCAK Prof. Dr. Taner ALAGÖZ Prof. Dr. Tamer KAYAALP Prof. Dr. Ömer CAMCI Bu araştırma, Çukurova Yöresi ndeki (Adana ve İçel illerindeki) broiler ve yumurtacı tavuk işletmelerinin yetiştiricilik, teknik ve yapısal özelliklerini, kümes içi sıcaklık ve oransal nem gibi önemli çevre koşulları ile yetiştiricilerin sorunlarını belirlemek amacıyla yapılmıştır. Araştırma bölgesinde incelenen broiler kümeslerinde kapasite genelde (%67,3) in altında, yumurtacılarda ise (%33,3) arası veya den fazladır (%22,2). Kümeslerin uzun eksen konumu yüksek yerlerde kuzey-güney, alçak yerlerde doğu-batıdır. İncelenen bütün kümeslerde kullanılan canlı materyal dış kaynaklı hibritler olup, bir dönemdeki ölüm oranları genelde %4-5 civarındadır. Kümeste m² ye konulan hayvan sayısı çoğunlukla (%39) adet ve adet (%31,4), hayvan başına tüketilen yem genelde 3,6-4,0 kg ve 42 günlük canlı ağırlık ortalaması 1,9-2 kg dır. Bölgede incelenen yumurtacı kümeslerde genelde 3 katlı apartman tipi kafesler kullanılmakta olup, her kafes gözüne 4-5 adet tavuk konulmaktadır ve kullanılan genotip broilerde kümeslerinde olduğu gibi dış kaynaklı hibritlerdir. Yumurtlama döneminde ölüm oranı yine broilerde kümeslerinde olduğu gibi genelde (%70,4) %4-5, tavuk başına ortalama yumurta verimi (yıllık) 300 adetten fazladır. Kümes içerisinde yapılan sıcaklık ve oransal nem ölçümlerinde ortalama en yüksek Ağustos ayında gözlenmiş olup, sıcaklık; broilerlerde 30,2 C ve yumurtacılarda 29,6 C, oransal nem; broilerlerde %66,9 ve yumurtacılarda %68,9 olarak saptanmıştır. Bölgemiz yetiştiricilerinin temel sorunları hayvan materyali, yem, hastalıklar, pazarlama, eğitim ve yüksek sıcaklık sorunlarıdır. Üretimi artırmak ve bölge yetiştiricilerinin sorunlarının çözümü için yetiştiriciler, damızlık işletmeleri, yem üreticileri, pazarlama organizasyonları ve konuyla ilgili devlet kuruluşları düzeyinde teknik ve ekonomik olarak iyi bir organizasyona ihtiyaç vardır. Anahtar Kelimeler: Broiler, Yumurtacı, İşletme, Yetiştiricilik, Kümesler II

3 ABSTRACT PhD THESIS A RESEARCH ON THE BREEDING FOR TECHNICAL AND STRUCTURAL CHARACTERISTICS OF BROILER AND LAYER FARMS IN ÇUKUROVA REGION (ADANA AND İÇEL) Fatma YENİLMEZ DEPARTMENT OF ANIMAL SCIENCE INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Ahmet TESTİK Year: 2005, Pages: 114 Jury : Prof. Dr. Ahmet TESTİK Prof. Dr. Nazım ULUOCAK Prof. Dr. Taner ALAGÖZ Prof. Dr. Tamer KAYAALP Prof. Dr. Ömer CAMCI This research was carried out in order to determine the breeding, technical and structural characteristics of poultry houses, problems of the breeders and also to dedect the temperature and relative humidity which are the very important environmental conditions for broilers and layers. Working capacity of the broiler houses were mostly less than , whereas, the capacity of the layers were and greater than The long site position of the poultry houses were north-south side at high region and east-west side at low region. Broiler houses were mostly use hybrid chicks of foreign orijin and mortality was founded 4-5% in one period. The stocking density of broilers were birds/square meter, the amount of feed intake for a broiler were 3,6-4,0 kg and the avarage live weight was 1,9-2 kg at 42 days of age. The layer houses in investigated area have mostly used triplex cage, a number of the hens which are put on in a cage were 4-5 hen, avarage egg production capasity for one hen was gerater than 300 eggs for one year. The avarage of highest temperature (in Broiler 30,2 C and in layers 29,6 C) and relative humidity (in Broiler 66,9% and in layers 68,9%) in the poultry houses were found in August. The main problems of the all breeders in our region are animal materials, feeds, disease, marketing, education and high temperature problems. It should have settled an organization which based on technic and economic among producers, feed producers, marketing organizations and state foundations related to the animal production. It is necessary to form a well designed organization for this purpose. KeyWords: Broiler, Layer, Enterprise, Breeding, Poultry House III

4 TEŞEKKÜR Çalışma konusu seçimi ve yürütülmesinde beni yönlendiren ve araştırmanın tüm aşamalarında her türlü yardımını esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Ahmet TESTİK e ve çalışmalarım esnasında gösterdikleri ilgi ve destekten dolayı Sayın Prof. Dr. Nazım ULUOCAK a ve Sayın Prof. Dr. Taner ALAGÖZ e teşekkürlerimi sunarım. Çalışma sırasında her türlü konuda yardımlarını gördüğüm Yrd. Doç. Dr. Ladine BAYKAL ÇELİK e ve Arş. Gör. Emine ALTINKAYA URUK a teşekkür ederim. Araştırmamın yürütülmesi için kümeslerin kullanılması konusunda her türlü yardımını esirgemeyen kümes sahiplerine, ayrıca çalışmam sırasında yardımlarını esirgemeyen Ç.Ü. Tavukçuluk personeline teşekkür ederim. Doktora çalışmalarım boyunca sabır ve özveriyle beni her açıdan destekleyen aileme en içten şükranlarımı sunarım. IV

5 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ABSTRACT... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. TEŞEKKÜR...IV İÇİNDEKİLER... V ÇİZELGELER DİZİNİ...VIII ŞEKİLLER DİZİNİ... X 1. GİRİŞ Araştırmanın Önemi Araştırmanın Amacı ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOT Materyal İşletmeler ve Kümesler Ölçüm Yapılan Kümeslerin Özellikleri (1). Broiler Kümesleri (2). Yumurtacı Tavuk Kümesleri Ölçüm Cihazları Ölçüm Cihazının Özellikleri Metot ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Broiler Kümesleri Kümes İle İlgili Bilgiler Kümeslerin Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı Kümeslerin Kapasiteye Göre Dağılımı Kümeslerin Havalandırma Şekline Göre Dağılımı Kümeslerin Yerine ve Özellikleri Göre Dağılımı Kümes Sahibi İle İlgili Bilgiler Personel İle İlgili Bilgiler Kümesler ve Diğer Binalar İle İlgili Bilgiler V

6 Kümeslerin Temel ve Taban Alanına Göre Dağılımı Kümeslerin Duvar, Çatı ve Tavan Durumuna Göre Dağılımı Kümeslerin Pencereler ve Kapılara Göre Dağılımı Kümeslerin Aydınlatmaya İlişkin Bilgilere Göre Dağılımı Kümeslerin Boyutlarına Göre Dağılımı Kümeslere İlişkin Genel Bilgilere Göre Dağılım İşletmelere Ait Diğer Binalarla İlgili Dağılımlar Kesimhanelere Göre Dağılım Alet ve Ekipman İle İlgili Bilgiler Yemlikler ve Suluklara Göre Dağılım Kümeslerin Isıtma Durumuna Göre Dağılımı Yetiştirme Şekli, Bakım ve İdare İle İlgili Bilgiler Kümeslerin Yetiştiricilik Durumuna Göre Dağılımı Yüksek Sıcaklık Koşullarında Alınacak Önlemlere Göre Dağılım Sıcaklık ve Oransal Nem Bulguları Kümeslerin Işıklandırma Durumuna Göre Dağılımı Kümeslerin Devir Sayısı, Hayvan Yoğunluğu ve Ölüm Oranına Göre Dağılımı Kümeslerin Yemleme ve Canlı Ağırlık Durumuna Göre Dağılımı Kümeslerin Bakım ve İdare Durumuna Göre Dağılımı Ürün Değerlendirme Yumurtacı Tavuk Kümesleri Kümes İle İlgili Bilgiler Kümeslerin Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı Kümeslerin Kapasiteye Göre Dağılımı Kümeslerin Havalandırma Şekline Göre Dağılımı Kümeslerin Yerine ve Özellikleri Göre Dağılımı Kümes Sahibi İle İlgili Bilgiler Personel İle İlgili Bilgiler Kümesler ve Diğer Binalar İle İlgili Bilgiler Kümeslerin Temel ve Taban Alanına Göre Dağılımı VI

7 Kümeslerin Duvar, Çatı ve Tavan Durumuna Göre Dağılımı Kümeslerin Pencereler ve Kapılara Göre Dağılımı Kümeslerin Boyutlarına Göre Dağılımı Kümeslere İlişkin Genel Bilgilere Göre Dağılım İşletmelere Ait Diğer Binalarla İlgili Dağılımlar Alet ve Ekipman İle İlgili Bilgiler Yemlikler ve Suluklara Göre Dağılım Yetiştirme Şekli, Bakım ve İdare İle İlgili Bilgiler Kümeslerin Yetiştiricilik Durumuna Göre Dağılımı Yüksek Sıcaklık Koşullarında Alınacak Önlemlere Göre Dağılım Sıcaklık ve Oransal Nem Bulguları Kümeslerin Hayvan Yoğunluğu ve Ölüm Oranına Göre Dağılımı Kümeslerin Bakım ve İdare Durumuna Göre Dağılımı Ürün Değerlendirme Üreticilerin Karşılaştığı Sorunlar SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EK- 1 EK 2 VII

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Broiler Varlığı... 2 Çizelge 1. 2.Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Yumurta Tavuğu Varlığı... 2 Çizelge Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Tavuk Eti Üretimi... 2 Çizelge Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Yumurta Üretimi... 3 Çizelge Adana ve Mersin İllerinde İncelenen Kümes Sayıları ve Yüzdeleri Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinin Kuruluş Yılları Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinin Yıllara Göre Kuruluş Kapasiteleri Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinde Havalandırma Çeşitleri Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinde Uzun Eksen Konumuna Göre Seçilen Pencere Tipi Çizelge İncelenen İşletme Sahiplerinin Eğitim Durumları Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinde Çalışan Personel Durumu Çizelge İncelenen Broler Kümeslerinin Taban Alanı Büyüklüğü Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinde Pencere Alanlarının Taban Alanına.. 50 Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinde Kümes Genişliği, Uzunluğu ve Yüksekliği Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerindeki Yemlik Çeşitleri Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerindeki Suluk Çeşitleri Çizelge Adana ve Mersin İllerinde Seçilen Broiler Kümeslerinden Ölçümler Sonucu Elde Edilen Ortalama Sıcaklık Değerleri ( C) Çizelge Adana ve Mersin İllerinde Seçilen Broiler Kümeslerde Ölçümler Sonucu Elde Edilen Ortalama Oransal Nem Değerleri (%) Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinin Bağlı Olduğu Firmalar Çizelge İncelenen Broiler Kümeslerinin Bağlı Olduğu Firmalar ve Kullanılan Hayvan Genotipleri Dağılımı Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerin Kuruluş Yılları Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerin Yıllara Göre Kuruluş Kapasiteleri 75 Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerinde Havalandırma Çeşitleri VIII

9 Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerinde Uzun Eksen Konumuna Göre Seçilen Pencere Tipi Çizelge İncelenen İşletme Sahiplerinin Eğitim Durumları Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerde Çalışan Veteriner, Ziraat Mühendisi, Teknisyen ve İşçi Sayıları (adet) Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerin Taban Alanı Büyüklüğü Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerde Pencerelerin Taban Alanına % Oranı Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerde Kümes Genişliği, Uzunluğu ve Yüksekliği Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerdeki Yemlik Çeşitleri Çizelge İncelenen Yumurtacı Kümeslerdeki Suluk Çeşitleri Çizelge Adana ve Mersin İllerinde Seçilen Yumurtacı Kümeslerde Ölçümler Sonucu Elde Edilen Sıcaklık Değerleri ( C) Çizelge Adana ve Mersin İllerinde Seçilen Yumurtacı Kümeslerde Ölçümler Sonucu Elde Edilen Oransal Nem Değerleri (%) IX

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil Ölçüm Cihazının Önden Görünümü Şekil Mersin de Ölçüm Yapılan Yumurtacı Tavuk Kümesinin İç Görünümü.. 32 Şekil Adana da Ölçüm Yapılan Broiler Kümesinin İç Görünümü Şekil İncelenen Broiler Kümeslerinin İllere Göre Dağılımı Şekil İncelenen Broiler Kümeslerinin Kuruluş Yılları Şekil İncelenen Broiler Kümeslerinin Yıllara Göre Kuruluş Kapasiteleri Şekil İncelenen Broiler Kümeslerinde Taban Alanı Büyüklüğü Şekil Pencereli Sisteme Sahip Broiler Kümesinin Görünümü Şekil Perdeli Sisteme Sahip Broiler Kümesinin Görünümü Şekil İncelenen Broiler Kümeslerinde Pencere Alanlarının Taban Şekil Siloya Sahip Broiler Kümesi Görünümü Şekil İncelenen Broiler Kümeslerinde Kullanılan Yemlik Çeşitleri Şekil Broiler Kümeslerinde Kullanılan Askılı Yuvarlak Yemlik Şekil Broiler Kümeslerinde Kullanılan Spiral Yemlik ve Damlalıklı Nippel Suluk Sistemi Şekil İncelenen Broiler Kümeslerinde Kullanılan Suluk Çeşitleri Şekil Broiler Kümeslerinde Kullanılan Wet-Ped Uygulaması Şekil Broiler Kümeslerinde Kullanılan Fan Uygulaması Şekil Adana da Broiler Kümeslerinden Elde Edilen Kümes İçi Ortalama Sıcaklıklar Değerleri Şekil Mersin de Broiler Kümeslerinden Elde Edilen Kümes İçi Ortalama Sıcaklıklar Değerleri Şekil Adana da Broiler Kümeslerinden Elde Edilen Kümes İçi Ortalama Oransal Nem Değerleri Şekil Mersin de Broiler Kümeslerinden Elde Edilen Kümes İçi Ortalama Oransal Nem Değerleri Şekil Kümeslerde Birim Alana Konulan Hayvan Sayısı Şekil İncelenen Yumurtacı Kümeslerin İllere Göre Dağılımı Şekil İncelenen Yumurtacı Kümeslerin Kuruluş Yılları X

11 Şekil İncelenen Yumurtacı Kümeslerin Yıllara Göre Kuruluş Kapasiteleri Şekil İncelenen Yumurtacı Kümeslerde Taban Alanı Büyüklüğü Şekil İncelenen Yumurtacı Kümeslerde Pencerelerin Taban Alanına % Oranı Şekil İncelenen Yumurtacı Kümeslerde Kullanılan Yemlik Çeşitleri Şekil Yumurtacı Kümeslerde Kullanılan Zincir Tipi Yemlik Çeşidi Şekil İncelenen Yumurtacı Kümeslerde Kullanılan Suluk Çeşitleri Şekil Yumurtacı Kümeslerde Kullanılan Damlalıklı Nippel Suluk Çeşitleri.. 88 Şekil Yumurtacı Kümeslerde Kullanılan Damlalıksız Nippel Suluk Çeşitleri 89 Şekil Adana da Yumurtacı Kümeslerden Elde Edilen Kümes İçi Sıcaklıklar 92 Şekil Mersin de Yumurtacı Kümeslerden Elde Edilen Kümes İçi Sıcaklıklar92 Şekil Adana da Yumurtacı Kümeslerden Elde Edilen Kümes İçi Oransal Nem Değerleri Şekil Mersin de Yumurtacı Kümeslerden Elde Edilen Kümes İçi Oransal Nem Değerleri XI

12 1. GİRİŞ Fatma YENİLMEZ 1. GİRİŞ Bedensel ve zihinsel gelişme ile insan sağlığında hayvansal protein tüketiminin önemli rolü olduğu bilinmektedir. 20. yüzyıl boyunca beslenme bilgisinin ilerlemesi insanların beslenme görüşleri ve alışkanlıklarında değişiklik meydana getirmiştir. Bununla birlikte hızlı nüfus artışı, nüfusun tarımdan sanayiye akışı, endüstrinin yoğunlaşması ve şehirleşme kişilerin sosyal yaşamında da değişim meydana gelmiştir. Bu değişimler hayvansal protein, özellikle et açığının giderek artmasına neden olmaktadır. Tarımı gelişmiş ülkelerde hayvansal üretim, bitkisel üretimin önüne geçmektedir. Hayvancılık sektöründe kırmızı et açığı giderek artarken, kendi üretim planını yapan ve halkımızın hayvansal protein ihtiyacı için ülke tüketimini eksiksiz karşılayabilen tek üretim dalı tavukçuluktur. Ülkemiz tavukçuluğu, hayvancılığımız içerisinde en hızlı gelişen, modern teknolojiyi uygulamada bu konuda ileri ülkeler seviyesinde entegre tesislere sahip bir sektördür (URL, 2004a). Özellikle et tavukçuluğu sektörü, entegre yapısı ve yaygınlaşan sözleşmeli üretim yapısındaki organizasyonuyla diğer hayvancılık dallarına örnek model oluşturmaktadır. Sektör içindeki firmalar, damızlıktan pazarlamaya kadar tüm süreçleri kendi kontrollerine alarak daha verimli bir çalışma süreci başlatmışlardır (Şahan ve ark., 1998). Yumurtacı işletmelerde bu tip üretim modeli yerleşmemiş olmakla beraber bazı bölgelerde kurulmuş olan çeşitli firma ve kooperatifler kanalıyla sektörde ümit verici gelişmeler gözlenmektedir. Çizelge 1.1 incelendiğinde Adana broiler varlığında 1999 yılına kadar sürekli artış gözlenirken bu yıldan sonra düşme olduğu gözlenmiştir. Türkiye broiler varlığı 2000 yılında en yüksek düzeye ulaşırken, aynı şekilde Mersin broiler varlığı da 2000 yılında en yüksek düzeye ulaşmıştır (DİE, 2002) yılı Adana ve Mersin illerinin Türkiye broiler varlığı içindeki payının oldukça önemli olduğu gözlenmektedir (%14,16). 1

13 1. GİRİŞ Fatma YENİLMEZ Çizelge Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Broiler Varlığı Yıllar ADANA MERSİN TÜRKİYE Tavuk Sayısı Tavuk Sayısı Tavuk Sayısı % % (adet) (adet) (adet) , , , , , , , , , , , , DİE, yılı Türkiye yumurta tavuğu varlığı adettir. Bu varlıkta Adana nın payı %0,82 olurken Mersin in payı %1,37 olmuş, her iki ilin payları toplamı %2,19 dur (Çizelge 1.2). Broilerde olduğu gibi Mersin ilinin payı Adana ilinden fazladır (DİE, 2002). Çizelge 1. 2.Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Yumurta Tavuğu Varlığı Yıllar ADANA MERSİN TÜRKİYE Tavuk Sayısı Tavuk Sayısı Tavuk Sayısı % % (adet) (adet) (adet) , , , , , , , , , , , , DİE, 2002 Aşağıdaki çizelge 1.3 incelendiğinde 2000 yılı Adana ilinin Türkiye içindeki payı %1,01 iken, 2001 yılında %2,45 e ve 2002 yılında %4,51 e yükselmiştir. Mersin ilinin payı ise 2000 yılında %6,20 iken %5,36 ya düşmüş, 2002 yılında %4,99 a düşmüştür. Her iki ilin Türkiye içindeki payları toplamı 2002 yılında %9,5 e yükselerek oldukça önemli bir yere sahip olmuştur (DİE, 2002). Çizelge Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Tavuk Eti Üretimi Yıllar ADANA MERSİN TÜRKİYE Tavuk Eti Tavuk Eti Tavuk Eti % % Üretimi (ton) Üretimi (ton) Üretimi (ton) , , , , , , DİE,

14 1. GİRİŞ Fatma YENİLMEZ Çizelge 1.4 de Türkiye yumurta üretimi varlığına bakıldığında 1999 yılına kadar artış olurken, daha sonraki yıllarda düşme meydana gelmiştir. Adana ve Mersin illeri incelendiğinde 1997 yılından 2002 yılına kadar düşme olmuştur. Adana ve Mersin illerinin Türkiye yumurta üretimindeki payları toplamı %1,26 olmuştur (DİE, 2002). Çizelge Yıllar İtibariyle Türkiye, Adana ve Mersin Yumurta Üretimi Yıllar ADANA MERSİN TÜRKİYE Yumurta Yumurta Yumurta % % Üretimi (ton) Üretimi (ton) Üretimi (ton) , , , , , , , , , , , , DİE, Araştırmanın Önemi Ülkemiz koşulları ve olanakları dikkate alınırsa hayvancılık sektörüne gereken önemin verilmesi gerektiği anlaşılır. Tavukçuluk da hayvancılık içerisindeki faaliyet kollarından biridir ve ülke ekonomisine katkısı büyüktür. Küçük ailelere yan gelir olmasına karşın çok büyük işletmelerde ürettikleri ürünlerle milli ekonomiye katkıda bulunurlar. Ayrıca ülke insanımızın hayvansal protein ihtiyacını da karşılar. Tavukçuluk entegre tesislerde işçi istihdam etmesiyle işsizliği önlemede katkıda bulunmaktadır. Yapılan üretimi iç ve dış ticaretteki etkinliği, ihracat imkanı, döviz gelirleri ile milli ekonomiye katkısı büyüktür (Erensayın, 2001). Protein talebini karşılamada tavuk ürünleri, kırmızı et ve süt mamulleri gibi diğer protein kaynaklarından daha çok tercih edilmektedir. Bunun sebebi yemin ete ve yumurtaya dönüşüm oranının yüksek olmasıdır. Ayrıca tavuk eti diğer etlerle karşılaştırıldığında fiyatının ucuzluğu, yağ içeriğinin azlığı, fast-food adlı hazır gıdaya elverişliliği ve dinsel sınırlamaların bulunmaması gibi avantajlara sahiptir. Böylece hayvansal üretim kolları arasında tavukçuluk, hayvansal proteinin en kolay ve en ucuz sağlanabilecek özellikte olup, 1 kg hayvansal ürün proteini için broilerlerde 21,5 kg, yumurtada 20 kg, sığırda ortalama 101 kg, domuzda 69 kg, hindide ise 22,2 kg yeme ihtiyaç vardır. Bu da göstermektedir ki, tavuk eti ve 3

15 1. GİRİŞ Fatma YENİLMEZ yumurta beslenmede protein eksikliğine etkili bir çözüm olarak görülmektedir (Türkoğlu ve ark., 1997). Ayrıca ABD ve Avrupa gibi, yaşam düzeyi yüksek ülkelerde tüketiciler kırmızı etten beyaz ete dönmüş durumdadır. Bunun temel nedenleri sağlık ve fiyat açısından uygun olmasıdır. Zira 100 g piliç etinde 200 kalori varken, kırmızı ette 300 kalori vardır. Yine 100 g pilicin yağında %30, kırmızı etin yağında %50 doymuş yağ asidi bulunmaktadır. Bundan dolayı kırmızı etin aksine beyaz et şişmanlatmaz, kalp-damar hastalıklarına yol açmaz ve kolesterolü yükseltmez. Diğer bir hususta, beyaz etin kırmızı ete oranla daha ucuz olmasıdır. Bu özelliklerinden dolayı piliç, hayvansal proteinin ekonomik ve kısa üretim periyodunda kolay üretilebilirliği yanında insan sağlığına uygunluğu ile ülkemiz hayvansal protein açığının karşılanması için bir alternatiftir. Yumurta; biyolojik değerliliği tam, insan sağlığı için besin maddelerince en zengin ve koruyucu nitelikte gıda maddesi olarak tanımlanmıştır. Yumurtanın sadece koruyucu olmadığı, aynı zamanda insan sağlığı üzerine olumlu etkilerinin olduğu da bilinmektedir. Ayrıca yumurta, tabiat tarafından orijinal ambalajı içerisinde sunulan ve bayatlaması dışında hiç bir hile karıştırılamayan tek gıda maddesi özelliğini taşımaktadır (Özgüz, 2004). İnsanlarımızın daha iyi beslenmelerinin daha çok hayvansal kökenli protein tüketmeleri ile gerçekleşebileceği bilinen bir gerçektir. Türkiye de tüketilen hayvansal ürün miktarı gelişmiş ülkelere göre çok düşüktür. Domuz eti tüketimimiz yoktur. Kırmızı et üretiminin giderek gerilemesi ve fiyatlarının yüksekliği sorunu daha da büyütmektedir. Hayvansal ürün açığının en kısa sürede ve en ucuz maliyetle kapatabilecek en önemli hayvancılık kolu tavukçuluktur. Bütün bunların ışığı altında yıllık tüketimimize baktığımızda, kişi başına yaklaşık 134 adet yumurta ve 11 kg tavuk eti tükettiğimiz görülmektedir. Bu rakamlar gelişmiş ülkelerdeki değerlerle karşılaştırıldığında ülkemizde tüketim miktarının çok düşük olduğu anlaşılmaktadır (Koca, 2004). Günümüz tavuk yetiştiriciliği tamamen entansif bir duruma geçmiş olup hayvanlar tüm yetiştirme dönemi boyunca kümes içinde kalmaktadır. Bu nedenle tavukların verimlerine, sağlığına ve yemden yararlanma yeteneklerine; yetiştirme 4

16 1. GİRİŞ Fatma YENİLMEZ materyali ve yemlemenin yanında kümes içi çevre koşullarının kontrolünün de önemli etkisi vardır. Barınak iklimi olarak adlandırılan barınak içi çevre koşullarını; ortam havası sıcaklığı, oransal nemi ile havalandırma ve aydınlatma oluşturmaktadır. Bu koşulların optimum sınırların altında veya üstünde olması, tavuk sağlığını ve buna bağlı olarak verimi olumsuz yönde etkilemektedir (Alagöz, 1983). Çukurova yöresinde broiler ve yumurtacı tavuk yetiştiriciliğinde mevsimin özellikle yaz aylarındaki etkisi kışa göre daha fazladır. Çevre sıcaklığının sürekli değişmesine karşın, tüm sıcak kanlı hayvanlarda olduğu gibi tavuklarda da yaşamlarını sürdürebilmek için vücut sıcaklıklarını sabit tutmak zorundadırlar (Erdem, 1996). Yüksek çevre sıcaklığı hayvanlarda strese yol açmakta, bunun sonucu olarak ta iştah azalmakta ve yem tüketimi gerilemektedir. Böylece ürün miktar ve kalitesinde düşmeler, hatta ölümlere bağlı olarak önemli ekonomik kayıplar ortaya çıkmaktadır. Tavuk yetiştiriciliğinde, yetiştirilen hayvanlardan genetik kapasitelerinin en üst düzeyinde verim alınabilmesi; işletmenin ekonomik olabilmesi, kümes sisteminin seçimi, uygun şekilde inşası ve bu sistem içindeki çevre koşullarının denetlenebilmesi, kümes içi ekipmanlarının seçimi, uygulanacak yetiştirme sistemi ve eğitim ile yakından ilgilidir. Karlı bir üretim için bu koşulların sağlanması gerekmektedir Araştırmanın Amacı Tavuk yetiştiriciliğinde başlıca amaç, en ekonomik verimi elde etmek olduğuna göre, bu amaca ulaşmada uygun hayvan, iyi bir bakım ve etkili beslemenin yanı sıra, elverişli çevre koşullarının sağlanması da karlı üretimin bir gereği ve kaçınılmaz koşuludur (Şenköylü, 1991). Elverişli çevrenin sağlanmasında, çevresi ile birlikte iyi planlanmış ve iyi inşa edilmiş bir kümes esastır (Erensayın, 2001). Bir kümes yapılırken, hayvan başına minimum miktarda bir masraf ile mümkün olabilecek en rahat çevreyi sağlayarak en yüksek geliri elde etme amaç olmalıdır (Türkoğlu, 1997). Bu sebeple anket formunda kümeslerin yapıları ile ilgili bilgilere yer verilmiş, geçmişten bu güne gelişmeler incelenmiştir. 5

17 1. GİRİŞ Fatma YENİLMEZ Mevcut proje ile Çukurova Yöresi ndeki (Adana ve Mersin) broiler ve yumurtacı işletmelerin yetiştiricilik, teknik ve yapısal özelliklerine ilişkin bilgilerin derlenmesi hedeflenmiştir. Tavuk barınaklarının, rantabl bir üretim ve işletmecilik için uygun planlanması ve yerleşimi önemlidir. Bunun için yol, su, elektrik, drenaj ve topografya, arazinin büyüklüğü ve yerleşim planı gibi faktörlerin dikkate alınması gereklidir (Erensayın, 1992). Bu araştırma ile Adana ve Mersin illerindeki broiler ve yumurtacı işletmelere ait bilgilerin toplanarak bölge tavukçuluğunun genel yapısı belirlenmeye çalışılmıştır. Eğitim, her konuda olduğu gibi tavuk yetiştiriciliğinde de üretimi etkileyen önemli bir etkendir. Konusunda eğitim almış elemanların çalıştırılması veya üreticinin kendisinin eğitim almış olması, üretimin daha bilinçli olarak yapmasını sağlayacaktır. Sağlıklı, beslenme, bakım ve idare ile ilgili konularda daha tedbirli davranılacak ve bu da elde edilen ürünün kalitesine yansıyacaktır. Bu nedenle mevcut araştırma kapsamında işletme sahibi ile ilgili eğitim düzeyi, mesleği, tavukçuluğa başlama yılı, deneyimi, tavukçuluk ile ilgili eğitimi gibi bilgiler toplanarak bölgedeki yetiştiricilerin genel yapısı hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Verim yeteneği yüksek ve beslenmesi iyi olan tavuk sürülerinin barındırıldıkları kümeslerde çevre denetimi yeterli değil ise, istenilen verim düzeyine ulaşmak mümkün değildir. Bu nedenle üretimde kullanılan genetik materyalin, üreticiye en yüksek geliri sağlayacak biçimde yetiştirilmeleri kümes içi sıcaklığının ve oransal neminin optimal sınırlara yaklaştırılmasıyla mümkün olacaktır (Mutaf ve Gönül 1980). Tavuklar sıcak kanlı hayvanlar olup ve vücut sıcaklıklarını koruma kabiliyetine sahiptirler. Bununla birlikte ekstrem sıcaklıklardan etkilenmektedirler (Weaver, 2002). Yüksek sıcaklık ve yüksek nem bulunduğunda hayvanlar vücut sıcaklığını dengede tutmak için yeterli miktarda solunum yapamazlar. Vücut sıcaklığı optimum sınırların üzerine çıktığında hayvanlarda yüzükoyun yere yatarak vücut yüzey alanını artırma, ileri düzeyde ise ölümler görülür. Kümes dışı sıcaklık değiştiğinde aktivite değişmektedir. Sıcaklık arttığında harekette azalma, yem 6

18 1. GİRİŞ Fatma YENİLMEZ tüketiminde düşme ve çiftleşmede azalma görülür (North, 1972). Termal dengeyi sağlamak için kümes içi koşullarının optimum sınırlar içinde tutulması ve bakım son derece önemlidir (Weaver, 2002). Havalandırmanın amacı, mevsimlere göre değişim göstermektedir. Yazın havalandırma, tavuklardan kaynaklanan ısıyı, çatı, duvar ve pencerelerden giren solar ısıyı ve kümes içinde oluşan toz ve toksik gazları elemine etmeye yöneliktir. Kış mevsiminde ise, havalandırma kümes içindeki aşırı nem ve kirli havayı dışarı atmak içindir (Şenköylü, 2001). Sıcaklık ve oransal nemin kontrol altına alınmasında olduğu gibi yazın serinletmenin ve kışın ısıtmanın sağlanması da tavukların verimi ve sağlığı açısından oldukça önemlidir. Araştırmada kümeslerin bütün bu özelikleri üzerinde durulmuş ve buna yönelik bilgiler toplanmıştır. Bilgiler ışığı altında yapılan kümeslerin bölgeye uygun olarak yapılıp yapılmadığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Tavukçulukta iyi bir sürü yönetimi için, kaliteli ve elverişli ekipmanların kullanılması kaçınılmaz bir gereksinimdir. Bugün artık tavukçuluk işletmelerinde genel olarak işgücü miktarının ve işgücü masraflarının azaltılması için daha çok otomasyonlu ekipmanlar tercih edilmektedir. Bu araştırmayla, bölgede bulunan kümeslerde kullanılan ekipman çeşitleri saptanarak son teknolojinin ne ölçüde takip edilip edilmediği belirlenmeye çalışılmıştır. Yetiştiricilik, bakım ve idare başlığı altında üretim şekli, yetiştirilen genotip, sıcak koşullarda alınan önlemler, ışıklandırma, bir dönemdeki ölüm oranı, yılda kaç parti yapıldığı, yemden yararlanma, hayvan başına tüketilen yem, kaç çeşit yemleme yapıldığı, hayvanları elde tutma süresi, dönem sonu canlı ağırlık, dezenfeksiyon gibi konular araştırılmış ve bölgenin bu konulardaki genel yapısı hakkında bilgiler toplanmış, bu bilgiler ışığı altında geçmişten bugüne kadar meydana gelen değişmelerin gözlemlenmesi amaçlanmıştır. Ürün değerlendirme bölümünde hayvan satışları, pazarlama tipi, satış şekli gibi konular üzerinde durulmuş ve yetiştirici sorunları belirlenmeye çalışılmıştır. Böylece bölge tavukçuluğunun sorunlarına çözümler getirici, gelişmeyi yönlendirici, üretimi planlayıcı çalışmalara katkıda bulunmak amaçlanmıştır. 7

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gürsoy (1976) un yaptığı çalışmada, kasaplık piliç üretiminde bölgeler ve iller düzeyinde verimlilik, karlılık ve etkenliği saptamak amacıyla 1974 yılı ikinci yarısında Ege, Marmara, İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinden kasaplık piliç üretiminin en yoğun olduğu 11 ilde faaliyette bulunan ve rasgele örnekleme yöntemiyle seçilen 73 işletmeden, anket yoluyla toplanan bilgilerin değerlendirilmesi yapılmış, araştırmada iller ve bölgeler arası karşılaştırmalar yapmıştır. Araştırma sonucunda Adana da yılda 4,50, Tarsus ta 5,50 devre/yıl ve Akdeniz Bölgesi nde 5,41 devre/yıl üretim yapıldığını saptamıştır. Ölüm oranını Adana da %2,2, Tarsus ta %5,4 ve Akdeniz Bölgesi nde %4,8 olarak bulmuştur. Akdeniz Bölgesi için optimum işletme büyüklükleri arası ve arası olarak saptamıştır. Çağıl (1979), Çukurova Yöresinde kasaplık piliç (broiler) üretimi ve pazarlama sorunları üzerine yaptığı çalışmada, Çukurova yöresinde kasaplık piliç (Broiler) yetiştiren işletmelerde üretim tesisleri, üretimin teknik yapısı, yıllık üretim miktarı, üretim ve üreticinin sorunları, temizleme ve paketleme, taşıma, dağıtım, fiyatların oluşumu ve satış gibi sorunları incelemek amacıyla bölgede bulunan 10 adet piliç işletmesi ile 20 adet piliç satış bayisinin sorunları ve yaptığı hizmetleri incelemiştir. Saptanan verilere göre çoğunluğun yerde yetiştiricilik sistemini uyguladığı görülmüştür. Broilerlerin 7-8 haftada kesime geldiği, kümeslerin çoğunda ise birim alana adet hayvan konduğu saptanmıştır. Bölgedeki kümeslerin yarıdan fazlasının güney cephesinin açık olduğu belirlenmiştir. İncelenen 4 kümeste ısıtma bütan gazı tüpleri ile yapıldığı, havalandırmanın çoğunlukla doğal yolla olduğu saptanmıştır. Akkılıç ve Aksoy (1982), Türkiye de tavukçuluğun ana sorunları isimli çalışmalarında, sorunları, ıslah sorunu, üretim düşüklüğü sorunu, yem sorunu, barınak sorunu, pazarlama ve entegrasyon sorunu, araştırmaların yetersizliği sorunu, bilgi dağıtımı yetersizliği, sağlık sorunu ve eğitim sorunu, şeklinde sıralamışlardır. Alagöz (1983), Çukurova Bölgesi tavukçuluk işletmelerinde (et-yumurta) kümeslerin yapısal yönden mevcut durumlarını saptamış, geliştirme olanaklarını incelemiş ve bölgenin iklim koşullarına uygun, farklı sistem ve kapasitelerde 14 adet 8

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ yeni tip kümes planı geliştirmiştir. Araştırma kapsamında 23 adet broiler ve 27 adet yumurtacı olmak üzere toplam 50 kümeste etütler yapmıştır. Bölgede %94 oranında yer tavukçuluğu sisteminin uygulandığını, etüt edilen kümeslerde yer seçiminde yol, su, elektrik ve arazinin topoğrafik durumu gibi etmenler genelde dikkate alınmamış olduğunu, kümeslerin %66 sının planlama tekniğine uygun olarak doğu-batı uzun ekseni yönünde yapıldığını saptamıştır. Broiler kümeslerinin %73,91 inde kapasitenin 6000 veya daha az olduğu, kümeslerin %68 inde iç ve dıştan sıva yapıldığı ve %72 sinde taban döşeme malzemesi olarak grobeton kullanıldığını belirlenmiştir. Yapılan etütler sonucunda temel malzemesi olarak moloz taşı, duvar malzemesi olarak briket kullanıldığını saptamıştır. İncelenen kümeslerin %82 sinde çift eğimli çatı, örtü malzemesi olarak ise kümeslerin %22 sinde eternit kullanıldığını, kümeslerin %54 ünde çatıda, başta cam yünü olmak üzere odun talaşı, köpük, kamış ve çeltik kabuğu gibi malzemeler kullanılarak yalıtım yapıldığını belirlenmiştir. Etüt edilen kümeslerin %14 ünün havalandırma bacaları teknik ilkelere uygun yapılmış, aydınlatma yönünden kümeslerin %28 inde pencere alanları toplamının taban alanına oranı %12,50 den fazla olarak bulunmuştur. Kümeslerin tümünde yem depolayacak bir alan olduğu; ancak ilkel şartlarda ve hijyen koşullarına uyulmadığı saptanmıştır. Yumurtacı kümeslerin ancak ikisinde yumurta odası olduğu, tüm kümeslerin %40 ında bakıcı odası olduğu belirlenmiştir. Etüt edilen kümeslerin çoğunda kapıların yeri, boyutları ve açılış yönleri uygun bulunmamıştır. Kafes sistemi kümesler dışında diğer kümeslerde tavukların gereksinimini karşılaması yönünden sulukların %82,98 i, yemliklerin %44 ü yeterli bulunmuştur. Tosun (1987), Balıkesir ilinde yaptığı bir çalışmada, bölgedeki tavukçuluk işletmelerinin büyük çoğunluğunun (%94,72) yumurta üretim işletmeleri olduğunu bulmuştur. Bölgedeki işletmelerin çoğunluğunu küçük işletmeler oluşturmakta olup %94,16 sı ve kapasitenin altındaki işletmelerdir. İncelenen kümeslerin önemli bir kısmında genişlik, tamamında uzunluk az, yükseklik ise istenilen değere yakın bulunmuştur. Kümeslerin tamamına yakını pencereli sistem tipinde yapılmıştır. Kümeslerin ikisinde sundurma tipi diğerlerinde beşik çatı kullanılmıştır. Çatı eğimi çoğunlukla yeterli, saçak uzunlukları ise yetersiz olduğu görülmüştür. Çatı örtü malzemesi olarak çoğunlukla kiremit kullanıldığı, kümeslerin tümünde doğal 9

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ havalandırmanın uygulandığı görülmüştür. Kümeslerin %59 unda çatıda yalıtım uygulanmıştır. Araştırma konusu kümes kafeslerinde batarya, kompakt ve kademeli tip kafesler kullanılmış, tavuk başına düşen kafes taban alanı çoğunlukla yeterli, tavuk başına düşen taban alanı ise fazla bulunmuştur. Aydınlatma kaynağı olarak çoğunlukla normal ampul kullanılmıştır. Kümeslerin çoğunluğu 2/3 ızgara sisteminde yapılmıştır. Kümeslerde folluk sayıları yetersiz ve yemleme çoğunlukla elle yapılmaktadır. Hayvan başına düşen yemlik ve suluk uzunluğu yetersizdir. 2/3 ızgara sisteminde iki kümes dışında altlık kullanılmamaktadır. Mutaf (1988), Kümeslerdeki Biyoklimatik Rahatlığa, Yapı Elemanları Yalıtım Düzeylerinin Etkisi konulu çalışmasını, kümeslerdeki biyoklimatik rahatlığın ve iç çevredeki etkin sıcaklığın tanımlanması amacıyla yapmıştır. İç çevre ve etkin sıcaklıklar, yalıtımsız olan kümeste, yalıtımlı olan kümese oranla saat 12:00-18:00 arasında daha yüksek bulmuştur(p<0,01). Testik (1988), Çukurova Yöresi başlığı altında Adana, Gaziantep, Hatay, Mersin ve Kahramanmaraş illerinde yumurtacı tavuk işletmelerinin kapasiteleri, teknik özellikleri, kümes içi sıcaklık ve oransal nem gibi önemli çevre koşulları ile yetiştiricilerin sorunları üzerinde yaptığı çalışmasında toplam 211 adet yumurtacı işletmede incelemeler yapmıştır. İncelemenin yapıldığı illerde toplam adet tavuk varlığı saptanmış olup, bunlardan adedi Adana da (%45,65) ve adedi Mersin de (%32,39) olduğu belirlenmiştir. İşletmelerin %89,10 u den az, %2,84 ü arasında, %8,06 sı ise den fazla tavuğu olan işletmelerdir. İşletmelerin kuruluş yılları çoğunda (%65,2) yılları arasında olmuş ve kuruluş kapasitesi en fazla olarak saptanmıştır (%43,5). İşletmelerin %50 den fazlasının 10 dekardan daha az, buna karşın büyük işletmelerin 20 dekarın üzerinde bir araziye sahip olduğu saptanmıştır. İşletme sahiplerinin tavukçuluğa başlama yılları daha çok yıllarında olduğu (%56,5), yarısından fazlasının yüksek okul mezunu olduğu (%52,2), mesleklerinin daha çok (%56,5) diğer meslek gruplarından olduğu (bakkal, mobilyacı, tornacı, çiftçi v.b.), başlangıçta deneyimi olmadığı (%60,9), çoğunun mal sahibi olduğu (%87), bakıcıların çoğunun ise deneyimsiz olduğu (%56,5) belirlenmiştir. Çalışma kapsamındaki kümeslerin %56,5 inin açık perde sistemli olduğu, %60,9 unda çatıda 10

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ yalıtım yapıldığı, hepsinin beşik çatılı olduğu, çatı örtü malzemesi olarak kiremit, atermit ve çinko kullanıldığı, %95,7 sinde duvarlarda briket kullanıldığı ve %82,6 sında tabanlarda beton kullanıldığı saptanmıştır. İncelenen kümeslerin %95,7 sinde bakıcı evi bulunduğu, %87 sinde idare binası olduğu, %91,3 ünde yem deposu olduğu ve %82,6 sında yumurta muhafaza odası bulunduğu belirlenmiştir. Kümeslerde yemlik olarak yarı otomatik yemlik kullanılmış olup, suluk olarak ise otomatik suluklar tercih edilmiştir. İşletmelerin çoğunda dış kaynaklı hibrit tiplerin yetiştirildiği (%91,4), en çok yerde yetiştiriciliğin tercih edildiği (%41,7), verimle ilgili kayıtların tutulduğu (%95,7), kümeslerin %34,8 inde günde 3 defa yumurta toplandığı, %73,9 unda viollerin eskiyinceye kadar elde tutulduğu ve %34,8 inde tavuk başına ortalama yumurta verimi (12 aylık) adet olduğu saptanmıştır. Ölçümlerin yapıldığı işletmelerde, kümes içi sıcaklığın 29,24 C ve oransal nemin %75,87 ile Ağustos ayında optimum sınırların üzerinde olduğunu saptamıştır. Bölge yetiştiricilerinin temel sorunlarının daha çok yem, damızlık civciv, hastalık, kredi, işçi, ürün fiyatları ve devletin desteği olduğu belirtilmiştir. Başural (1989), Ankara da yumurta üretimine yönelik kafesli kümes sistemlerinin tasarımı üzerine yaptığı bir incelemede elde etmiş olduğu sonuçlara göre; işletme ve kümes yerinin seçimi, iş randımanı ve yapının verimini aksatmayacak şekilde yapılmalı, kafes tavukçuluğu yapılacak kümesin boyutları ise, üretim kapasitesine, kafeslerin tipine, boyutuna ve kümes içerisindeki yerleşim şekline bağlı olduğu belirlenmiştir. İş gücünden tasarruf sağlamak amacıyla tam otomatik kafesler seçilip, boyutları ( ) cm X 45 cm X45 cm olan kafeslerde 5 adet tavuk barındırılmalıdır. Ayrıca barındırılan tavuk sayısının en fazla olduğu dikey tip kafesler seçilmeli ve kümes alanının en iyi şekilde yararlanılabilmesi için kafesler kümes uzun ekseni boyunca yerleştirilmelidir. Kafesler arasındaki servis yolu 90 cm den az yapılmamalı ve kafeslerin sonunda en az 1,50 m lik bir boşluk bırakılmalıdır. Isı ve nem dengesi açısından en uygun kümes genişliği 8-12 m arasındadır. Kümeslerde temel genişliği zeminin durumuna ve kullanılacak yapı malzemesine göre, derinliği ise bölgenin don derinliğine göre ayarlanmalıdır. Ankara için temel genişliği 50 cm, derinliği ise 100 cm alınması yeterli olup, sömel yapılması yapının yüklere karşı direncini artıracaktır. Kümes tabanı kolay 11

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ temizlenebilmesi ve tavukların sağlığı için beton yapılmalıdır. Ankara ili koşullarında yapılacak olan büyütme kümesinin duvarlarında ısı nem dengesinin sağlanabilmesi amacıyla, duvarlarda iletim katsayısı düşük olan ytong tuğla kullanılması ve ayrıca yapılan ısı ve nem dengesi hesapları sonucuna göre yalıtımın gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Büyütme kümesinde barınacak civcivlerin çevre istekleri farklı olduğundan kümes hacmi azaltılmalıdır. Bu nedenle yumurta kümesinin duvar yüksekliği ise 2,40 m alınmıştır. Isı gereksiniminin fazla olması nedeniyle büyütme kümesinde tavan yapımına gidilmiş, yalıtım ise tavanda gerçekleştirilmiştir. Yumurta kümesinde çatıda yapılacak yalıtım yeterli olmaktadır. Ekonomik olması açısından çelik konstrüksüyon çatı sistemi seçilmelidir. Büyütme kümesinde pencere alanı taban alanının 1/20 si, yumurta kümesinde ise 1/12 si alınması yeterlidir. Kapıların ahşaptan yapılması öngörülmüş olup, genişliği 100 cm, yüksekliği 200 cm alınmıştır. Büyütme kümesinin servis kapısı 2,10 X 2,40 m boyutlarında yapılması yeterli olmaktadır. Kafesli kümes sistemlerinde doğal havalandırmanın yanında mutlaka yapay havalandırmanın sisteminin de bulunması gerekmektedir. Yapay havalandırma sisteminin en uygunu emici sistem olup, fan kapasitesi yapılan hesaplar sonucunda belirlenmiş, kümesin uzun ekseni boyunca eşit aralıklarla dağıtılmıştır. Aydınlatma programı bölgenin normal gün uzunluğu dikkate alınarak yapılmış, ışık süresinin başlangıçtan yumurta verimine kadar periyodik olarak azaltılması öngörülmüştür. Aydınlatmada kullanılacak ampuller değişik yüksekliklerde asılıp, tüm kümes içerisine dağıtılması gerekir. Kümes içi mekanizasyon, kapasitenin büyük olması nedeniyle olanaklar ölçüsünde otomatik yapılması öngörülmüştür. Yemleme ve sulama sistemlerinde hayvanların yaşları göz önünde tutulmalıdır. Gübre temizliği tam otomatik olarak gerçekleştirilmesi planlanmıştır. İşletmenin ekonomik durumunun ortaya koymak amacıyla, piyasa araştırması sonucu elde edilen veriler doğrultusunda, projenin ekonomik değerlendirilmesinin yapılması daha yararlı olacağı sonucuna varılmıştır. Bu amaçla ekonomik değerlendirmede ele alınması gerekli faktörler belirlenmiştir. Eriyetkin (1991), Türkiye Kalkınma Vakfı Köy-Tür Elazığ Tavukçuluk Sanayi A. Ş. nin teknik yönden incelenmesi konulu tez çalışmasında, Elazığ da faal durumda bulunan 65 işletmeden 15 tanesinde incelemeler yapmıştır. Türkiye 12

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ Kalkınma Vakfı Köy-Tür Elazığ Tavukçuluk Sanayi Anonim Şirketi ile sözleşmeli üretim yapan kümeslerin tamamının yer sistemine sahip olduğu belirlenmiştir. Kümeslerin kuruluş yönlerine dikkat edilmediği, bu bakımdan kümes doğrultularının farklı yönlerde olduğu belirlenmiştir. Kümes boyutları ve kümes içi donanımı ise literatür değerleri ile uyumlu olduğu bulunmuştur. Kümeslerin tamamında çatı yalıtımının yapıldığı, yerleşim sıklığının bütün işletmelerde uygun olduğu belirlenmiştir. Bütün kümeslerde doğal havalandırmadın yapıldığı, işletmelerde birim alana düşen ışık şiddetinin yeterli olduğu saptanmıştır. Piliç başına düşen yemlik ve suluk alanları literatür ile uyumlu bulunmuştur. İşletmelerde 23 saat aydınlatma ve serbest yemleme uygulandığı T.K.V. Köy-Tür sisteminde farklı sıcaklıklarda farklı yapıda yem kullanıldığı, 1 kg canlı ağırlık için tüketilen yem miktarının 2,045±0,156 kg olduğu belirlenmiştir. T.K.V. Köy-Tür sözleşmeli üretim yaptığı bütün kümeslerde 5 devre/yıl üretim yaptığı saptanmıştır. Öztürk (1992) tarafından Samsun ilindeki yumurtacı kümeslerinin yapısal ve fonksiyonel özellikleri konulu araştırmasında, tavukçuluk sektöründeki payı gittikçe artmakta olan Samsun ilindeki ticari yumurta tavukçuluğu işletmelerindeki kümeslerin yapısal ve fonksiyonel planlama özellikleri yönünden yeterlilik durumları araştırılmış, sorunları belirlenmiş ve çeşitli çözüm alternatifleri geliştirilmiştir. Çalışma, ildeki çeşitli tip ve büyüklükteki 64 adet ticari yumurtacı kümesinde yürütülmüştür. Araştırmada kümeslerin yapısal yönden planlamaya esas olacak mevcut durumları ile ilgili gerekli veriler yerinde elde edilmiş, Samsun ili için projelendirilmede etkili iklim parametreleri belirlenmiştir. Kümes içi çevre koşullarının düzenlenmesinde uygulayıcılara kolaylık sağlaması açısından çeşitli grafikler geliştirilmiştir. Bütün bu verilerin ışığı altında sahil ve iç kesim için yöre koşullarına uygun kapasiteli batarya, kaliforniya ve tünekli kafes (get-away) sisteminde kümes planları hazırlanmıştır. Gülbahar (1993), Adana ili ilçe ve köylerinde broiler kümeslerinin yapısal yönden mevcut özellikleri ile gelişme durumlarının belirlenmesi üzerine bir araştırma yapmış ve bu kapsamda 54 kümes incelemiştir. Bölgede etüt edilen kümeslerin %100 nde derin altlıklı yetiştirme sistemi yapılmaktadır. Etüt edilen kümeslerde yer seçimine etkili yol, su, elektrik ve arazinin topografik durumu gibi elemanlar genelde 13

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ dikkate alınmamıştır. Planlama tekniğine uygun olarak doğu-batı uzun eksen yönünde yerleştirilen kümeslerin oranı %85,19 dur. Etüt edilen kümeslerin %78,51 inde kapasite veya daha az iken %21,49 unda 8,000 veya daha fazla olarak belirlenmiştir. Temizlik ve sağlık açısından kümeslerin %72 sinde taban döşeme malzemesi olarak grobeton kullanılmıştır. Dezenfektan ve yalıtım açısından kümeslerin %68 inde iç ve dıştan sıvalı olduğu, kümeslerin tamamında temel malzemesi olarak beton kullanıldığı belirlenmiştir. Kümeslerin üç tanesi dışında diğerleri tek katlı olarak yapılmış ve duvar malzemesi olarak %100 ünde önerildiği şekilde briket kullanılmıştır. Kümeslerin %82 sinde çift eğimli çatı, çatı örtü malzemesi olarak ise kümeslerin %22 sinde eternit kullanırken, kümeslerin %54 ünde yalıtım yapılmış ve %31,38 inde yalıtım malzemesi olarak cam yünü kullanılmıştır. Etüt edilen kümeslerin %14 ünde havalandırma bacaları teknik ilkelere uygun olarak planlanmış olup, %81,48 kümeste havalandırma yeterli bulunmuştur. Kümeslerde aydınlatma yönünden %79,63 ünde pencere alanlarının toplamının taban alanına oranı %12,50 den fazla olarak belirlenmiştir. Etüt edilen kümeslerin çoğunluğunda kapıların yeri, boyutları ve açılış yönleri teknik kriterlere uygun bulunmuştur. Yemlik ve suluk adedi ve yeterli yemlik uzunluğu kümes kapasitesine uygun olacak yeterli şekilde sağlanmıştır. Kümeslerin tamamında yem deposunun bulunduğu ve bu buralarda hijyenik koşulların sağlanmasına özen gösterilmeye çalışıldığı tespit edilmiştir. İşletmelerin hepsinde gübrelik, idare ve bakım binalarının mevcut olduğu, ayrıca işletmelerin %11,11 inde (6 adet) kesimhane ve soğuk hava deposu bulunduğu belirlenmiştir. Çelik (1994), yaptığı çalışmada Gelemen Tarım işletmesinde bulunan süt sığırı ahırları ve yumurta tavuğu kümesleri ile yardımcı tesislerin yapısal ve fonksiyonel planlama özelikleri yönünden yeterlilik durumlarını etüt etmiş, sorunları belirlemiş ve çeşitli çözüm alternatifleri geliştirmiştir. Çalışmada, işletmedeki 7 adet kapalı ve 3 adet kısman açık tipte planlanmış olan toplam 10 adet ahır ile kapalı tipte planlanmış 18 adet kümes ve bunların yardımcı tesislerinde yürütmüştür. Araştırmada ahır ve kümeslerin yapısal yönden planlamaya esas olacak mevcut durumları ile ilgili gerekli veriler yerinde edilmiştir. Araştırma sonucunda Tarım İşletmelerinin mevcut durumu ve yörenin iklim koşulları göz önünde bulundurularak, 14

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ 100 başlık serbest duraklı süt sığırı ahırı ve kapasiteli batarya kafes sistemli yumurta tavuğu kümes planı yardımcı tesisleri ile birlikte geliştirilmiştir. Donar (1994) yürüttüğü çalışmada, Adana ve Mersin illerinde bulunan broiler işletmelerinin çoğunu (%53) adet/devre kapasiteli kümesler olduğunu belirlemiştir. Örneğe alınan 32 adet broiler işletmesinden 4000 ve daha düşük kapasiteli 9 işletmede adet, kapasiteli 17 adet işletmede adet ve ve daha yüksek kapasiteli 6 işletmede adet olmak üzere toplam adet/devre broiler bulunmaktadır. Broiler üretimi yapan işletmecilerin %71,9 unun eğitim düzeyinin ilkokul mezunu olduğunu, işletmelerden çoğunluğunun (%46,9) mesleki deneyim sürelerinin 5-10 yıl arasında olduğunu belirlemiştir. İşletmelerde kapasite kullanım oranı ortalama %98,3 olup bu oran işletme büyüklüğüne bağlı olarak düşüş gösterdiği, bu oranın kış aylarında yüksek, yaz aylarında ise daha düşük olduğunu gözlemiştir. Yılda yapılan devre sayısı ortalama 5 olarak bulunmuştur. İşletmelerin hepsinde altlıklı yer tavukçuluğu sistemi uygulanmaktadır. İşletmelerde en çok (%46,9) odun sobası kullanılmaktadır. Yine işletmelerin çoğunluğunda (%81,8) silindir şeklinde metalden yapılmış askılı yemlik ve hepsinde tavandan sarkıtılan askılı suluklar kullanılmaktadır. Türkoğlu (1995), Türkiye tavukçuluğunun durumu konulu çalışmasında, ülkemiz tavukçuluğunun sorunlarının çözümü bakımından izlenmesi gereken politikaları şu başlıklar altında toplamıştır: 1. Üretim tahminleri ve izlenmesi 1. Üretimde verimliliğin iyileştirilmesi 2. Kanatlı ürünlerinin pazarlanmasının iyileştirilmesi ve yıllık üretimin arttırılması 3. Tavuk ürünleri üretim ve pazarlama bordlarının kurulması Arıç (1996) tarafından Çukurova Bölgesi nde (Adana, Antakya ve Mersin) 381 adet broiler üretimi yapan işletmede araştırma yapılmış ve 537 kümes incelenmiş, işletmelerin genelde kesimhane sahibi olan bir şirketle çalıştığı, herhangi bir şirketle çalışmayan kümeslerin fazla yaşama şansları olmadan faaliyetlerine son vermek zorunda kaldığı belirtilmiştir. Bölgedeki kümeslerin sayısal bakımdan çoğunluğunu (%69,83) ve daha düşük kapasiteli kümesler oluşturmaktadır. 15

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma YENİLMEZ Bölgedeki işletmecilerin yaklaşık olarak 1/3 ini yüksek okul, kalan kısmın ise orta öğretim (ilkokul, ortaokul, lise) mezunu olduğu, işletmecilerin yarıdan fazlasının başlangıçta tavukçuluk deneyiminin olduğu, diğer yarıya yakın kısmının ise olmadığı belirlenmiştir. İncelenen işletmelerin %70 e yakını mal sahibi, diğer %30 civarındaki işletmeci de kiracı veya ortak işletmeler olduğu saptanmıştır. Çalıştırılan teknik eleman sayısı yok denecek kadar az bulunmuştur. Araştırma kapsamında bulunan işletmelerin %83 ünde yem deposu, %67 sinde idare binası ve tamamında bakıcı evi bulunmaktadır. İşletmelerden %85 inde gübreliğe rastlanmamıştır. İncelenen kümeslerin %99 unda taban beton, %70 inde kullanılan duvar malzemesi briket, duvarların %90 ı hem içten hem dıştan sıvalı, hepsinde çatı şekli çift eğimli çatı, çatı örtü malzemesi %78 inde çinko ve çatı yalıtım malzemesi olarak cam yünü kullanılmıştır. Kümeslerin %38 i perdeli ve %62 si pencereli sistemdir. Kümeslerin %84 ünde havalandırma doğal yolla yapılmakta, %57 sinde tam otomatik yemlik kullanılmakta ve %88 inde tam otomatik suluklar kullanılmaktadır. Kümeslerin ısıtılmasında %71 inde şapka tipi ısıtıcılar kullanılmakta olup, altlık malzemesi olarak kümeslerin %66 sında hızar talaşı kullanılmaktadır. İncelenen işletmelerin %64 ünde kümes içi sıcaklık 35 C olarak belirlenmiştir. Tüm işletmelerde üretimle ilgili kayıtların tutulduğu, işletmelerde ölüm oranının %4-7 arasında değiştiği ve ölen hayvanların işletmelerin %70 inde gömüldüğü bildirilmiştir. Araştırma kapsamındaki işletmelerin % 81 inde bir yılda 5 parti yapıldığı, %81 inde yemin dışardan alındığı, %51 inde hayvan başına tüketilen yemin 3,9-4,5 kg olduğu, %54 ünde 2 dönem yemleme yapıldığı, %90 ında hayvanları elde tutma süresinin 7 hafta olduğu bu dönem sonunda hayvanlarda canlı ağırlığın %78 inde 1,8-2,0 kg arasında değiştiği saptanmıştır. Kesimhaneye gitmeden önce hayvanların yemden kesilmesi işletmelerin %41 inde 8 saat önce, %45 inde 4 saat önce yapıldığı bildirilmiştir. Bütün kümeslerin girişinde dezenfekte paspasının bulunduğu ve her partiden sonra dezenfeksiyonun yapıldığı bildirilmiştir. İncelenen toplam 14 adet kesimhanede kesim şekli %98 inde şok+bıçak olduğu, karın yağlarının %60 ında atıldığı, %64 ünde kesimden sonra hemen soğuk havaya konduğu belirlenmiştir. İşletme sahiplerinin %68 inin kredi almadığı, işletmelerin %74 ünde hayvan satışları canlı ve satışların %87 si işletmede yapılmaktadır. İşletmeler düzeyinde yapılan 16