KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1543 KAHRAMAN MARAŞ İLİ'NDE ŞİFALI SU POTANSİYELİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1543 KAHRAMAN MARAŞ İLİ'NDE ŞİFALI SU POTANSİYELİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Yard.Doç.Dr. Mehmet GÜRBÜZ* Yard.Doç.Dr. Hüseyin KORKMAZ" Özet Kahraman Maraş, çok sayıda aktif fayın bulunması ve jeolojik birimlerin çeşitliliği nedeniyle şifalı sular bakımından zengin bir ilimizdir. İl sınırları içerisinde iki kaplıca, bir ılıca ve dokuz içme olmak üzere toplam on iki şifalı su kaynağı bulunmaktadır. Sağlık turizmi açısından oldukça yüksek bir potansiyeli oluşturan bu şifalı sulardan altyapı yetersizliği, plânlama hataları ve tanıtım yetersizliği gibi nedenlerden dolayı yeterince yararlanılamamaktadır. Bu çalışmada Kahraman Maraş İli'nin şifalı su potansiyeli ortaya konularak bu potansiyelin en iyi şekilde değerlendirilebilmesi için gerekli düzenlemeler ve yapılması gereken yatırımlar üzerinde durulmuştur. Giriş Bir litresinde en az 1 gr. eriyik halde mineral veya karbondioksit gazı bulunan sular "Maden Suyu" ya da "Hidromineral Su" olarak adlandırılır (Ülker, 1988, s.21). Bu sular ülkemizde farklı isimlerle anılır. Sıcaklığı 20 C'nin altındakiler şişelenerek sofralarda içecek olarak tüketildiğinde "maden suyu", tedavi olmak amacıyla kaynağından içildiğinde "içme" olarak adlandırılır. Aynı zamanda sıcaklığı 20 C'den fazla olanlar ise "ılıca" adıyla bilinir. Eğer ılıcalar üzerine tesisler inşa edilirse o zaman "kaplıcalar" ortaya çıkar. Bütün bu adlandırılan sular tedavi amaçlı kullanıldığından genel olarak "şifalı sular" olarak adlandırılır. Yeryüzünde şifalı sular jeolojik ve tektonik çeşitliliğin fazla olduğu alanlarda yoğunluktadır. Bu alanlardan biri de Türkiye'dir. Genç tektonik birliklerin fazla olması, kısa mesafelerde jeolojik birimlerin çeşitlilik göstermesi, çok sayıda şifalı suyun oluşmasına neden olmuştur. Türkiye'de sayılan 1300 aşan şifalı su kaynağı vardır. Bu kaynaklardan 12'si Kahraman Maraş il sınırları içerisinde yer almaktadır. Bu kaynaklardan Ilıca Kaplıcaları ve Ekinözü İçmeleri antik çağlardan bu yana kullanıldığı bilinmektedir. Günümüzde şifalı sular açısından oldukça önemli bir potansiyel oluşturan bu sular, bugüne kadar istenilen düzeyde değerlendirilememiştir. Hızlı bir gelişim ve değişim gösteren Kahraman Maraş ili, bu potansiyelden daha fazla yararlanmalıdır. Bu çalışmada öncelikle Kahraman Maraş İli'nin şifalı su potansiyeli ayrıntılı olarak ortaya konulacaktır. Daha sonra bu potansiyelin bugünkü mevcut değerlendirme boyutu ele alınarak gelecek için sürdürülebilir planlanması konusunda öngörüde bulunulacaktır. * KSÜ. Fen Edb.Fak. Coğrafya Bölümü **MKÜ. Fen Edb.Fak. Coğrafya Bölümü

2 1544 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Kahraman maraş ili'nin şifalı suları Kahraman Maraş ili Arap Levhası ile Anadolu Levhası'nın çarpışma kuşağında yer alır. İki levhanın Kretase'de çarpışması ile başlayan kuzey-güney kompresyonel rejim bir çok kıvrılma, kırılma, bindirme ve sürüklenimlerin oluşmasına neden olmuştur. Bu jeolojik ve tektonik gelişim bir çok şifalı suyun oluşumunu da beraberinde getirmiştir. Atmosfer kökenli sular, yerçekiminin etkisiyle su geçiren tabakalardan süzülerek yerin derinliklerindeki su geçirmeyen tabakalar üzerinde birikirler. Suların bir kısmı fay hatları boyunca daha da derinlere inerek jeotermal gradyana bağlı ısınırlar. Bu suların bir kısmı sıcak olarak bir kısmı da soğuk olarak fay ve çatlaklar boyunca tekrar yüzeye çıkmaktadır. Sular, hem yerin derinliklerine inerken hem de yüzeye çıkarken farklı tabakalardan geçer. Bu farklı tabakalarda yer alan bir çok minerali eriterek bünyelerine alırlar. Böylece sıcak ve soğuk şifalı su kaynakları oluşur. Şifalı sular bulundukları yerlerin jeolojik yapısına, kaynak türlerine, bileşenlerine, sıcaklıklarına, ph ve sertlik derecelerine, radyoaktif özelliklerine, sağlık açısından etkili oldukları hastalıkların türlerine vb özelliklere bağlı olarak sınıflandırılırlar. Kahraman Maraş İli'ndeki şifalı sular sıcaklıklarına göre değerlendirildiğinde bunlardan Ilıca, Yel değirmeni ve Döngele kaynaklarının sulan "sıcak şifalı sular" (20 C'nin üstünde) özelliğinde olup diğerleri "soğuk şifalı sular" (20 C'nin altında) grubuna girmektedir (Tablo:!). Tablo 1. Kahraman Maraş İli'nde Şifalı Su Kaynakları ve Özellikleri 1- Yel Değirmeni Ilıcası Kahraman Maraş Merkez İlçe'ye bağlı Döngele Beldesi sınırları içerisinde, Ceyhan Nehri kenarında bulunan kaplıca, bu gün Sır Barajı Gölü suları altında kalmıştır. Üç ayrı kaynaktan çıkan suların sıcaklığı C arasında değişmektedir. debisi 3.9 lt/sn'dir. Yel Değirmeni kaynakları Döngele kaplıcaları ile aynı jeolojik birimlerden ve aynı faydan çıkmaktadır. Bu nedenle kimyasal özellikleri Döngele Kaplıcası ile aynı olduğu düşünülerek ayrıntılı bir inceleme yapılmamıştır.

3 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1545 Sır Baraj Gölü suları altında kalmadan önce bu sudan ılıca olarak yararlanılmıştır. Kaynakların kaptajı olmayıp, bir havuz yapılmış ve burada banyo yaparak kullanılmıştır. Bu kaynaklardan sıcaklığı 36 C olan kaynak önemlidir. Aynı zamanda bu kaynakların debi ve sıcaklık artırma imkanları olabilir (Alpmân.,1964 s.7). Baraj suları altında kalan bu kaynakların araştırılması yapılarak yüzeye çıkarılma imkanları araştırılmalıdır. 2- Döngele Kaplıcaları Kahraman Maraş Merkez İlçe'ye bağlı Döngele Beldesi sınırları içerisinde Ceyhan Nehri kenarında bulunan kaplıca, Sır Baraj Gölü suları altında kalmıştır. Bu alanda dört ayrı kaynaktan çıkan termal suyun toplam debisi İt/sn olup, sıcaklıkları C arasında değişmektedir. Kaplıca kaynakları Eosen yaşlı konglomera, kumtaşı, silttaşı ve kireçtaşı birimleri ile bunların üzerine diskordan olarak gelen Orta Miyosen yaşlı kireçtaşı, kumtaşı, kalker, yumrulu çamurtaşı ve konglomeralardan oluşan birimlerin içerisinden NW-SE yönlü bir faydan çıkmaktadır (Alpmân, 1964, s.4). Kimyasal özellikler bakımından mineralce fakir termal su (akroterm) sınıfına girmektedir. Bu kaynaklardan uzun süre kaplıca olarak yararlanılmıştır yılında hazırlanan raporda, kaplıcadaki pansiyonların yeterli olduğu bildirilmektedir. Şu an baraj gölü suları altında kaldığı için kullanılamamaktadır. Bu gün Sır Baraj Gölü suları altında 40 m derinlikte kalan bu kaynakların tekrar yüzeye çıkarılıp çıkarılamayacağı araştırılmalıdır. Elde edilen sonuca göre plânlama yapılmalıdır. 3- Ilıca Kaplıcaları Merkez İlçe'ye bağlı olan ve Kahraman Maraş'a 70 km. uzaklıktaki Ilıca Beldesi'ndedir. Kaynaklardan biri Ilıca Dere Vadisi içerisindeki ters fay üzerinde bulunan Alt Miyosen kalkerlerindeki mağaradan, diğeri ise Özel İdare Hamamı'nın hemen kuzeyinden çıkmakta idi. Zamanla bu kaynaklar talepleri karşılayamadığı için Özel İdare Hamamı'nın bulunduğu alanda 1984, 1991 ve 1997 yıllarında kuyular açılmıştır. En son açılan kuyunun derinliği 387 m., debisi 80 lt./sn., sıcaklığı ise 43 C'dir. Söz konusu kuyulardan sıcak su kompresörler ile çekilmektedir. Bu kuyuların açılması sonucu kendiliğinden çıkan termal kaynaklar kurumuştur. Kullanımı İlk Çağ'a kadar inen Ilıca termal kaynakları, uzun yıllar kaynak alanlarındaki basit hamamlarla hizmet vermiştir. Mağaradan çıkan sıcak su kaynağı üzerine 1957 yılında betonarme bir hamam yapılmış ve 1980 yılına kadar kullanılmıştır yılında Özel İdare tarafından bu alanda sondajla su çıkartılarak modern bir termal hamam yaptırılmıştır. Bu hamam, bay ve bayan olmak üzere iki yüzme havuzu, iki kür havuzu, üç aile banyosu, dört özel küvet ve bir Türk Hamamı bölümlerinden oluşmaktadır. Aynı anda 400 kişinin yararlanabildiği hamamın günlük kapasitesi kişidir Ilıca Belediyesi tarafından 1998 yılında yeni bir hamam (Vali Saim Çotur Kaplıcası) yaptırılmıştır. Bu hamam bay ve bayan olmak üzere 7x12 m ebadında, üstü kapalı iki kür havuzu, 10x6 m. ebadında üstü açık iki yüzme havuzu, iki Türk Hamamı, kol - bacak - buhar banyosu, buhar ve ağır hasta havuzu, beş jakuzi havuz, on iki aile banyosu ve duşlardan oluşmaktadır. Bunun yanında rehabilitasyon merkezi, jimnastik salonu ve fizik tedavi merkezleri bulunmaktadır. Belediye hamamından aynı anda 500 bay, 500 bayan olmak üzere, kişi

4 1546 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU yararlanabilmektedir. Hamamın günlük kapasitesi kişidir. a- Kaplıca Sularının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Yukarı içme Sıcaklık ( C) EC(/*mho/cm) ph Debi (İt/s) Katyonlar Potasyum (K + ) Sodyum (Na + ) Kalsiyum (Ca +2 ) Magnezyum (Mg +2 ) Demir (Fe +2 ) Manganez(Mn +2 ) Anyonlar Bikarbonat (HCOO Sülfat (SCV 2 ) Klorür(Cl) Fluorür (F) Fosfat (PCV 3 ) Diğer Elementler Serbest CO, Serbest (HS) Asidite (C,CO0 Sertlik (C a C0 3 ) Organik Madde Amonyak (NH 3) Genel toplam Tablo 2. Ilıca Kaplıcası Kaynak Suyunun Analiz Sonuçları Ağustos 1995 Ocak İ Kimyasal Sınıflandırma Bikarbona lı, Kalsiyum lu ve Mağne zyumlu Fiziksel Sınıflandırma Hipertermz il, Hipotonik (akroterm) bir sudur. Kaynak: Çakar, 1996, s Ilıca termal kaynaklarının sıcaklığı C arasında olup, "sıcak termal sular" grubuna girmektedir. ph değeri itibarıyla olumlu ve yarı olumlu bazik sular grubunda yer alır. Ilıca termal kaynakları kimyasal olarak; bikarbonatlı (HC0 3 ), kalsiyumlu (Ca), kükürtlü (S) ve Magnezyumlu (Mg), fiziksel olarak; hipertermal, hipotonik (akroterm) bir sudur. Ilıca termal sularından genelde banyo yaparak (dıştan tedavi) ve az da olsa içerek (içten tedavi) yararlanılmaktadır. Termal sular Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi'nin analiz raporuna göre aşağıdaki hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. 1- Romatizmal hastalıklar 2- Ortopedik ameliyat sonrası ve kaza sekelleri 3- Fonksiyonel damar hastalıkları ve hipertansiyon

5 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Solunum sistemi hastalıkları, anfizem, kronik bronşit, allerjik üst solunum yolları hastalıkları (klimoterapi kürü). 5- Sinir sistemi hastalıkları (nöroloji, nevrit felçler) 6- Yorgunluk 7- Metabolizma hastalıkları (gut, diabet, şişmanlık vs.) 8- Mide hastalıkları, bağırsak fonksiyon bozuklukları, ülser, karaciğer, safra kesesi yetmezlikleri, hepatit sekelleri 9- Deri hastalıkları Ilıca'ya yukarıda belirtilen hastalıkların tedavisi ve suya dayalı "rekreasyon" amacıyla gelen turist sayısı her geçen gün artmaktadır. Bu nedenle kaplıcanın bulunduğu Ilıca Beldesi, yörenin sağlık turizmi merkezi haline gelmiştir. Genel olarak kaplıca kürlerinden olumlu sonuç alınabilmesi için güneşlenmenin bol, havanın nemsiz, temiz ve sıcaklığının C arasında olması gerekir. Ilıca'da Haziran (22.7 C), Temmuz (25.7 C), Ağustos (26.1 C) ve Eylül (23.2 C) ayları sıcaklık ortalamaları termal kür açısından elverişlidir (Gürbüz ve Korkmaz, 2001, s:94). İklim şartlarının uygunluğuna bağlı olarak Ilıca'ya Mayıs ayında gelmeye başlayan turist, okulların tatil olmasıyla Haziran ayında en üst düzeye ulaşır. Bu durum okulların açıldığı Eylül ayına kadar devam eder. Kış mevsiminde sıcaklıkların azalması, kar yağışlarının görülmesi, otel ve pansiyonlarda kalorifer tesislerinin olmayışı ve okulların açık olması yıl içinde gelen turist sayısının en düşük seviyede gerçekleşmesine neden olmaktadır. Ilıca Kaplıcaları'na gelen turistlerin konaklama, yeme - içme ve eğlenme gibi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla her yıl yeni tesisler inşa edilmektedir. Tesislerin doluluk oranı Temmuz - Ekim arasında % 100, Haziran ve Kasım'da % 50, Mayıs'ta % 25, diğer aylarda ise % l'dir. Tesislerin doluluk oranları ve yerel yöneticilerin verdiği bilgiler dikkate alınarak yapılan tahminlere göre 2000 yılındaki turist sayısı kadardır. Bu turistlerin yaklaşık % 30' u Kahraman Maraş, % 30' u Gazi Antep, % T i Şanlı Urfa, % 5' i Osmaniye, % 5' i Adıyaman, % 23'ü ise diğer illerden gelmektedir (Gürbüz ve Korkmaz, 2001, s:97). 4- Uyuzpmarı İçmesi Kahraman Maraş'ın İsadivanlı Mahallesi'nde yer alan bu kaynak, tamamen konutların arasında, dar bir sokak içerisinde kalmıştır. İçerisinde bulunan anyon ve katyon miktarı fazla olmamakla beraber kalsiyum, magnezyum ve bikarbonat iyonları içermektedir. ph değeri bakımından olumlu bazik sular grubundadır. Foto.l: Uyuzpmarı içmesi

6 1548 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Tablo 3. Uyuzpınarı İçmesi Kaynak Suyunun Analiz Sonuçları Yukarı İçme Ağustos 1995 Ocak 1996 Sıcaklık ( C) EC(/*mho/cm) PH * Debi (İt/s) 0.30 Katyonlar Potasyum (K') Sodyum (Na + ) Kalsiyum (Ca +2 ) Magnezyum (Mg +2 ) Anyonlar Bikarbonat (HCO,) Sülfat (SO/ 2 ) Klorür(Cr) F!uorür(F") Fosfat (P0 4 J ) Nitrat(NO',) Nitrit(NO" 2 ) Diğer Elementler Serbest C Asidite (C,C0 3 ) Sertlik (Ç,CO,) Organik Madde Amonyak (NH 3) Genel toplam Kimyasal Sınıflandırma Bikarbonatlı, Kalsiyumlu ve Mağnezyumlu Fiziksel Sınıflandırma Hipotermal, Hipotonik Kaynak: Çakar, 1996, s.50. Bikarbonatlı olan bu su içildiğinde midede uyarıcı etki yapar ve sindirimi hızlandırır, karaciğer ve safra kesesini etkileyerek safrakesesinin boşalmasını sağlar, pankreas enzimlerinin etkisi için ph miktarını düzenler (Çakar, 1996, s.20). Aynı zamanda deri, beslenme bozukluğu, böbrek ve idrar yolları, kadın ve romatizmal hastalıkların tedavisinde faydalıdır. Uyuzpınarı Ekinözü'nden sonra en fazla debiye (0,30 İt/sn) sahip olan içme kaynağıdır. îçme kaynağı küçük bir betonarme oda içerisine alınmıştır. Buraya gelenler içerek veya banyo yapmaya uygun olmayan bu oda içerisinde duş alarak kullanmaktadır. Kaynak yerleşmeler arasında kaldığı için dışarıdan bazı sıvı atıkların karışma ihtimali vardır. Bu kaynaktan daha iyi yararlanabilmek için çevresinde bazı kamulaştırma işlemleri yapılarak düzenlenmelidir.

7 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Dereboğazı İçmesi Kahraman Maraş'ın güneybatısındaki Dereboğazı Köyü'nde bulunan içme, Kahraman Maraş'a 37 km. uzaklıktadır. Kimyasal özellikleri bikarbonatlı, kalsiyumlu ve magnezyumludur. ph bakımından olumlu bazik sular grubundadır. Dreboğazı içmesi beslenme bozukluğu, romatizma, deri, kadın, solunum yolu, böbrek ve idrar yolları, safra kesesi ve karaciğer hastalıklarına tavsiye edilebilir (Çakar, 1996, s.49). Foto.2: Derebosazı içmesi Tablo 4. Dereboğazı İçme Kaynak Suyunun Analiz Sonuçları Yukarı İçme Sıcaklık ( C) EC(^mho/cm) PH Debi (İt/s) Katyonlar Potasyum (K+) Sodyum (Na+) Kalsiyum (Ca+2) Magnezyum (Mg+2) Demir (Fe+2) Çinko (Zn+2) Manganez(Mn+2) Anyonlar Bikarbonat (HC03-) Sülfat (S04-2) Klorür(CI-) Fluoriir(F-) Fosfat (P04-3) Nitrat (NO-3) Diğer Elementler Serbest C02 Asidite (CaC03) Sertlik (CaC03) Organik Madde Amonyak (NH3) Genel toplam Kimyasal Sınıflandırma Fiziksel Sınıflandırma Kaynak: Çakar, 1996, s.51. Ağustos mg/it ! ! Ocak Bikarbonatlı, Mağnezyumlu ve Kalsiyumlu Hipotermal, Hipotonik % milival

8 1550 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Dereboğazı köyüne 2 km. uzaklıkta, Yavşan dağı'nın kuzey yamacında stabilize yoldan 300 m kadar dağ yamacından çıkmaktadır. Köyden sonraki 2 km. lik yolun düzeltilerek asfaltlanması ve kaynağın dağ yamacından yol kenarına indirilmesi durumunda daha fazla kullanılabilir. Debisi 0,15 lt/sn olup günlük yaklaşık bin kişiye hitap edebilecek kapasitededir. Çevre rekreasyon açısından çok uygun bir ortama sahip olduğundan çevre yerleşmelerden çok sayıda ziyaretçi çekebilir. 6- Hopur İçmesi Kahraman Maraş'ın Şerefoğlu Köyü'nde bulunan içme şehir merkezine 15 km. uzaklıktadır. İçme 8 ayrı kaynaktan çıkmakta olup bu kaynakların 5 ne kaptaş yapılmış ve bir oluğa alınmıştır. Kimyasal bakımdan karbonatlı, kalsiyumlu ve magnezyumlu sular grubuna girer. ph değeri bakımından olumlu bazik sular grubunda yer alır. Serpantinlerin hidratasyonu sonucunda suların içine Fe, Mn, Si mineralleri karışmaktadır. Suyun içerisindeki katyon ve anyon miktarı düşüktür. Foto.3: Hopur İçmesi Tablo 5. Hopur İçmesi Kaynak Suyunun Analiz Sonuçları Yukarı İçme Sıcaklık ( C) EC(/*mho/cm) ph Debi (İt/s) Katyonlar Potasyum (K + ) Sodyum (Na + ) Kalsiyum (Ca +2 ) Magnezyum (Mg +2 ) Demir (Fe +2 ) Anyonlar Karbonat (C0' 2 3) Sülfat (S(V 2 ) Klorür(CT) Fluorür (F) Fosfat (P0 4 3) Hidroksit (OH) Diğer Elementler Sertlik (C a CO,) Organik Madde Genel toplam Kimyasal Sınıflandırma Fiziksel Sınıflandırma Kaynak: Çakar, 1996, s.47. Ağustos milival/lt % milival Ocak Karbonatlı, Kalsiyumlu ve Magnezyumlu Hipotermal, Hipotonik milival/lt

9 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1551 Bu içme; romatizma, deri, kadın, beslenme bozukluğu, böbrek ve idrar yolları hastalıklarına tavsiye edilmektedir. İçmede herhangi bir işletme tesisi yoktur. Özel İdare tarafından bir kişiye ihaleye verilmekte ve o işletmeci tarafından çevre düzenlemesi basit şekilde yapılmaktadır. Yazın daha çok gün içerisinde yakın çevreden gelen insanlar hayma adı verilen gölgelikler altında içme suyundan faydalanmaktadırlar. Büyük bir çoğunluk rekreasyon amaçlı günübirlik gelmektedir. İçme kaynağı 8 ayrı kaynaktan çıktığı için kullanımı zorlaşmaktadır. Kaynakların sondajla birkaç yerde toplanması gerekir. Şerefoğlu'ndan sonraki stabilize yol asfaltlandığı zaman hiçbir ulaşım problemi yoktur. Bazı tesisler yapılırsa çevreden çok sayıda turist çekilebilir. Debisi Günlük ortalama 1500 kişiye yetebilecek kapasitededir. 7- Çınarlı İçmesi Pazarcık ilçesi Çınarlı Köyü sınırları içerisinde, Kahraman Maraş'a 22 km. uzaklıktadır. İçme kaynağı 4 ayrı yerden çıkmaktadır. Her hangi bir kaptaj olmayıp su çıkan yerlerde küçük havuzlar yapılmıştır. Kaynak Üst Jura- Üst Kretase yaşlı ultrabazikler, serpantinitler, volkanitler ve metamorfitler karışımından oluşan birimler içerisinde çıkmaktadır. Suyun içerisindeki katyonların % 96'sını sodyum oluşturur. Bu nedenle sodyumhidroksitli, sodyumklorürlü, karbonatlı ve tuzlu sular grubunda yer alır. Ayrıca ph değeri olumlu bazik sular özelliği gösterir. Yukarı İçme Sıcaklık ( C) EC(/<mho/cm) ph Debi (İt/s) Katyonlar Potasyum (K + ) Sodyum (Na + ) Kalsiyum (Ca +2 ) Magnezyum (Mg +2 ) Anyonlar Klorür (Cl) Fluorür (F) Fosfat (PCV 3 ) Karbonat (CO J 3) Nitrit (N0' 2 ) Diğer Elementler Sertlik (C a CO,) Organik Madde Amonyak (NH 3, Genel toplam Kimyasal Sınıflandırma Fiziksel Sınıflandırma Tablo 6. Çınarlı İçmesi Kaynak Suyunun Analiz Sonuçları Ağustos Ocak Sodyumhidroksitli, Sodyumklorürlü ve Karbonatlı Hipotermal, Hipotonik Kaynak: Çakar, 1996, s.48. Çınarlı içmesi romatizma, deri, astım, bronşit (solunum), kalp-kan dolaşımı, beden yorgunlukları, kas güçlendirme ve sinirsel yorgunluklara iyi gelmektedir. Hiçbir tesis yapılmamıştır. Yolun Çınarlı Köyü'nden sonraki 2 km. lik bölümü

10 1552 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU kumlandığında ulaşım problemi ortadan kalkacaktır. Sadece Kahraman Maraş ve Gazi Antep'ten burayı bilen bazı aileler gelmektedir. 8- Keklikoluk içmesi Göksn'un 30 km. kuzeyinde Keklikoluk Köyü sınırları içerisinde, Binboğa Dağı'nın yüksek yamaçlarından çıkmaktadır. Keklikoluk Köyü'ne kadar Göksun -Kayseri il yolundan ulaşım sağlanmakta. Yolun buradan sonrası dağ yolu özelliğinde olup ancak arazili araçlarla ulaşım sağlanabilmektedir. Bu nedenle çok az kullanılmaktadır. Herhangi bir ölçüm ve tahlil yapılmamış ve herhangi bir tesis yoktur. Sadece yöre halkı kaynak başında çamur banyosu şeklinde yararlanmaya çalışmaktadır. 9- Büyükkızılcık İçmesi Göksun'a 40 km uzaklıktaki Büyük Kızılcık Beldesi'nde bulunmaktadır. Suyun katyon ve anyon miktarı düşük olmasına rağmen içerisinde önemli miktarda hidrojen sülfür, sülfat, demir ve serbest karbondioksit vardır. Kimyasal olarak kükürtlü, magnezyumlu ve demirli bir sudur. ph değeri bakımından olumsuz asit sular grubundadır. İçerisinde yüksek miktarda organik madde (3.80 mg/lt) bulunmaktadır (Çakar, 1996, s.43). Bu durum organik kirleticilerin kaynağa karışmış olabileceğini göstermektedir. Yukarı İçme Sıcaklık ( C) EC(^mho/cm) ph Debi (İt/s) Katyonlar Potasyum (K + ) Sodyum (Na + ) Kalsiyum (Ca +2 ) Magnezyum (Mg +2 ) Demir (Fe +2 ) Çinko Zn Anyonlar Karbonat (CO" 2 ) 3 Sülfat (SO/) Klorür (Cl") Fluorür (F) Fosfat (PCV 3 ) Diğer Elementler Sertlik (C a C0 3 ) Organik Madde Genel toplam Kimyasal Sınıflandırma Fiziksel Sınıflandırma Tablo 7. Büyükkızılcık İçmesi Kaynak Suyunun Analiz Sonuçları Ağustos Ocak Kükürtlü, Magnezyumlu ve Demirli Hipotermal, Hipotonik Kaynak: Çakar, 1996, s.44. Sülfatlı sular içildiğinde karaciğer, safra yolları, böbrek ve idrar yolları üzerinde, banyo yapıldığında ise çeşitli romatizmalarda ve metabolizma bozukluğu bulunan hastalarda tedavi edici ve düzenleyici etkide bulunur. İçerisindeki demir oranından dolayı hemoglobin ve alyuvarların miktarını yükseltir ve oksijenin vücuda taşınmasını sağlar. Vücudun zayıflamış kısımlarının iyileşmesini ve demir noksanlığına bağlı anemilerde etkili olur. Bunların yanında deri, kadın, göz, solunum yolu, beslenme bozukluğu, mide-bağırsak rahatsızlıklarının tedavisinde tavsiye

11 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1553 edilmektedir (Çakar, 1996, s.43). Fakat içerisindeki organik maddenin devamlı takip edilerek insan sağlığına olumsuz etkisi olup olmadığı araştırılmalıdır. Eğer organik maddelerin kirletici etkisi var ise bu karışım önlenmelidir. Şu an kaynak bir çeşme şeklinde akıp herhangi bir tesis yoktur. 10- Ekinözü İçmeleri Kahraman Maraş'a 163 km. uzaklıkta Ekinözü İlçesi'nde yer alır. Genelde turistler araç (minübüs, dolmuş) kiralayarak kafileler halinde içmelere gelmektedirler. Bunun yanında Ekinözü'ndeki bir seyahat şirketi 6 midibüs, 15 minibüs araçla yolcu bulunan her yere hizmet vermektedir. Ekinözü içmeleri aşağı, yukarı ve orta içmeler olmak üzere üç kaynaktan oluşur. Yukarı ve Aşağı içmece kaynakları, Ekinözü'nün kuzeydoğusundan başlayıp güneybatıya doğru Cela Deresi boyunca devam eden ters faydan çıkmaktadır. Orta İçme kaynağı ise normal fay hattından çıkar (Sekili). Yukarı İçme kaynağı, Cela Deresi'nin güneydoğu Foto.4: Ekinözü Yukarı İçme yamacında 1220 m. yükseltide, Paleozoik yaşlı şistlerden (kuvarsit şist, kalker şist) çıkmaktadır. Kaynağın debisi 0,96 İt/sn, sıcaklığı ise 13-13,3 C arasındadır. Romalılardan günümüze kadar kullanıldığı tespit edilen içme, bu gün kaptaj yapılarak oluklara alınmış ve üzeri şadırvanla kapatılmıştır. Orta İçme, Yukarı içmenin 800 m. kadar güneyinde, 1235 m. yükseltide Paleozoik yaşlı şistlerden çıkar. Kaynağın debisi 0,66 İt/sn, sıcaklığı ise ,1 C arasında değişmektedir. Aşağı İçme, Celâ Deresi'nin Aşağı İçme Mahallesi'ndeki yatağında, birbirinden 6 m uzaklıkta iki ayrı kaynaktan çıkar m. yükseltideki bu kaynaklar alüvyonlar altında örtülü durumdaki şistlerle ofiyolitlerin dokunağını takip ederek yüzeye çıkar (Özeke, Özmutaf, 1991, s.2). Kaynaklardan biri belediyeye, diğeri ise şahsa aittir. Belediye'ye ait olan 0,405 İt/sn, şahıs (Hafızın kaynağı) kaynağı ise 0,08 It/sn'Iik debiye sahiptir. Suların sıcaklıkları ,1 C arasında değişmektedir. a- İçme Sularının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Sekili: Ekinözü ve Çevresinin Jeoloji Haritası değiştiği için "soğuk sular" grubunda yer almaktadırlar. Her üç içme kaynağının suları bol karbondioksitli, demir tortulu, renksiz, kokusuz ve berraktır. Bu kaynaklar kimyasal sınıflandırmaya göre; bikarbonatlı (HC0 3 ), kalsiyumlu (Ca +2 ) ve magnezyumlu (Mg +2 ) sular grubuna girmektedir. Fziksel sınıflandırmaya göre ise hiportermal, hipotonik sular özelliği gösterirler (Çakar, 1996, s.8). Sıcaklıkları C arasında Ekinözü İçmeleri'nden genelde içerek (içten tedavi) yararlanılmaktadır. Az da olsa sular ısıtılarak banyo veya çamur banyosu yapılmaktadır. Aynı zamanda içme suları amatörce şişelenerek çevredeki yerleşmelerde (Elbistan, Afşin ve Ilıca) satılmaktadır. Şişelenen sular içindeki eriyik maddelerin bir gün sonra tortullaşarak şişeninin dibine çökmesi daha uzaklara

12 1554 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU pazarlanmasını engellemektedir. Tablo 8. Ekinözü Yukarı İçme Kaynak Suyunun Analiz Sonuçları Yukarı İçme Sıcaklık ( C) EC(^mho/cm) PH Debi (İt/s) Katyonlar Potasyum (K + ) Sodyum (Na + ) Kalsiyum (Ca +2 ) Magnezyum (Mg +2 ) Demir (Fe +2 ) Manganez(Mn +2 ) Anyonlar Bikarbonat (HC0 3 ) Sülfat (SCV 2 ) Klorür(Cl) Fluorür (F) Fosfat (PCV 3 ) Diğer Elementler Serbest CO, Asidite (C a CO,) Sertlik (C a C0 3 ) Organik Madde Amonyak (NH 3) Genel toplam Kimyasal Sınıflandırma Fiziksel Sınıflandırma Ağustos İt/sn % milival Ocak İt/sn Bikarbonatlı, Kalsiyumlu ve Mağne/.yumhı Hipotermal, Hipotonik % milival Kaynak: Çakar, 1996, s.39. Ekinözü İçmeleri'ndeki maden sularının sağlık bakımından etkilerinin neler olduğu konusunda uzmanlarca detaylı bir araştırma yapılmamıştır. Fakat, çeşitli sağlık kuruluşları tarafından yapılan açıklamalar ve bu konuda yayınlanmış kaynaklardan alınan bilgilere göre aşağıdaki hastalıkların tedavisinde kullanılabileceği bildirilmiştir. 1- Böbrek, idrar yolları ve safra kesesi taşlarının düşürülmesi 2- İdrar yolları iltihabının giderilmesi 3- Mide ve bağırsak tembellikleri 4- Cilt hastalıkları 5- Hemoroit hastalıkları 6- Astım, bronşit ve nefes darlıkları 7- İç guatr hastalığı 8- Karaciğer hastalıkları 9- Damar sertliği

13 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Kas yorgunlukları 11 - Romatizmal hastalıklar 12- Kadın hastalıkları 13- Şeker hastalığı Bunların yanında Ekinözü İçmeleri'nde havanın temiz olması insan bünyesini uyarıcı, solunum organlarını güçlendirici ve kan dolaşımını hızlandırıcı etki yapmaktadır. Bu nedenle içmelere gelenler hava kirlenmesi sonucu oluşan kan dolaşımı ve kalp rahatsızlıkları, solunum yolu hastalıkları, beslenme bozuklukları, sinir sistemi yorgunlukları gibi hastalıklar için de iklim kürlerinden yararlanabilmektedir. Maden suları bakımından Türkiye'deki en önemli on içmeden biri Ekinözü İçmeleri'di r (Ülker, 1988, s.231). İçme suları yukarıda bahsedilen çeşitli hastalıkların tedavileri yanında sağlığın korunmasında da önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle her yıl içmelere tedavi olmanın yanında dinlenmek amacıyla bir çok insan gelmektedir. İklim şartlarının uygunluğuna bağlı olarak Ekinözü'ne Haziran ayında gelmeye başlayan turistler, okulların tatilini takiben Temmuz ayında en üst düzeye ulaşır. Bu durum Ağustos ayının sonuna kadar devam eder. Okulların açılması ve havaların soğumasıyla beraber Eylül ayında azalır ve bu ayın sonunda kür sezonu kapanır. Ekinözü İçmeleri'nde 19 otel ve 40 pansiyon vardır. Otellerde toplam 700 oda bulunmaktadır. Tesislerin doluluk oranı Temmuz - Ağustos aylarında % 100, Haziran ve Eylül'de % 50 dir. Belediye tarafından içmelere gelen turistlere kesilen makbuzlar (33900 adet), tesislerin doluluk oranları ve yerel yöneticilerin verdiği bilgiler dikkate alınarak yapılan tahmine göre 2002 yılında içmelere turist gelmiştir. Gelen turistlerin büyük bir bölümünün yaz sıcaklıklarının yüksek olduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nden olduğu dikkati çekmektedir. Tablo 9. Ekinözü Içmeleri'ne Gelen Turistlerin Geldikleri Yerlere Göre Dağılımı Yerleşmeler Kahraman Maraş Gazi Antep Malatya Diyarbakır Şanlı Urfa Adıyaman Batman Mardin Siirt Adana Kilis Sımak Diğerleri Kaynak: Ekinözü Belediyesi Turist Sayısı % i İçmeler, insan sağlığına yaptığı olumlu etkilerin yanında, sağlık turizmi yatırımları sayesinde gelir sağlayan ve yöre ekonomisini canlandıran bir faktör olmuştur yılında yaptığımız arazi incelemesinde, Ekinözü içmelerinde toplam 255 işyeri ve 609 kişi çalışan tespit ettik. Yörede daha önceleri tarım ve hayvancılığa dayanan ekonomik faaliyetler son yıllarda bu yatırımlar sayesinde sağlık turizmine yönelmiş ve içmeler yöre halkının en önemli ekonomik gelir kaynaklarından biri olmuştur. Yöre halkı hayvansal ürünlerini ve bahçelerinde yetiştirmiş oldukları meyve ve sebzeler ile yöredeki dağlık alanlardan topladıkları şifalı bitkileri günlük pazarda gelen turistlere

14 1556 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU satmaktadırlar. Ayrıca iş yerlerinde Kahraman Maraş yöresine ait hediyelik eşyalar (ağaç oyma, bakır işleme, el işlemeleri vb.) pazarlamaktadırlar. SONUÇ VE ÖNERİLER Kahraman Maraş İli'nde iki kaplıca, bir ılıca ve dokuz içme olmak üzere toplam on iki şifalı su kaynağı bulunmaktadır. Bu kaynakların üçü sıcak şifalı termal su, dokuzu ise soğuk şifalı sular özelliği gösterir. Suların fiziksel ve kimyasal özellikleri yüksek bir sağlık turizm potansiyeli oluşturmaktadır. Bu potansiyelden Ilı Kaplıcaları ve Ekinözü İçmeleri dışında yeterince faydalanıldığı söylenemez. Sıcak şifalı su kaynaklarından Döngele Kaplıcası ve Yel Değirmeni Ilıcası Sır Baraj Gölü suları altında kaldığı için kullanılamamaktadır. İki kaynağın toplam debisi İt/sn dir. Bu kaynakların suları sondajlarla yüzeye çıkartılır ve gerekli alt ve üst yapı tesisleri yapılırsa, günlük yaklaşık kişiye hizmet verebilir. Kaynakların dokuzu soğuk şifalı su olup içme olarak kullanılmaktadır. Ekinözü içmeleri hariç diğerlerinde her hangi bir alt ve üst yapı yatırımı yoktur. Bu nedenle yakın çevre halkı tarafından bilinmemekte ve kullanılmamaktadır. Herhangi bir işletme tesisi bulunmadığı için bu kaynaklardan daha çok günlük rekreasyon amaçlı yararlanılmaktadır. Ilıca ve Ekinözü'ndeki şifalı su kaynağına yapılan yatırımlar sayesinde bu beldeler bölgenin en önemli sağlık turizmi merkezi haline gelmiştir. Fakat Ilıca ve Ekinözü'ndeki alt ve üst yapı yatırımları gelen turistlerin taleplerini tam olarak karşılayacak sayıda ve kalitede değildir. Bunun yanında var olan tesislerdeki kalifiye eleman sayısının az oluşu, mevcut konaklama tesislerinin yıl boyunca hizmet verecek donanıma sahip olmayışı şifalı su potansiyelinin tam anlamıyla değerlendirilmesini büyük ölçüde engellemektedir. Ayrıca kaynaklar çevresindeki yerleşmelerin gelişimi ve arazi kullanımları, kaynak sularının sürdürülebilir işletilmesini tehlikeye sokacak boyutlara ulaşmıştır. Kahraman Maraş ili şifalı su potansiyelinden sürdürülebilir plânlanma ile hem daha ekonomik hem de daha ekolojik yararlanılabilir. Bunun için yapılması gerekenleri şu şekilde sıralayabiliriz. Ilıca ve Ekinözü'nde şehir planlaması şifalı su kaynaklarına zarar vermeyecek şekilde rehabilitesi yapılmalıdır. Şifalı su kaynaklarının çevresinde koruma alanları oluşturularak buralarda park ve yeşil alanlar oluşturulmalıdır. Şifalı suların debisini artırmak için gelişigüzel yapılan sondaj ve galeri açılımları engellenmelidir. Bilhassa suya ulaşmak için kayaların parçalanması amacıyla patlayıcılar kullanılmamalıdır. Aksi taktirde genelde kırıkları takip ederek yüzeye çıkan sular kolayca yol değiştirerek kaybolabilirler. Yaz mevsiminde ihtiyaca cevap veremeyen konaklama tesisleri yetersizliğini gidermek için çadırlı kamping alanları tahsis edilmelidir. Ilıca ve Ekinözü'ndeki tesislerin büyük çoğunluğu yaz mevsimine göre yapılmıştır. Kaplıca ve içmelerin bahar ve kış mevsiminde de kullanımı sağlamak amacıyla, bundan sonra yapılan otel ve pansiyonlara kalorifer tesisi mecburiyeti getirilmelidir. Ekinözü İçmelerinde kış mevsimi için, içme kür salonları, yaz mevsimi için açık hava kür uygulama alanları yapılmalıdır. Bu alanlardaki konut ve tesislerin atık su ve kanalizasyon sistemi şifalı su kaynaklarının en az 70 m. uzağından geçirilmelidir. Aşağı İçme'de bulunan su kaynağı alüvyon alandan çıkmaktadır. Kaynağın çok yakınında bazı tesisler vardır ve bu tesislerin atık maddelerinin kaynak suyuna karışma ihtimali büyüktür. Kaynağın yakınındaki tesislerin buradan kaldırılması gerekir. Boşalacak bu alan peyzaj mimarisi dikkate alınarak düzenlenmeli ve park ile yeşil alanlar oluşturulmalıdır. İçmelerden daha fazla insanın yararlanması ve rahat kullanılması için maden suyunun

15 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1557 kimyasal ve fiziksel özelliklerinin bozulmayacak şekilde depolanarak, daha fazla sayıda çeşme sistemleri dizayn edilmelidir. İçmelerdeki çamur banyoları çok ilkel şartlarda yapılmaktadır. Çamur banyosu alanları bilimsel ölçülerde düzenlenmelidir. Tesislerdeki personelin eğitilmesine önem verilmelidir. Şifalı su alanlarında doğal özelliklere göre koşu ve yürüyüş parkurları, kros alanları düzenlenmelidir. Ayrıca insanların kür süresi dışında kalan zamanlarını geçirebilecekleri bir takım eğlence merkezleri oluşturulmalı ve sportif aktiviteler düzenlenmelidir. Şifalı su kaynakları fay ve kırıklardan çıktığı için, buralara yapılan konutların deprem standartlarına uygun yapılması gerekir. Kaplıca ve içmeler ile çevrelerindeki doğal güzellikler ve tarihi değerler tanıtılarak bölgesel turizmden ulusal ve uluslar arası turizme geçilmelidir. Tedavi şekli ve süresi bilimsel tedavi yöntemlerine uygun hale getirilmelidir. Bugün varlıkları bilinen ancak herhangi bir işletme tesisi bulunmayan şifalı sular, bir an önce ayrıntılı etüt edilerek sürdürülebilir planlanması yapılmalıdır. Bu planlama yapıldığı takdirde, Kahraman Maraş İli'ndeki kaplıcalar günlük toplam kişi, içmeler ise kişi olmak üzere toplam kişiye hizmet verebilir. Kahraman Maraş'ta şifalı su kaynakları yılda ortalama beş ay (150 gün) tam kapasite çalışabilmektedir. Günlük kapasite olan kişi ile 150 gün çarpıldığında 6 milyon yapmaktadır. Bir kişi günde 10 milyon harcadığı varsayılırsa yılda toplam 60 trilyon yapmaktadır. Bu büyük kaynağın tam kapasite kullanımı ekonomik açıdan çok önemlidir. KAYNAKÇA Akova, İ., 1997, "Türkiye'de Turizmin Önemi ve Ekonomideki Yeri", Türk Coğrafya Der., Sayı.32, s , İstanbul. Alpmân, N., 1964, "Orta Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri Sıcaksu Kaynakları İçmeleri ve Maden Sularının Teknik Envanteri", MTA Rapor No:3632, Ankara Aslan, Z., 1993, "Türkiye'de Termal Turizmi Arz ve Talebi", Turizm Yıllığı (1993), Ankara. Baydar, O. Ve Yergök, A. F., 1996, "Güneydoğu Anadolu - Kenar Kıvrım Kuşağı, Amanos Dağları Kuzeyi ve Doğu Torosların Jeolojisi", M.T.A. Enst. Derleme Rap. No: 9944 (Yayımlanmamış), Ankara. Bayındırlık Ve İskan Bakanlığı, 1999, Trafik ve Ulaşım Bilgileri 1988, Karayolları Gen. Müd. Ulaşım ve Maliyet Etütleri Şube Müd., Ankara. Çakar, M., 1996, Kahramanmaraş ve Çevresindeki Şifalı Suların Özelliklerinin Araştırılması, K.S.Ü. Fen Bil. Enst., Yüksek Lisans Tezi (Yayımlanmamış), Kahramanmaraş. Çoruh, S., 1988, "Şifalı Sularımız ve Tıbbi Turizm Sorunumuz", Turizm Yıllığı (1986), Ankara. Doğaner, S., 1996, "Türkiye'de Turizm Ulaştırması", AKDTYK, Coğ. Arş. Der., Sayı:4, s , Ankara.

16 1558 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Gökalp, E., 1972, "Elbistan - Cela İçmeleri Jeoloji - Hidrojeoloji Etüdü Raporu", Maden Tetkik Arama Enstitüsü, Ankara. Gürbüz, M., 2001, Kahraman Maraş Merkez İlçe'nin Beşeri ve İktasi Coğrafyası, Kahraman Maraş Valiliği, İl Kültür Müd. Yay. No:2, Kahraman Maraş. Gürbüz, M., Korkmaz, H., 2001, "Ilıca Kasabası'nda Sağlık (Termal) Turizmi", Türk Coğrafya Dergisi., Sayı:36, s , İstanbul. Gürbüz, M., Sandal, E.K., 2003, "Ekinözü İçmeleri'nde (Kahraman Maraş) Sağlık Turizmi", Türk Coğrafya Dergisi., Sayı:41, s.23-40, İstanbul. Korkmaz, H., 2001, Kahramanmaraş Havzası'nın Jeomorfolojisi, Kahraman Maraş Valiliği, İl Kültür Müd. Yay. No:3, Kahraman Maraş Ölmez, E., 1977, "Elbistan - Cela İçmeleri Jeoloji - Hidrojeoloji Revizyon Raporu", Maden Tetkik Arama Enstitüsü, Anakara. Ölmez, E., 1983, "K.Maraş - Süleymanh Ilıcası Hidrojeoloji Etüdü", Maden Tetkik Arama Enstitüsü, Petrol ve Jeotermal Enerji Dairesi Hidrojeoloji Baş Mühendisliği, Anakara. Özeke, H., Özmutaf, M., 1991, Kahramanmaraş - Ekinözü (Cela) İçmelerinde Yapılan Yarma Çalışmaları ve Hidrojeolojik Değerlendirme Raporu, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü, Enerji Hammadde Etüt ve Arama Daire Başkanlığı, Ankara. Tuncel, M. - Doğaner, S., 1980, "Kütahya'da Kaplıca Turizmi", Ege Üniv. Edb. Fak. Ege Coğ. Der., Sayı:6, s.47-60, İzmir. Ülker, I., 1988, Türkiye'de Sağlık Turizmi ve Kaplıca Planlaması, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; 1006, Ankara.