ÂLÂN ANALİZİ YÖNTEMİ ELE KAZALARIN GERÇEK NEDENLERİNİN SAPTANMASI

Transkript

1 ÂLÂN ANALİZİ YÖNTEMİ ELE KAZALARIN GERÇEK NEDENLERİNİN SAPTANMASI * Dr. N. CAMKESEN, * Prof. Dr. Z. BAYRAKDAR ÖZET Yapılan tüm uygulamalara rağmen, trafik kazaları, artan boyutlarda ülke gündeminin değişmez parçası olmaya devam etmektedir. Bunun temelinde, uygulamada kazaların gerçek nedenlerinin saptanarak çözüme gidilmesi yerine, günübirlik çözümlerle yetinilmesi gelmektedir. Bildiride trafik kazalarının azaltılmasına yönelik çalışmaların başında gelen ve kazalara yol açan fiziksel yol özelliklerinin saptanmasını sağlayan "KAZA ALAN ANALİZİ" yöntemi hakkında bilgi verildikten sonra bu yöntemle yapılan örnekleme çalışmalarından elde edilen sonuçlar açıklanacaktır. 1. GİRİŞ Ülkenin kalkınmışlık düzeyinin belirlenmesinde çok önemli bir gösterge olan ulaşım, ülke özellikleri ve gereksinimleri dikkate alınmadan, bir başka ifade ile ulaştırmaya yönelik uygulanabilir planlama olmadan sağlanmaya çalışıldığında, ülkemizde olduğu gibi, içinden çıkılamaz sorunlara neden olmaktadır. Ülkemizde ulaştırmanın plansız geliştirilmeye çalışılması, trafik kazaları ile sosyal yönden can ve mal kaybı ile terör boyutunu aşmakta, ekonomik yönden verdiği zarar da ülkenin kalkınmasının gecikmesine neden olmaktadır. Meydana gelen trafik kazalarının her geçen gün artmasının nedenlerinin başında, uygulanabilir bir ulaştırma planlamasının olmamasının yanı sıra meydana gelen kazaların gerçek sebeplerinin saptanmaması gelmektedir. Gerçek nedeni saptanamayan bir oluşumun ortadan kaldırılamayacağı aşikardır. Ülkemizde "Trafik kazaları sadece sürücü ve yaya hatası nedeni ile oluşur" varsayımı kabul görmekte, bu da, yol, işletme ve denetim eksikliklerinin göz ardı edilmesine sebep olmaktadır. Trafik kazalarının gerçek nedenlerinin saptanmasında önemli bir araç olan "Trafik Kaza Analizlerinin uygulanışı ve saptanan eksikliklerin ortadan kaldırılması ile kazalarda olan azalmalar bildiride sunulan örnek üzerinde açık bir şekilde gösterilmeye çalışılacaktır.. TRAFİK KAZA ANALİZLERİ Trafik kaza analizlerinin amaçlarını şu şekilde özetleyebiliriz : a. Meydana gelen kazanın oluş nedeninin tanımlanması. b. Kaza bölgelerinin belirlenmesi ve bu bölgelerde yapılması gereken iyileştirme programlarının saptanması. c. Yol güvenliği ile ilgili iyileştirmelerin değerlendirilmesi. * Yıldız Teknik Üniversitesi Inş. Fak. Inş. Müh. Böl. Ulaştırma Anabilim Dalı, 75, Beşiktaş, İSTANBUL. 351

2 d. Kazayı meydana getiren bileşenlerle ilgili olarak, kanuni ve hukuksal açıdan ne gibi iyileştirmelere gerek duyulduğunun saptanması. Kaza analizleri iki ana grupta toplanır : a. Tekil kaza araştırması. b. Belirli bir bölgede ya da benzer bölgelerde oluşan kazaların guruplar halinde incelenmesi. Tekil kaza analizi, meydana gelen bir kazanın, tek başına, detaylı olarak araştırılmasıdır. Araştırma beş aşamada gerçekleştirilir : 1. Kaza raporlarının incelenmesi.. Kaza ile ilgili ek bilgilerin toplanması. 3. Teknik bilgilerin hazırlanması. 4. Kazanın yorumlanması. 5. Sebep analizi. ikinci gruptaki kaza analizlerinin amacı, belirlenen bir ya da benzer özelliklere sahip birden fazla bölgede oluşan kazaların incelenerek, bu kazaları azaltacak iyileştirme türlerinin saptanması ve iyileştirme sonuçlarının değerlendirilmesidir. Çalışmanın hedefi, belirli türdeki kazaların azaltılması olduğu gibi, genel olarak tüm kazaların azaltılması da olabilir. Belirlenen hedefe bağlı olarak yapılan çalışmalar şu aşamalardan oluşur : 1. Çalışma alanının seçimi : Analizine karar verilen bölgede incelenecek kesim ya da noktanın belirlenmesi, yani kara noktaların saptanması işlemidir. Bu aşamada kullanılan yöntemler şunlardır : - Kaza noktası haritaları. - Kaza oranlarına göre kara noktaların belirlenmesi. - Ağırlıklandırma yöntemine göre kara noktaların belirlenmesi. - Kaza deneyimlerine göre sıralama yöntemi ile kara noktaların belirlenmesi. - Kalite kontrol metodu.. Seçilen çalışma alanına ait veri tabanının oluşturulması : Kaza analiz çalışmaları, istatistiksel verilere dayalı çalışmalardır. Çünkü, trafik kazaları, ne zaman ve nerede meydana geleceği önceden tahmin edilemeyen, meydana gelişleri ise objektif olarak izlenemeyen olaylardır. Bu nedenle, kaza analizi yapacak kişilerin, kaza yerini, şiddetini,* sıklığını, tipini ve diğer özelliklerini tam ve doğru olarak yansıtacak bilgi ve kayıtlara ihtiyaçları vardır. Bu konuda, veri tabanının oluşturulmasına olanak tanıyan temel kaynak, kaza sonrası hazırlanan kaza tespit tutanakları (kaza raporları) dır. Analiz sonuçlarının doğruluğu, bu raporların eksiksiz ve doğru olarak hazırlanmasına, rapor içeriğinin analiz çalışmaları için gerekli olan bilgiler açısından yeterli olmasına bağlıdır. Buna ek olarak, veri tabanının kolayca hazırlanabilmesi için iki temel bilgi kayıt sistemine ihtiyaç vardır. Bunlar meydana gelen kazalara ait tüm bilgilerin bölgesel bazda elde edilebileceği Trafik Kazası Bilgi Kayıt Sistemi ile, kazanın meydana geldiği karayoluna ait tüm fiziksel ve geometrik bilgilerin bulunduğu Karayolu Bilgi Sistemidir. 3. Seçilen çalışma alanında meydana gelen kazaların analizi : Analiz bölgesine ait veri tabanı oluşturulduktan sonra, toplanan veriler iki temel guruba ayrılarak "Alan Analizi" yöntemi ile değerlendirilir. Yöntemde değerlendirilecek ilk gurup veri, kazanın olduğu yeri kaza- 35

3 nın oluş şekli, kazanın meydana geldiği andaki sürücü, taşıt, hava ve yol durumu ile ilgili bilgilerdir. Değerlendirmede toplanan tüm veriler "Çarpışma diyagramı" adı verilen şematik planlar üzerine aktarılır. Diyagramın çiziminde, belirli bir zaman periyodunda (genelde bir yıl), kara nokta ya da kesimlerde oluşan tüm kazalar, semboller ve kodlar yardımı ile o nokta ya da kesime ait şematik plan üzerine işlenir. Diyagramlar, kendi kendilerini açıklama ve ait oldukları nokta ya da kesimde oluşan tüm kazaları genel detayları ile yansıtma özelliklerine sahiptirler. Diyagram üzerine işlenemeyen bilgiler ise "Kaza Özet Tablosu" adı verilen tablolara aktarılırlar. Şekil 1'de çarpışma diyagramı, Tablo 1'de ise kaza özeti tablosu örneği görülmektedir. Şekil 1. Çarpışma Diyagramı Örneği Tablo 1. Kaza Özeti Tablosu 353

4 Değerlendirmeye alınacak ikinci grup veri ise, kazanın olduğu yere ait fiziksel özellikleri yansıtan verilerdir ve bunlar "Durum Diyagramı" olarak adlandırılan diyagramların hazırlanmasında kullanılır. Durum Diyagramlarında, kara nokta ya da kesime ait tüm geometrik yol özellikleri, trafik işaret, ışık ve sinyallerin durumları ve yerleri, tüm çevresel özellikler ve arazi kullanımları net olarak belirtilmelidir. 4. Çalışma alanında yapılacak iyileştirme türlerine karar verilmesi : Analiz çalışması başlangıcında, çalışma sonunda elde edilmesi istenen hedefler tam olarak saptanmalıdır. Bu hedefler, belirli türdeki kazaların azaltılması (alkollü araç kullanımının yol açtığı kazaların ya da yaya kazalarının azaltılması gibi) ya da genel olarak tüm kazaların azaltılması olabilir. Hedeflerin belirlenmesinden sonra, bu aşamaya kadar hazırlanmış olan, çarpışma ve durum diyagramları yardımı ile kısa zamanda en ekonomik faydanın alınacağı iyileştirme türüne karar verilmeye çalışılır. Bu aşamada, analiz çalışmaları, yapılacak hacim sayımları, hız ölçümleri ya da gözlemlerle desteklenebilir. 5. iyileştirme sonuçlarının değerlendirilmesi : Herhangi bir kaza problemi tanımlanıp, çözümü için gerekli olan iyileştirme uygulandıktan sonra, sonuçlarının olumlu olup olmadığının araştırılması gerekir. "Önce-sonra analizleri" ile yapılan değerlendirmelerde, iyileştirme sonuçlarını ya da kaza oluşumlarındaki değişiklikleri tam olarak yansıtacak uzunlukta zaman periyotları seçilmelidir. Bu süre, üç ay ile bir yıl arasında değişebilir. Analizde kullanılan yöntem ise, "normal yaklaşım testi"dir. Ayrıca yapılan bu iyileştirmenin sonuçlarının net olarak saptanması oldukça zordur. Bazı durumlarda, yapılan iyileştirme, belirli bir türdeki kaza oluşumunu engellerken, diğer tipteki kazaların artmasına neden olabilir. Örneğin, dik açılı çarpışmaların azaltılması amacı ile sinyalize edilen bir kavşakta, bu tip kazalar azalırken, arkadan çarpma türünde kazalar artabilir. Bu nedenle, iyileştirme sonuçları değerlendirilirken tüm bu negatif ve pozitif etkiler göz önüne alınmalıdır. 3. ALAN ANALİZİNİN D1 KARAYOLUNDAKİ UYGULAMASI yılları arasında, Yıldız Teknik Üniversitesi Ulaştırma Anabilim Dalı tarafından, Alan Analizlerinin ülkemizde de yapılabilirliğini ve gerekliliğini göstermek amacı ile D1 karayolunun Göztepe-Tuzla arasında kalan kesiminde analiz çalışmaları yapılmıştır. Kentlerarası ve kentiçi trafiğin bir arada yer aldığı D1 karayolunda, düşük maliyetli iyileştirmelerle kazaların kısa zamanda azaltılabileceği öngörüsü ile kara noktalarla dolu olan bu kesimde, önerilen tipteki iyileştirmelerin yapılmasıyla elde edilen sonuçlar öngörünün doğruluğu ispatlamıştır. Çalışma başlangıcında, üzerinde çalışılacak kara noktalar, kaza deneyimlerine göre bölgelerin sıralanması ve kalite kontrol yöntemleri bir arada kullanılarak belirlenmiştir. Belirlenen kesimler sırası ile : - Göztepe - Kartal-Soğanlık - Bostancı - Topselvi - Küçükyalı - Pendik - Maltepe - Pendik Köprülü Kavşağı - Gülsuyu - Tuzla kesimleridir. Daha sonra Trafik Bölge Müdürlüklerinden bu kesimlere ait 3'e yakın trafik kaza raporu alınarak analiz bölgesine ait veri tabanı oluşturulmuştur. Kaza raporlarından elde edilen veriler, çarpışma ve durum diyagramları ile kaza özet tablolarına aktarılarak değerlendirilmiştir. 354

5 Yapılan gözlemlerle çarpışma ve durum diyagramları birleştirilerek, kesimlerdeki kaza nedenleri ve bunları azaltacak iyileştirme türleri, her kesim için ayrı ayrı ortaya konulmuştur. Analiz sonucunda, kaza nedenlerinin başlıcalarının şunlar olduğu saptanmıştır : 1. D1'e katılımlarda, hızlanma şeritlerinin yeterli uzunlukta olmaması, ayrımların ise sürücülere çok daha önceden ve anlaşılır biçimde verilmemesi.. D1 üzerinde bulunan durakların gelişigüzel kullanımı. 3. D1'e giriş ve çıkışların kontrolsüz şekilde yapılması. 4. Boyuna eğimin yüksek olduğu rampalarda tırmanma şeritlerinin yetersiz kalması. 5. Güzergah boyunca yolcu taşımacılığı yapan otobüs, minibüs, taksi gibi araçların, trafik akışını engelleyecek şekilde indirme, bindirme ve bekleme yapmaları. 6. Dere düşey kurpta bulunan yaya üst geçitlerinde yeterli görüş mesafesinin sağlanamaması. 7. Eşdüzey ve katlı kavşaklardaki projelendirme hataları ve işaretlendirme eksiklikleri.. Karayolunda yaya hareketlerinin kontrol altına alınmaması. 9. Yolu kullanan araçlar arasındaki hız farkları ve aşırı hızı önleyici tedbirlerin alınmaması. 1. Yol kenarındaki bariyerlerin sürekliliği sağlanamadığından, benzin istasyonu, sanayi tesisleri gibi yapılardan D1'e yapılan kontrolsüz giriş ve çıkışlar. 11. Karayolunun kuzey ve güneyinde uzanan ve yan yol olarak-adlandmlan, ancak hiç bir trafik işaretlemesinin bulunmadığı kesimler. Kaza Alan Analizlerinin hedefine ulaşabilmesi için, kaza nedenlerini ortadan kaldıracak iyileştirmelerin yapılması ve bu iyileştirme sonuçlarının değerlendirilmesi gerekir. Analiz sırasında, kazaların yoğunluğu açısından göze çarpan kesimlerden birisi de Kartal-Soğanlık kesimi 1 idi yılında bu kesimde meydana gelen kazanın 4'ü yaralanmalı, 'sı ise ölümlü kaza şeklinde olmuş, yaralanmalı kazalarda ise 1 kişi yaralanmıştır. Kesimdeki kazaların %43'ü Soğanlık eşdüzey kavşağı üzerinde, geri kalanlar ise yan yollarda ve D1 üzerinde meydana gelmiştir. Yaralanmalı ve ölümlü kazaların bu derece yoğun olması, bu kesim üzerinde ek çalışmalar yapmamıza neden olmuştur. Soğanlık eşdüzey kavşağı her açıdan incelenerek, gerekli trafik sayımları yapılmış, adeta bir tarla konumunda olan, taşıt ve yayaların her türlü manevra ve hareketi rahatça yapabildiği bu kavşağın, en kısa zamanda kontrollü hale getirilmesi gerekliliği konu ile ilgili birimlere birçok kez önerilmiştir. Kavşağın kontrollü hale getirilmesinin yanı sıra, yan yollarda da trafik işaret eksikliklerinin tamamlanması, kaplama üstü çizgilerin çizilerek bu bölgelere en kısa zamanda gerçek yol niteliğinin kazandırılması gerekliliği her zeminde vurgulanmıştır. Şekil 'de yer alan kesime ait çarpışma diyagramında yer alan kazaların önerilen iyileştirmeler uygulandığında ne kadar azalacağı Bayesçi yaklaşımla yorumlanarak değerlendirilmiş, meydana gelen kazalar tiplerine göre sınıflandırılarak, iyileştirme sonunda olabilecek kaza sayıları Tablo 'de verilmiş, sonuç olarak bu eşdüzey kavşak, kurallı bir yol haline getirilebilirse, kaza sayılarında %1'lere varacak azalmalar olacağı vurgulanmıştır. 355

6

7 İnceleme kesiminde, kazaların her geçen gün artan boyutlarda devam etmesi sonucu, 1997 yılı sonunda kavşak düzenlenip sinyalize kavşak haline getirilmiştir. Yapılan iyileştirmenin sonuçlarının değerlendirilmesi amacı ile Kartal Trafik Bölge Müdürlüğü'nden, Kavşakta meydana gelen kazalara ait raporlar incelenmiş ve 199 yılının ilk 6 ayında kavşakta sadece 6 kaza meydana geldiği görülmüştür. Bu durum Tablo ile birleştirilerek Tablo 3'de vurgulanmıştır. Tablo.1994 Yılı Soğanlık Eşdüzey Kavşağındaki Kaza durumu 1994 Yılı İçin İyileştirme Sonucu İyileştirme yapıldığında Kaza Tipi Kaza Sayısı Önlenebilecek Kaza Sayısı Muhtemel Kaza Sayısı Taşıt - Yaya Kafa Kafaya Çarpışma Dik Açılı Çarpışma Yandan Çarpma Sabit Cisme Çarpma Arkadan Çarpma Kontrolden Çıkma Devrilme TOPLAM Sonuç olarak, 1994 yılında saptadığımız kaza nedenleri ve bu nedenleri ortadan kaldıracak mühendislik çalışmalarının yapılması ile elde edilen sonuçlar, mühendislik çalışmalarının kazaların azaltılmasındaki payını çok açık olarak göstermektedir. Ülkemizde bu durum ne yazık ki göz ardı edilmekte, kazalardaki sorumluluğun tümü sürücü ve yayalara verilerek kolaycılığa gidilmekte, alınması gereken önlemler geciktirilmekte ve asıl yapılması gerekenler yapılmamaktadır. Tablo 3. İyileştirme Öncesi ile, İyileştirme Sonrasının Karşılaştırılması 1994 Yılı İçin İyileştirme Sonucu İyileştirme yapıldığında 199 Yılının İlk Altı Kaza Tipi Kaza Sayısı Önlenebilecek Kaza Sayısı Muhtemel Kaza Sayısı Ayındaki Kaza Sayısı Taşıt - Yaya Kafa Kafaya Çarpışma Dik Açılı Çarpışma Yandan Çarpma 3 Sabit Cisme Çarpma 1 1 Arkadan Çarpma Kontrolden Çıkma 1 Devrilme TOPLAM