Komple e-kitap Sistem Mimarisi, Bileşenleri ve Uygulaması

Transkript

1 Komple Sistem Mimarisi, Bileşenleri ve Uygulaması Dr. Rifat Çölkesen Beykent Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümü, Ayazağa Kampüsü, İstanbul Özet: hem gelir modeli hem de içeriğin sunuş yöntemi nedeniyle geleneksel elektronik yayıncılıktan farklılık gösterir. e-kitabın gelir modeli doğrudan kitaba ait içeriğin verilen haklar ölçüsünde kullanıldırılması şeklindedir. Dolayısıyla içeriği kıymetli veridir ve sayısal ortamlarda saklanırken, aktarılırken ve okuyucuya kullanım hakkı verilirken içeriğin güvenliği ve erişim hakkı önemli bir unsurdur. Çalışmamızda herşeyiyle beraber kıymetli nesne olarak düşünülmüş ve okuyucu, yazar, yayıncı, dağıtıcı, telif hakları kanunu gibi tüm aktörlerin bulunduğu, aktörlerin haklarının gözetildiği bir sistem mimarisi geliştirilmiştir. Ayrıca e-bandrol sistemi geliştirilerek satış rakamlarının belirli bir otorite tarafından denetlenmesi yolu açılmıştır. Önerilen, belirli bir formatta sıradan sayısal veri olma yerine kıymetli sanal bir nesne haline getirilmiştir; böylece sahip olunan lar sahip olunan haklar ölçüsünde kağıda çıkış alınabilir, kopyalanabilir, ödünç verilebilir, sanal kütüphane kurulabilir, miras bırakılabilir. 1. Giriş, kitaba ait içeriğin çoğunlukla elektronik tabanlı olan sayısal ortamlarda saklanması ve sayısal cihazlar üzerinden okunmasını ifade etmektedir; kısaca elektronik kitabın kısaltmasıdır. Kağıda basılı kitaplar da kısaca k-kitap olarak adlandırılabilir. uygulamasının, eğer var olan problemleri çözülür ve okuyucuların k-kitap ile kazandığı alışkanlıkları dışlamaz ise, bir süre sonra k-kitabın tamamlayıcı unsuru olarak hak ettiği yeri alacağı öngörülebilir. Yani, ve k-kitap uzun bir üsre içice geçmiş birbirini tamamlayıcı unsurlar olarak var olacaktır. Daha ilerideki zamanlarda e-kitabın mı, yoksa klasik alışılagelen k-kitapların mı baskın olacağı insanların sayısal cihazlarıyla olan ilişkilerine ve e-kitabın var olan sorunlarının ne derece çözüldüğüne ve uygulandığına bağlı olacaktır. uygulamasının hem teknik ve hem de sosyal açıdan birçok problemi vardır. Herşeyden önce uygulaması genel anlamda e-gazete yayıncılığından farklı bir duruma ve işleve sahiptir. e-gazete uygulamasında gelir modeli reklama dayalıdır ve içeriğin olabildiğinde çok okuyucu tarafından okunması ve 575 alınan reklamların daha çok görülmesine dayanır. Bu nedenle içeriğin korunması ve kopyalanması gibi problemleri yoktur; yani sayısal hak yönetimi DRM (Digital Rights Manegement) uygulaması gerekmemektedir. Halbuki, uygulamasında gelir modeli doğrudan kitaba ait içeriğin kullandırılması ve okunmasından elde edilecektir. Böyle olunca e-kitaba ait içerik korunmalı, verilen haklar ölçüsünde kullandırılmalı ve saklanmalıdır; kısacası sayısal hak yönetimi sağlanmalıdır. Bunun dışında ların sayısal veri yapısı, sayfa tasarımı, okuyucu donanımı veya yazılımın kullanıcı dostu olması gibi birçok konu üzerine yapılan araştırmaların ana konusunu içermektedir. Örneğin Chong ve ark. öğrencilerin beklentilerini ortaya çıkartmak ve temel tasarım özelliklerinin ne olduğu belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmalarında bir sahip olması gereken temel özellikleri ortaya koymuşlardır. Bu çalışma sonucuna göre bir e-kitabın sayfaları üzerinde dolaşma kolay olmalı, karmakarışık olmayan sade bir sayfa tasarımı olmalı, font büyüklüğünün çok küçük olmaması, arka alan rengi ile font renklerinin uyumlu olması, konu anlatımının uzun uzun olmayıp kısa ve öz olması gibi nitelikleri ortaya koymuşlardır [4]. uygulamasında en büyük tehlike

2 Komple Sistem Mimarisi, Bileşenleri ve Uygulaması Rifat Çölkesen elektronik ortamın verdiği tasarım kolaylığı ve verinin maliyeti düşük olarak saklanma özelliğinden dolayı aşırıya kaçıp e-kitabı kitap olmaktan çıkarıp karma karışık bir multi-medya uygulamasına dönüştürmektir. Halbuki yapılan araştırmalar, kitabın ister kağıda basılı k-kitap, isterse olsun genel anlamda sade, çok uzatmadan kısa ve öz bilgi içeren nitelikte olması gerekliliğidir. Alışılagelen k-kitapların sayfa sayısı doğrudan kitap maliyetini belirlediğinden dolayı ele alınan konuların kısa ve öz bilgi içeren paragraflardan oluşmasına gayret edilir. Ancak larda böylesi bir maliyetin çok çok düşük olması ların gereksiz uzamaların ve bilgi kirliliği denilebilecek tekrarlamaların olması muhtemeldir. [1-5] Sayısal hak yönetimi DRM (Digital Rights Manegement) uygulamasında önemini korumaktadır. Bu, en genel olarak kitabın içeriğinin yasal olamayan erişimlere karşı korunması ve e-kitabın elektronik ortam üzerinden aktarılırken güvenliğinin sağlanması üzerindedir. Ayrıca e-kitabın alışılagelen kitaplar gibi ödünç verilmesi, gerektiğinde kağıda yazdırılması gibi özellikler de sayısal hak yönetimi konusuna girmektedir. Sayısal hak yönetimi üzerine yapılan araştırmalarda, belirtilen tüm gereksinimi karşılayacak uygulanabilir, birim maliyeti düşük ve güvenilir bir sistem olması gerektiği üzerindedir. benzeri araçlar üzeirnden okumak için ilgili e-kitabın veri yapısını ve formatını tanıayacak yazılıma ihtiyaç vardır. 2. Sistemi Mimarisi ve Aktörleri yayıncılığı, içeriğin belirli bir formatta üretilmesi, dağıtım ve satışı, bandrollanması ve dağıtım miktarının bağımsız bir otorite tarafından sayılması ve içeriğin izin verilen ölçülerde kullanılması gibi unları barındırır. Bu nedenle yayıncılığı geleneksel elektronik yayıncılık uygulamasından farklıdır. Dolayısıyla var olan İnternet hizmetleri, veri formatları ve verinin aktarılması gibi olanaklar dışında e-bankacılık uygulamasında olduğu gibi aktörler arasında özel etkileşimlere ve güvenlik mekanizmasına ihtiyaç duyulur. Bir sistem mimarisinde aktörler yazar, yayıncı, dağıtıcı/satıcı, e-bandrol sistemi ve okuyucu olarak beş gruba ayrılır. ise bu aktörler arasında üretilen, satılan, aktarılan ve tüketilen sanal kıymetli bir nesnedir. nesnesi kitabın içeriğine ek olarak kütüphaneci bilgileri, satış/pazarlama bilgileri, kullanım hakları bilgileri gibi ek bilgileri de içerir. Bu bilgilerden bir kısmı herkese açık, bir kısmı ise ilgili aktörlere açık ve bir kısmıda gizlidir. e-kitabın veri yapısı ve formatı da üzerinde çalışılan konulardan birisidir. Genel anlamda PDF yaygın gibi görünse de EPUB gibi açık sistem bir format üzerine yoğunlaşılmıştır. yazar 1 e-bandrol Sistemi Daðýtýcý / Kitapçý 3 okuyucu e-kitabın okuyucu tarafından okunması için iki temel yaklaşım vardır: Birisi okuyucunun sahip olduğu bilgisayar vs gibi herhangi bir sayısal cihazını kullanarak, diğeri de için tasarlanmış ve Okuyucu olarak adandırılan özel bir cihaz kullanarak. okuyucuları tasarımında kullanılan e-mürekkep teknolojisi, getirdiği kolaylıklar ve sarf ettiği enerjinin çok az olması nedeniyle tercih nedeni olmaya devam etmektedirler. Bilgisayar veya 576 Yayýncý Şekil 1. aktörleri ve aralarındaki etkilişimler Yazar aktörü; aktörlerden ilki kitap içeriklerini üreten ve hazırlayan eser sahibi yazarlardır; bir yazar yayınevi aracılığıyla eserlerini haline getirerek kitap dolaşım kanalına sokar. Ana görevi özgün veya derleme eserler 6

3 üretmek olup beklentisi satış rakamlarının bir otorite tarafından denetlenmesi ve kendisinin kolayca bu bilgiye ulaşabilmesidir. Dolayısıyla yazar aktörü ile yayıncı ve e-bandrol sistemi aktörleri arasındaki birebir ilişkisi vardır. Yayıncı aktörü, yazarınlardan telif hakkını aldığı eserleri haline getiren ve satış kanalına sokan aktördür. içerikleri yayıncı tarafında veya yayıncının kendi insiyatifinde olan güvenlikli bir dosya yöneticisinde tutulur. Yayıncının ana görevi yazarlarla sözleşme yaparak eser hakkını devralmak, herbir için sanal kıymetli veri nesnesini üretmek ve bunların meta-verilerini dağıtıcılara dağıtmak, satış sonrası üretilen e-bandrolu alıp kitap içeriğine gömerek kitap içeriğini okuyucu aktarmaktır. Her yayınevi kendi kitap içeriklerini kendi tarafında saklar ve ancak satış sonrası okuyucuya belirli güvenlik mekanizması altında aktarır. Dağıtıcı veya kitapçılarda kitapların içeriği tutulmaz. Böylesi bir uygulama hem sistemi dağıtık sistem haline getirir, hem de yayınevlerinin sahip olduğu içerikler üçüncü şahıslara karşı korunmuş olur. Dağıtıcı aktörü, yayınevlerinin satış kanalına soktuğu eserlerin meta-verilerini alarak kendi satış kanalına sokar; satışı yapılıp bedeli tahsil edilen lar için e-bandrol sisteminden e-bandrol talep eder ve aldığı e-bandrol ile okuyucu bilgilerini yayıncı aktörüne gönderir. içerik aktarımı doğrudan yayıncı ile okuyucu aktörleri tarafından gerçekleştirilir. Okucu aktörü, ilgi duyarak satın aldığı ları sahip olduğu haklar ölçüsünde okuyabilir, kağıda yazdırabilir, sanal kütüphanesine koyabilir, ödünç verebilir, bir başkasına devredebilir/bağışlayabilir veya miras bırakabilir. kıymetli bir veridir; künye, içindekiler, tanıtım metni gibi herkese açık kısımları olduğu gibi özellikle içerik kısmı koruma altındadır ve sahip olunan haklar ölçüsünde kullanılabilir. k-kitaplarda olduğu gibi sahip olduğu ları da çeşitli şekillerde değerlendirebilir. 3. Veri Yapısı ve Etkileşim Hareketleri veri yapısı, içeriğin korunması düzeyi gözönüne alınarak bölgesel (nodes) yapıda düzenlenmiştir. Her bölge e-kitaba ait farklı farklı bilgileri tutmakta ve aktörlerden yalnızca kendilerine ait bölgelere veya izin verilen bölgelere erişebilmektedir. Şekil 2 de e-kitabın bölgeleri ve onların aktörlerle ilişki etkileşim hareketleri gösterilmiştir. Şekilden görüleceği gibi veri yapısı içerik, yayıncı, iç-meta veri, künye meta-veri ve okuyucu olmak üzere beş bölgeye ayrılmıştır [6]. uygulaması aktörleri ve veri yapısında bölgeler arasındaki yönlendirilmiş çizgiler etkileşim haraketlerini ve etkileşimin yönünü göstermektedir. yazar Y ayıncı Içerigi e-bandrol sistemi aktörünün birkaç görevi vardır; en öncelikli görevi talep edilen e-bandrol isteklerini FSEK kapsamında karşılamak, log tutmak ve yazar ile yayıncılara raporlama yapmak şeklindedir. Satıcı konumundaki dağıtıcı veya kitapçı aktörü satış ile ilgili tahsilatı gerçekleştirdikten sonra e-bandrol sistemi aktöründen e-bandrol talep eder ve aldığı e-bandrol ile alıcı bağlantı-aktarım bilgilerini yayıncıya gönderir. e-bandrol sistemi aktörü bağımsız bir otorite konumunda olmalıdır. 577 e-b androl S is temi Dağıtıcı / K ita pç ı 4 Künye Meta-Verisi Yayinci Iç Meta- Veri AÇIK VERi Sahibi Şekil 2. veri yapısı ve aktörlerle etkileşim hareketleri nesnesi kıymetli veridir ve her aktör kendisine ait bilgiyi kendisine atanmış haklar okuyucu

4 Komple Sistem Mimarisi, Bileşenleri ve Uygulaması Rifat Çölkesen ölçüsünde yerleştirir veya değiştirebilir. Herşeyden önemlisi kitap içeriği yayıncı tarafında tutulur ve satış işlemi gerçekleştirildikten sonra e-kitabının sahibi konuma geçen okuyucuya doğrudan, aracı olmadan, aktarılır. Dağıtıcı/kitapçı aktörü e-kitabın tanıtım, dağıtım veya satış işlemini künye meta-verisi üzerinden sağlar; bu aktörde içeriği tutulmaz. Böylesi bir yaklaşım uygulamasında iki açıdan yarar sağlar: Birinicisi içerikleri yayıncıların kendi sistemlerinde tutulacağından dağıtık sistem sağlanmış olunur. İkincisi ise kitap içerikleri yayıncı tarafından korunmuş olunur ve içerik sahipleri yayıncılar olur. Ayrıca dağıtıcıların satışları kontrol altına alınmış olur. Bilgisayar biliminde dağıtık sistem mimarilerinin çeşitli yararları vardır. Bu uygulama ile bu getiriler uygulamasına aktarılmış olunur. 4. için Sayısal Hak Yönetimi Sayısal Hak Yönetimi (DRM: Digital Rigths Management) kıymetli bir veri nesnesi olan uygulamasında en önemli ve en can alıcı konusudur. Çünkü klasik elektronik yayıncılıktan farklılık gösterir ve gelir modeli içerikten elde edilir. Bu nedenle içeriğe erişim, içeriğin kopyalanması veya içeriğin çeşitli şekillerde kullandırılması sıkı bir denetim altında alınmalıdır. Önerilen nesnesinde içeriğin korunması gereken dört bölge ve durum vardır: 1) içeriği yayıncıdan okuyucuya aktarılırken korunmalı; 2) Okuyucunun sahip olduğu içeriği kullanımı denetim altına alınmalı; 3) Yayıncının kendi bölgesine erişimi ve ayarları değiştirmesi güvenli yapılmalı; 4) Dağıtıcı/kitapçının kendi bölgesine erişimi ve ayarları değiştirmesi güvenli yapılmalı. e-kitabın künye meta-verisi açık bilgidir ve herkes tarafından görülebilir, ancak birkez üretildikten sonra değiştirilemez. Çeşitli DRM sistemi geliştirilmiştir. Bu sistemlerde genel olarak korunması gereken içerik ve meta-veriler için standart simetrik şifreleme algoritmaları kullanılır. Böylece yayıncıya çeşitli şifreleme ve anahtar uzunluğu seçme şansı verilmiş olur. [7-8] 5. İçerik Formatları Bir e-kitabın veri yapısında en önemli kısım, tabi ki, kitabın içeriğini oluşturan kısımdır; çoğu DRM sistemleri sadece bu kısmı şifrelemektedir. Diğer kısımlar, daha çok içeriği tamamlayıcı meta-veri, içindekiler ve genel kimlik bilgilerini içerir. Şekil-2 de görüldüğü gibi geliştirilen veri yapısı çeşitli bölgelerden (zones) oluşmaktadır. Herbir bölgenin içeriği için kullanılabilecek çeşitli format türleri vardır. Bölgeler için kullanılacak format türü herbir bölge için farklı farklı da olabilir. Ancak, genel bir okuyucu sisteminin seçilen format türlerini de tanıması gerektiği unutulmamalıdır. Bu nedenle daha çok sıradan bir sayısal sistemde var format türü seçilmesi yararlı olabilir. Sayısal ortamlarda içerik formatı olarak çok bilinen editör formatları, hypertext formatı veya yalın text formatı kullanılabilir. Ancak uygulaması için geliştirilmiş formatlar da vardır. Örneğin Amazon Kindle (.azw), Open ebook (.opf), TomeRaider (.tr2,.tr3), PDF (.pdf), PostScript (.ps), Palm Media (.pdb), Newton ebook (.pkg), Mobipacket (.mobi), EPUB (.epub), Sony Media (.lrf,.lrx), SSReader (.pdg), Multimedya ebooks (.exe veya.html) gibi sayısız format vardır. Bu formatlardan birçoğu geliştiricisine has özel formatlar iken PDF, EPUB ve PostScript formatı özellikle e-kitabın içeriğin saklamakta öne çıkmaktadır. Her ne kadar PDF formatı da geliştiricisine has ise de okuyucusu ücretsiz sağlandığından dolayı oldukça yaygın olarak kullanılır. uygulamasında sağlanması gereken dört ayrı güvenlik ve denetim ihtiyacı, var olan kriptolojik algoritmalar aracılığıyla sağlanır. Her ihtiyaç ayrı ayrı düşünülür. 578 EPUB formatı IDPF (International Digital Publishing Forum) tarafından geliştirilmiş bir açık sistem formatıdır; kısaca Electronics PUBlication sözcüklerinden türetilmiştir.

5 6. Sonuç uygulaması geleneksel elektronik yayıncılıktan birçok açıdan farklıdır; e-kitabın gelir modeli doğrudan kitaba ait içeriğin verilen haklar ölçüsünde kullanıldırılması şeklindedir. Bu nedenle içeriği kıymetli veridir. Sayısal ortamlarda saklanırken, aktarılırken ve okuyucuya kullanım hakkı verilirken içeriğin güvenliği ve erişim hakkı önemli bir unsurdur. Bu çalışmamız sonucu hem mimarisi ortaya koyulmuş hem de aktörlerden bazılarının uygulaması yapılmıştır. Çalışmamızda herşeyiyle beraber kıymetli bir nesne olarak düşünülmüştür. Ayrıca, bir başka çalışmamızda e-bandrol sistemi geliştirilerek satış rakamlarının belirli bir otorite tarafından denetlenmesi yolu açılmıştır. Yapılan çalışma sonucu elde ürünlerin (aktörlere ait yazılımların) bir yayınevi tarafından uygulanma çalışmaları devam etmektedir. Böylece, yayıncılığı yapacak yayınevlerine en az maliyetli komple bir sitemin hizmetleri sunulabilecektir. Böylesi bir mimari uygulamasında gerekli tüm hizmletleri k-kitap niteliğinde karşılamaya adaydır. Bu konuda çalışmalarımız ve araştırmalarımız da devam etmektedir. Teşekkür Bu çalışmanın araştırılması ve uygulanabilir olması için yayıncılık sürecini ve yayıncılık dünyasını yalın bir şekilde açıklayan Papatya Yayıncılık Eğiitm AŞ ye, bilgisayar bilimi konusunda destekleri için Post-Edu Enstitüsü ne teşekkür ederim. [2] Guoyou He, Analysis of E-book Security, Publications in Telecommunications Software and Multimedia, [3] Beverly L. Harrison, E-Books and the Future of Reading, IEEE Computer Graphics and Applications, pp , May/June [4] Pei Fen Chong, Yan-Pen Lim and Siew Woei Ling, E-book Design Preferences: A Case Study, IEEE ( /08), [5] Guoyou He, Analysis of E-Book Security, Seminer on Network Security (T ), ISBN , [6] Rifat Çölkesen, Data Structure and Algorithms on Programming and Software Engineering, 6. Edi. Papatya Publishing and Education Co., [7] Fuat İnce, PKI: Public Key Infrastructure, Informatics Encyclopedia of Turkey (In Turkish: Bilişim Ansiklopedisi), Papatya Publishing and Education Co. and Türkiye Bilişim Vakfı, İstanbul, Turkey, pp , [8] Mehmet Halil Oryan, Public Key Encripting Systems, Informatics Encyclopedia of Turkey (In Turkish: Bilişim Ansiklopedisi), Papatya Publishing and Education Co. and Türkiye Bilişim Vakfı, İstanbul, Turkey, pp , Kaynakça [1] Roberto Paiano, and Andrea Pandurino, EB200: a Structured Approach to the Creation of E-Books, Proc. of the IEEE Sixth Int. Symposium on Multimedia Software Engineering (ISMSE 04),