MEE PALAMUDUNDAN SEP MADDES ÜRETM, KARILAILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERLER

Transkript

1 MEE PALAMUDUNDAN SEP MADDES ÜRETM, KARILAILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERLER Selim EN* lhan DENZ** smet HAKMOLU*** Kamile TIRAK* Yasar Selman Gültekin* * ABÜ Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendislii Bölümü, Düzce **KTÜ Orman Fakültesi, Orman Endüstri Müh. Bölümü, Trabzon ***ARTU Kimya Salihli Palamut letmesi Sanayi A., Salihli Özet Türkiye de sepi maddesi üretimi yapılan palamut meesi (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis) kadeh ve tırnaklarından üretilen sepi maddesi dünyada valex (valonea extract) ticari adıyla bilinmektedir. Deri sanayinde toz veya hülâsa haline getirilen palamut kadeh ve tırnakları yalnız veya dier sepi maddeleri ile karıtırılarak deriye uygulanmaktadır. Özellikle kaba derilerin ilenmesinde kullanılan temel bir hammaddedir. Ayrıca tekstil sanayinde ipekli kumaların siyaha boyanmasında kullanılmaktadır. Günümüzde palamut meesi ormanlarının tarım arazilerine dönütürülmesiyle palamut kadehi ileyen tesislerin hammadde teminini olumsuz yönde etkilemektedir. Odun dıı orman ürünleri kapsamında önde gelen sepi maddesi kaynaımız Palamut Meesinin mevcut ve potansiyel katkısının arttırılması için kaynakların etkin korunması ve sürdürülebilir faydalanmanın temini yanında, sanayide son ürüne dönütürülmesi ve pazarlama kademesinde karılaılan engellerin kaldırılması gerekmektedir. Bu çalımada Türkiye de Mee palamudundan sepi maddesi üretimi yapan birkaç fabrikadan biri olan Salihli Valeks letmesi örnei ele alınmıtır. Ülkemiz odun dıı orman ürünleri arasında önemli bir yeri olan mee palamudu kadehinden sepi maddesi üretimi ve ihracatının büyük kısmı bu iletmeden gerçekletirilmektedir. Mee palamudundan sepi maddesi üretimi ve hammadde temininde karılaılan problemler ayrıca üretim ve pazarlama aamalarında karılaılan sorunlar ve çözüm önerileri ele alınmıtır. Anahtar Kelimeler: Mee palamudu, valex iletmesi, tanen üretimi PRODUCTION OF TANNING MATERIAL FROM VALONIA OAK, PROBLEMS AND ALTERNATIVE SOLUTIONS Abstract Products of tanning material, valonia extract (valex) from the cup and nails of Oak (Quercus ithaburensis subsp. macroplepis) acorn were utilized in tanning rough hides (leather). Tanning material produced as dust or extract is used alone or with the other tanning materials in Tan industry. In Turkey, there is only one company, Artu Kimya Management manufacturing taning material from valonia Oak and most of the produced tanning material has been exported to European countries. A large part of vegetable tanning material is collected from Valonia oak as pure and dust. Approximately ton extract is taken from 100 ton Valonia. This blocky extract includes 70% of tanning material, 4% of glucose, 1,5% of saccharose and 7,5% of water. One of the biggest world industries, leather industry requires 30% of vegetable tanning materials. In textile industry, vegetable tanning material is also utilized in dying silk clothes. The Valonia Oak fruits have been a nutrient for human beings and animals from the Antique Ages. In addition, Valonia Oak and its barks have been

2 Selim EN v.b. utilized as therapeutic for several diseases. For example, syrup, extracting acorn cups and nails with water and adding sweetener to the extract prevents diarrhea. On the other hand, the number of companies producing tanning material from valonia Oak is nowadays diminished. The main reason for that is the reduction of Valonia Oak forest. Companies having expensive raw material has difficulties on management. Companies supporting tanning material to the leather industry are not able to compete on prices, therefore, the number of companies producing tannin materials from Valonia Oak diminishes. Production of tanning material from Valonia Oak, problems in production (obtaining, getting) and collection raw materials, and solution proposals will be discussed in this study. Keywords: Valonia Oak, Valex industry, tannin production 1. Giri Odun dıı orman ürünleri kapsamında yer alan ve deri sanayinde ham derilerin ilenmesinde kullanılan sepi maddeleri çeitli tanenli bitkisel kaynaklardan elde edilmektedir. Hayvan derilerinin ilenerek giysilik ve ayakkabılık deriler haline getirilmesi ilemine sanayiciler tarafından sepileme (tabaklama) adı verilmektedir (Armaan, 1988). Derilerin tabaklanması sonunda derilere güne, yamur gibi hava artlarının olumsuz etkilerine ve böcek, mantar gibi canlıların zararlı etkilerine karı direnç kazandırılmaktadır (Topta, 1993). Derilerin sepilenmesinde eski çalardan beri çeitli bitki ekstraktlarından faydalanılmıtır. Balıca sepi maddeleri kabuklar, odunlar, tohumlar, yaprak, kök ve mazılardan elde edilmektedir (Bozkurt ve Göker, 1981; en, 2001). Dünyanın en büyük endüstrileri arasında yer alan deri endüstrisinin yıllık sepi maddesi ihtiyacının %30'u bitkisel sepi maddeleriyle karılanmaktadır. Bitkisel sepi maddesi ihtiyacının büyük bölümü ise palamut hülasası ve tozu ile karılanmaktadır. Antik çalardan beri dericilik ve boyacılıkta kullanılan Mee palamudunun kadeh ve tırnakları yanında meyvesinden de insan ve hayvan gıdası olarak faydalanılmıtır. Ayrıca çeitli hastalıkların tedavisinde faydalanılmıtır. Kadeh ve tırnakların toz haline getirilerek hazırlanan sulu ekstraktı bal, eker ve dier tatlandırıcılarla tatlandırılarak çocuk ishallerini kesici özellii olan urupların imalinde kullanılmaktadır (Baytop, 1999). Ülkemizde üretimi yapılan önemli sepi maddesi kaynaklarımız palamut meesi (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis) ne ilave olarak, mazı meesi (Quercus infectoria oliv.), Sumak (Rhus coriaria L.) yaprakları ve çam kabukları (çameks) dır (Sen, 2001). Bunlar içerisinde en fazla miktarda üretimi yapılan mee palamudu valex (valonea extract) ticari adı ile ülkemizde birkaç fabrikada üretilmektedir. Bunlardan en yüksek kapasiteli olanları Salihli deki Artu Kimya Sanayi A nin Valeks iletmesi ve Balaban Palamut letmesi sayılabilir. Mee palamudu hulasaları yurt içinde geni bir kullanım alanına sahip olmakla birlikte yurt dıına da ihraç edilmektedir. 2

3 2. Palamut Meesi (Quercus ithaburensis Decne subsp. macrolepis) Türkiye'de yayılı gösteren Fagaceae familyasının bir cinsi olan meelerin yaklaık 23 taksonun meyveleri bir ayırım yapılmaksızın palamut olarak adlandırılmaktadır. Bununla beraber ekonomik önemi olan palamutların elde edildii türler Q. cerris L. (Türk meesi), Q. ithaburensis Decne subsp. macrolepis (Kotschy) Hedge-Yalt (Palamut meesi) ve Q. robur saplı meedir. Bunların içinde de en çok palamut meesinin meyveleri kullanılmaktadır. Bu türün dünya üzerindeki tabi yayılı alanı Yunanistan, Arnavutluk, talya, Suriye, Ürdün, Türkiye kısmen Balkanlar ve hemen bütün Dou Akdeniz Bölgesi ülkeleridir. Yaklaık olarak ülkemizde 260 bin hektar alanda yayıldıı literatürde yer alan bu bitki Ege, Güney, Güneydou Anadolu Bölgeleri ile ç Anadolu Bölgesi, Marmara Bölgesi ve Trakya'da lokal olarak yayılı göstermektedir (Anin ve Özkan 1993; Yaltırık, 1994; Anonim, 1991). Dier meeler, kızılçamlar, fıstık çamları ya da ardıçlarla bir arada m lerde bulunur. Aaç 5-10 yaından itibaren meyve vermeye balar. Bol meyve verimi yaından itibaren balar. Palamut meesinin meyvelerinin olgunlama dönemi yetime yöresine balı olmakla birlikte Eylül- Kasım arasıdır. Fakat meyveyi taıyan kadehin ticari yönden ekonomik deeri çok fazla olup bu yüzden en uygun toplama zamanı Akdeniz bölgesinde Austos ayı ortası, Ege ve Marmara bölgelerinde de Austos ayı sonlarıdır (Bozkurt ve Göker, 1981, Genç, 1990; Armaan, 1988). Mee palamudunun tanen miktarları meyve, kadeh ve tırnak bölümlerinde farklı olup; Pelit % 6-10, kadeh % 27.5, tırnaklar ise % civarında gallik tanen ihtiva eder (Anonim b, 2006). Olgun olmayan meyveler olgun olanlardan daha fazla sepileyici madde ihtiva ederler. Bunun dıında kadehlerde % oranında su, meyvelerde ise tanenin dıında eker (glikoz) bulunmaktadır. ekerin bulunma oranı da pelitlerde % 9 kadehde ise % 2,7 kadardır (Anonim, 1996; Armaan, 1988; Bozkurt ve Göker, 1981; Hu, 1969). Deri sanayinde toz veya hülâsa haline getirilen palamut kadeh ve tırnakları yalnız veya dier sepi maddeleri ile karıtırılarak kullanılmaktadır. Ayrıca tekstil sanayinde ipekli kumaların siyaha boyanmasında kullanılmaktadır. Derilerin tabaklanmasında sadece palamut hülasası kullanıldıında sepi maddeleri deri içine fazla nüfuz etmeyerek yüzeyde çatlaklar meydana getirmektedir. Yaklaık olarak 100 ton palamuttan ton hülâsa elde edilmektedir. Esmer renkteki bu hülâsa % 70 sepileyici, % 4 glikoz, % 1,5 sakkaroz ve % 7,5 su ihtiva etmektedir. Türk Standartları Enstitüsü tarafından TS 1016 /1975 Palamut ve Palamut Tırnakları Standardı yayınlanmı ve palamut sınıfları tanımlanmıtır(ts 1016; Anonim a, 2006). Türk Standartları Enstitüsü tarafından yayınlanan TS 5829/1988 Palamut özü (Valeks) standardında Mee Palamudundan elde edilen tanen miktarı en az %65 olarak belirtilmitir (TS 5829/1988). 3. Mee Palamudundan Sepi Maddesi Üretimi Mee palamudundan sepi maddesi ekstraktının elde edilmesinde Salihli Valeks Sanayi iletmesi örnei ele alınmıtır. Tanen ekstraktının elde edilecei palamut kadehleri önce parçalanarak küçük kısımlara ayrılmaktadır. Daha sonra öütülerek inceltilmektedir. Ekstraksiyonda kullanılacak 3

4 Selim EN v.b. olan suyun kalsiyum ve magnezyum gibi sertlik derecesini arttıran maddeleri içermemesi ve ph derecesinin yaklaık 5 olması gerekmektedir. Bazı fabrikalarda ekstraksiyon suyuna sodyum sülfit ve ya sodyum bisülfit katılarak randıman arttırılmaktadır. Ekstraksiyon bataryaları litrelik kazanlardan oluabilmektedir. Kazanların her birisine kg miktarında ekstraksiyon malzemesi doldurulabilmektedir. Ekstraksiyon kapları açık veya kapalı olabilmektedir. Yeni doldurulan kap her defasında en son boaltılmaktadır. Ekstraksiyonu yapılacak olan maddenin özelliine göre ilem çeitli sıcaklıklarda yapılabilmektedir. Ekstraksiyon sıcaklıı 85 0 C süresi de 80 dak dır. Ekstraksiyon sonrası tanen çözeltisi durulmak üzere tekne eklindeki kaplara akıtılmakta, pres veya santrifüj tertibatından geçirilerek filtre edildikten sonra buharlandırma tertibatında suyu kaçırılarak youn bir duruma getirilmektedir. Buharlandırma kapları birbiriyle irtibatı olan birkaç kazandan ibarettir. Buharlandırma vakumla yapıldıı takdirde daha düük sıcaklık uygulanacaından maddenin çözünmesi de önlenebilmektedir. Buharlatırma kazanında karıtırıcı tertibatlı olan özel bir vakum buharlatırıcısında %20-25 oranda younlua eriinceye kadar tekrar bir buharlandırmaya tabi tutulmaktadır. Bunu takiben soumaya bırakılan madde katı bir ekstraksiyon ürünü olarak elde edilmektedir. Katı maddenin elde edilmesi silindir biçimindeki kurutuculardan geçirmek ya da sıcak hava akımına karı püskürmek suretiyle de salanabilmektedir. Püskürtme metodu süt tozu ya da kahve ekstraktının elde edilmesi ileminde olduu gibidir. ekil 1 de görüldüü gibi tanen çözeltisi dakikada devir yapan bir tertibattan geçirilerek püskürtülmekte ve ortamdaki sıcak hava ile temas eden tanecikler anında kuru toz haline gelerek dip kısma çökmektedir (Anonim b, 2006). 4. Bitkisel Sepi Maddelerinin Üretiminde Sorunlar Türkiye de toplam ha mee ormanının ha ı palamut meesi ormanıdır. Bunun ha ı (yaklaık %84) özel ahıslara ait arazilerde bulunmaktadır. Yılda ortalama bin ton rekolteye sahip olduu tahmin edilmektedir. Özel ahıslara ait arazilerin büyük bölümü tarım arazisine dönütürülmü, tarım yapmaya elverili olmayan bölümü ise kendi haline terkedilmi bulunmaktadır. Bitkisel Sepi maddelerinin üretimindeki sorunları hammadde temininde yaanan sorunlar, maddi ve sosyal alanda yaanan zorluklar ve pazarlama aamasında yaanan sorunlar olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Hammadde temininde yaanan sorunlar: Bitkisel sepi maddeleri pazarında sahip olduumuz pazar payımızı koruyamamı olmamız sektörün gerilemesinde barol oynamıtır. Palamut kadehi ileyen iyerlerinin azalması sonucu düük kapasiteyle çalıan iletmelerin hammadde alımlarının azalması arz talep dengesini bozmu bu da zamanla üretici aleyhine gelierek düük fiyatla hammadde alımları zamanla bu sektöre cazibesini kaybettirmitir (Önal, 1993). Sulu tarım yapılan sahaların artmasıyla meeliklerin kesilerek tarım alanlarına dönütürülmesi ve yakacak odun olarak deerlendirilmeleri sonucu en önemli sepi maddesi kaynaımız palamut meeleri iyice azalmıtır. Son be yılda Ege Bölgesi ndeki özellikle ahıs arazilerinde Mee palamudu hızlı bir ekilde yok edilmektedir (Sen ve ark, 2005). Mee palamudunda sezonluk olarak hammadde temininde sıkıntılar 4

5 yaanmaktadır. Örnein 2003 sezonunda 6000 ton mee palamudu kapsülü ileyen Artu kimya valeks fabrikası, 2004 sezonunda 2000 ton palamudu zor temin edebilmitir. Palamut meelerinin serbestçe kesilebilmesi: Mee palamudu teminindeki zorlukların dier bir sebebi olarak aaç kesimlerini ve mee palamudunun meyveli aaç kapsamında olması nedeniyle rahatça izin alınarak kesilebilmesidir. Özellikle 20 yıl içerisinde bilinçli ve bilinçsiz olarak ilgili aaç ve aaçcıkların yok edilmesi gündemdedir. Firmalar bu konuyu Orman Bölge Müdürlüklerine, Orman letme Müdürlüklerine ve balı efliklere, kaymakamlıklar ve muhtarlıklara ilgili yazılarla ve ziyaretler ile ileterek konunun ciddiyetine dikkat çekmilerdir. Ayrıca basın yoluyla ve Ege Orman Vakfı, TEMA ve GEMA (Gediz Havzası Erozyonla Mücadele Aaçlandırma Çevre Kalkınma Vakfı) gibi vakıflarla ibirlii yoluna giderek sorunların çözülmesine çalıılmaktadır (Anonim b, 2006). Maddi ve sosyal boyuttaki zorluklar: Bu alandaki zorluklar daha çok firmaların kendi giriimleriyle aılmaya çalıılmaktadır. Bunlar mee palamudu fiyatlarının sezonlara göre deiiklik göstermesiyle olumaktadır. Örnein 2005 yılı alı fiyatlarının 2004 fiyatlarına göre % 230 artmasıyla 110,000 TL/kg'dan 250,000 TL/kg'a çıkan palamut alım fiyatı iletmeleri maddi olarak sarsmıtır. Mee palamudu ormanlarının azalması bu yolla geçimini salayan köylüleri alternatif ürünlere yönelmeye sevk etmitir. letmeler nakliye vb maddi imkânları salamalarına ramen yine de palamut toplayacak kimseleri zor temin edebilmektedir. Salihli Palamut letmesi sahip olduu yıllık tonluk ve 3 vardiya kapasiteli iletmelerinin ton kapasite ile çalımalarının iletmeye getirdii masrafların artık altından kalkılamayacak boyutlara geldiini belirtmilerdir (Anonim b, 2005). Pazarlama Aamasında Sorunlar: Yukarıda sayılan zorlukları her eye ramen aıp ayakta durmaya çalıan iletmeleri pazarlama aamasındaki sorunlar da yıpratmaktadır. Mee palamudundan üretilen sepi maddesi daha çok kaba derilerin sepilenmesi için uygun olup giysilik derilerde tek baına kullanılamamakta dier sepi maddeleri ile birlikte karıtırılarak kullanılmaktadır. Deri üreticileri kaliteli deriler elde etmek için daha uygun olan pahalı ithal sepi maddelerini tercih etmektedirler. Üretilen valeksin kilosu piyasada 1 avro gibi bir fiyata satılmaktadır. Bu fiyata satılan ürün iletmelerin toplam maliyet giderlerinin karılanmasında yeterli olmamaktadır. Bu arada yapay sepileme maddelerinin pazarda paylarının artması da doal sepileyici maddelerin pazar paylarının azalmasında etkili olmakta ve sektör cazibesini kaybetmektedir (Sen ve ark, 2005). 5

6 Selim EN v.b. 5. Sonuç ve Öneriler Dünya deri endüstrisinin yıllık sepi maddesi ihtiyacının %30'u bitkisel sepi maddeleriyle karılanmaktadır. Anadolu florası bitkisel sepi maddeleri açısından çok zengindir. Bitkisel sepi maddesi ihtiyacının büyük bölümü palamut hülasası ve tozu ile karılanmaktadır. Ancak ülkemizdeki sepi maddesi kaynaklarımızın deerlendirilmesinde gösterilen çabalar yetersizdir. Ülke ekonomisinde önemli bu zenginlik kaynaklarımızın daha verimli deerlendirilmesinde bazı düzenlemelerin ve önlemlerin göz önüne alınması gerekmektedir. 1. Mee palamudunun üretildii sahaların daralmaması için önlemler alınmalı. Uygun ekolojik koulları içeren alanlarda aaçlandırma faaliyetleri ile sahalarının geniletilmesi göz önüne alınmalıdır. Yüksek miktarda tanen bulunan bireylerin belirlenerek, aaçlandırmalarda kullanılması salanmalıdır. 2. Mee palamudu aaçlarının kesilmesine engel olacak kanuni düzenlemelerinin yapılması, ayrıca ormanlık alanlarda toplama yapmak isteyen orman köylülerine kolaylık salayacak düzenlemeler getirilmelidir. 3. Palamutların ormanlardan toplandıktan sonra uygun depolama ve fabrikaya nakliyesi sepi maddesinin kalitesi bakımından itinalı bir organizasyon gerektirmektedir. Kalitesinin salanması bakımdan ürünün zamanında toplanması ve nakledilmesi gibi düzenlemelere önem verilmelidir. 4. Sepicilik açısından önem taıyan tüm orman tali ürünlerinin envanterleri, yayılı alan ve türleri yeniden belirlenmelidir. Bu veriler yardımıyla kaynaklara yönelik iletme planları düzenlenerek üretimleri yapılmalıdır. Bu ürünlerin üretimi, toplanması ve deerlendirilmesi konusunda gerek teknik elemanlara, gerekse orman köylülerine yönelik özel eitim programları düzenlenmelidir. Tarife bedellerinin günün koullarına göre yenilenmesi gerekmektedir. 5. Mee palamudu ve dier orman tali ürünlerimizin ilenmi son ürün olarak gerek yurt içinde kullanılması, gerek yurt dıına ihracının artması yeni istihdam sahaları oluturacak ve daha fazla getiri salayacaktır. Kaynaklar 1. Anin, R., Özkan, Z.C., Tohumlu Bitkiler, (Odunsu Taksonlar), KTÜ Orman Fakültesi, Yayın No:167, Fak Yay. No: 19, 512 s., Trabzon 2. Anonim, 1991 Ülkemizdeki Bazı Önemli Orman Tali Ürünlerinin Tehis ve Tanıtım Kılavuzu, TC Orman Bakanlıı, Y.No:659, S. No:18, Ankara. 3. Anonim a Anonim b, Salihli Palamut Sanayi ve Valeks letmesi., Salihli, zmir 5. Armaan, M., Palamutun Deerlendirilmesi, Valeks Üretimi ve Kullanım Yerleri, Yüksek Lisans Tezi, KTÜ, FBE, 54 sayfa, Trabzon. 6. Baytop, T.,1999. Türkiye de Bitkiler le Tedavi, ISBN: , stanbul. 7. Berkel, A., 1948., Orman Mahsullerinden Faydalanma, Tarım Bakanlıı Orman Genel Müdürlüü Yayınlarından Özel Sayı:75, stanbul. 8. Bozkurt, Y., Göker, Y., Orman Ürünlerinden Faydalanma, Ü, Yayın No:3402, O.F. Yayın No:379, stanbul, 448 s. 9. DE, Devlet statistik Enstitüsü Yıllıı. 10. Ekici, M., Mazı, Ormancılık Aratırma Enstitüsü Yayınları, Muhtelif Yayınlar Serisi No:35, 11 s, Ankara 6

7 11. Genç, A., Batı Anadolu Bölgesinde Palamut Meesi Aaçlandırma Teknii, Ormancılık Aratırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Bülten, N0:212, 32 s, Ankara 12. Hu, S., Orman Mahsulleri Kimyası, Ü Orman Fakültesi, Ü Yayın No:1451, OF Yayın No:150, stanbul, 195 s. 13. Önal, S., Bazı Orman Tali Ürünlerinin Kuru Aırlıkları, OAE Yayınları, No:77, 14. Topta, A., Deri Teknolojisi, Ü Teknik Bilimler MYO, 846 s, stanbul. 15. TS 1016, Mee palamudu ve Palamut Tırnakları 16. TS 5829, Palamut Özü (Valeks) 17. en, S., 2001, Bitki Fenollerinin Odun Koruma Etkinliklerinin 18. Sen, S., Deniz,., ahin, H.., Sepi maddesi eldesinde önemli odun dıı ürünlerimiz, Üretimleri ve kullanımları ile ilgili sorunlar ve çözüm önerileri, 1. Çevre ve Ormancılık urası, Antalya. 19. Belirlenmesi, ZKÜ FBE, Doktora Tezi, 300 s., Zonguldak. 20. Yaltırık, F., Dendroloji, stanbul Üniversitesi Yayın No: 3836, Orman Fakültesi Yayın No:431, ISBN: , stanbul. 7