Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu

Transkript

1 WORLD BANK Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Ekoloji Yaban Hayatı Su Koruma Alanları Gürültü Public Disclosure Authorized Hava Peyzaj Toprak

2

3 TÜRKİYE DEKİ HİDROELEKTRİK SANTRALLERİ İÇİN ÖRNEK KÜMÜLATİF ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ KILAVUZU Aralık 2012 Ankara

4 ÖNEMLİ NOT Bu doküman, ESMAP (Enerji Sektörü Yönetim Yardım Programı) fonları ile desteklenen Türkiye Su Havzaları Yönetimi P başlıklı Dünya Bankası Analitik ve İstişari Çalışmasının Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirme (KÇED) Teknik Yardım Çalışması başlıklı 2. Bileşeni kapsamında hazırlanmıştır. Kılavuz doküman, Haziran 2012 de Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü ne sunulan Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirme Danışma Notu nun bir ekini oluşturmaktadır. Kılavuz hidroelektrik santraller üzerinde özellikle odaklanılarak hazırlanmıştır ve Çevresel Etki Değerlendirme ile ilgili ulusal mevzuat için destekleyici bir doküman olarak kullanılması amaçlanmaktadır. Bu resmi bir doküman değildir ve ulusal mevzuatın veya Dünya Bankası nın koruma önlemleri ile ilgili bir operasyonel politikasının yerini almamaktadır. ESMAP MİSYONU Enerji Sektörü Yönetim Yardım Programı (ESMAP), Dünya Bankası tarafından yönetilen küresel bir bilgi ve teknik yardım programıdır. Düşük ve orta gelirli ülkelere, yoksulluğun azaltılması ve ekonomik büyümenin sağlanması hedefleri doğrultusunda çevresel açıdan sürdürülebilir çözümler üretebilmeleri amacıyla bilgi birikimlerini ve kurumsal kapasitelerini arttırmaları için analitik ve istişari hizmetler sunmaktadır. ESMAP, Avustralya, Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, İzlanda, Litvanya, Hollanda, Norveç, İsveç, İngiltere ve Dünya Bankası tarafından finanse edilmektedir. ESMAP TEŞEKKÜR BEYANI Enerji Sektörü Yönetim Yardım Programı (ESMAP) ile sağlanan finansal ve teknik destek minnetle karşılanmaktadır. Dünya Bankası tarafından yönetilen küresel bir bilgi ve teknik yardım vakıf fonu olan ESMAP, düşük ve orta gelirli ülkelere, yoksulluğun azaltılması ve ekonomik büyümenin sağlanması hedefleri doğrultusunda çevresel açıdan sürdürülebilir çözümler üretebilmeleri amacıyla bilgi birikimlerini ve kurumsal kapasitelerini arttırmaları için analitik ve istişari hizmetler sunmaktadır. ESMAP, Avustralya, Avusturya, Danimarka, Fransa, Finlandiya, Almanya, İzlanda, Litvanya, Hollanda, Norveç, İsveç ve İngiltere gibi ülkelerin ve Dünya Bankası nın temsil edildiği çok taraflı kurumlar ile resmi iki taraflı donörlerden oluşan bir İstişare Grubu (CG) tarafından yönetilmekte ve finanse edilmektedir. ESMAP TELİF HAKKI NOTU Enerji Sektörü Yönetim Yardım Programı (ESMAP) raporları, ESMAP çalışmalarının kalkınma topluluğuna mümkün olan en az gecikme ile duyurulması amacıyla yayınlanmaktadır. Bu belgede atıfta bulunulan bazı kaynaklar kolaylıkla erişilemeyecek gayrıresmi dokümanlar olabilir. Bu raporda belirtilen bulgular, yorumlar veya sonuçlar tamamen yazarların kendi sorumluluğundadır ve hiçbir şekilde Dünya Bankası na, bağlı kuruluşlarına, temsil ettikleri ülkeler adına icra direktörleri kurulunda yer alan üyelere veya ESMAP a atfedilemez. Dünya Bankası ve ESMAP, bu yayında yer alan verilerin kesinliğini garanti etmez ve bunların kullanımı sonucunda ortaya çıkacak durumlar ile ilgili herhangi bir sorumluluk kabul etmez. Bu dokümanda yer alan haritalarda gösterilen sınırlar, renkler, değer birimleri ve diğer bilgiler, Dünya Bankası Grubu adına herhangi bir bölgenin hukuki statüsü ile ilgili bir değerlendirme veya bu sınırların kabulünün onayı anlamına gelmez.

5 İçindekiler İçindekiler Tablolar Listesi Şekiller Listesi Metin Kutuları Listesi Kısaltmalar Listesi 1. GİRİŞ 1.1. Amaçlar ve Hedef Kitle 1.2. Kapsam ve ÇED Mevzuatı/Süreci ile İlişki 1.3.Kılavuzun Yapısı 2. KÇED İN TEMEL ESASLARI 2.1. Kümülatif Etkilerin Tanımı 2.2. Temel Kavramlara Geel Bakış Değerli Ekosistem Bileşenleri (DEB ler) Etki Alanı Kabul Edilebilir Değişim Sınırı 2.3. KÇED in Proje Düzeyindeki ÇED Sürecine Dahil Edilmesi 3. KÇED ETÜTLERİNDEKİ KİLİT GÖREVLER 3.1. KÇED Çerçevesi 3.2. Kapsam Belirleme Proje Faaliyetlerinin Tanımlanması Etki Alanının Belirlenmesi DEB lerin Seçilmesi Aynı DEB leri Etkileyen Diğer Geçmiş, Mevcut ve Gelecekteki Faaliyetlerin Belirlenmesi Projeye Özgü Standartların ve Kabul Edilebilir Değişim Sınırının Belirlenmesi 3.3. Mevcut Durum Çalışmaları ve Etki Değerlendirmesi Mevcut Durum Çalışmaları Etkilerin Tanımlanması Etki Değerlendirmesi 3.4. Etki Azaltma Önlemleri 3.5. Önem Değerlendirmesi 3.6. İzleme ve Takip 4. KÇED ETÜTLERİNİN YÖNTEMLERİ VE ARAÇLARI 4.1.Değerlendirme Yöntemlerine ve Araçlarına Genel Bakış 4.2. Değerlendirme Yöntemleri ve Araçları Arasından Seçim Yapmak 4.3. Yöntemlerin ve Araçların Farklı KÇED Görevleri İçin Kullanımı 5. KÇED ETÜTLERİNİN HAZIRLANMASI VE RAPORLANMASI 5.1. KÇED Bulgularının Raporlanması 5.2.En İyi Uygulamalara İlişkin Kilit Kriterler 5.3. KÇED Kontrol Listesi KAYNAKÇA i ii ii ii iii

6 Tablolar Listesi Tablo 4-1 KÇED Etütlerine İlişkin Değerlendirme Yöntemlerine ve Araçlarına Genel Bakış Tablo 4-2 Değerlendirme Yöntemlerinin ve Araçlarının Farklı KÇED Görevleri İçin Uygulanabilirlikleri Şekiller Listesi Şekil 4-1 DEB Üzerindeki Etkilere Odaklanmak Metin Kutuları Listesi Metin Kutusu 1 Bir HES Projesi İçin Örnek DEB ler Metin Kutusu 2 KÇED Adımları ve Her Bir Adıma Özgü Görevler Metin Kutusu 3 Kümülatif Etkiler İçin Kapsam Belirleme Metin Kutusu 4 İlişkili Tesisler Metin Kutusu 5 Hidroelektrik Santral Projeleri İçin Etki Alanı ve Proje Faaliyetleri Metin Kutusu 6 Yukarı Ceyhan Nehri Üzerindeki HES Projelerinin Etki Alanı Metin Kutusu 7 KÇED Kapsamında Mekansal Sınırların Belirlenmesi Metin Kutusu 8 Habitata Dayalı DEB Belirleme Metin Kutusu 9 Ceyhan Nehri Üzerindeki HES Projeleri İçin Örnek DEB Tablosu Metin Kutusu 10 Diğer Eylemlerin Seçilmesi Metin Kutusu 11 Ceyhan Nehri Üzerindeki HES Projelerinin KÇED Etüdü İçin Seçilen Eylemler Metin Kutusu 12 Kritik Habitatlar Direktifi Metin Kutusu 13 Örnek Yasal Sicil Metin Kutusu 14 Örnek Projeye Özgü Standartlar Metin Kutusu 15 Ekosistem Değerlendirmesi ve Su Kullanım Hakları Etütleri Metin Kutusu 16 Ceyhan Nehri Üzerindeki HES Projeleri için Kullanılan Değerlendirme Matrisi Metin Kutusu 17 Ceyhan Nehri Üzerindeki HES Projelerine ilişkin Senaryolar Metin Kutusu 18 KÇED İçin Etki Değerlendirme Araçları Metin Kutusu 19 Etki Tanımlama ve Değerlendirme Tablosu/Matrisi Metin Kutusu 20 Bir Etki Azaltma Önlemi Olarak Net Kayıp Yok Yaklaşımı Metin Kutusu 21 Bakiye Etkilerin (Etki Azaltma Sonrası Kalan Etkiler) Önem Analizi Metin Kutusu 22 Bir HES Projesinin KÇED Etüdü Kapsamındaki Örnek Bir İzleme Programı

7 Kısaltmalar AB Avrupa Birliği CBS Coğrafi Bilgi Sistemleri ÇED Çevresel Etki Değerlendirme ÇŞB Çevre ve Şehircilik Bakanlığı DEB Değerli Ekosistem Bileşeni EBRD Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası HES Hidroelektrik Santral IAIA Uluslararası Etki Değerlendirme Birliği IFC Uluslararası Finans Kurumu KÇED Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi OSİB Orman ve Su İşleri Bakanlığı SÇED Stratejik Çevresel Etki Değerlendirmesi SKKY Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği

8 TEŞEKKÜR Bu çalışma Dünya Bankası ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirme, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü tarafından ortaklaşa gerçekleştirilmiştir. Dünya Bankası ekibinde Esra Arıkan (ECSEN, Proje Yöneticisi), Gerhard Dieterle (AES), Aziz Bouzaher (ECSEN), İbrahim Haluk Çeribaşı (danışman, editör), Dündar Emre Kaya (danışman, editör), Shinya Nishimura (ECSEG), Ülker Karamullaoğlu (ECCU6) ve Bilgen Kahraman (ECCU6) yer almıştır. Çevresel Etki Değerlendirme, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü personelinin tümüne gösterdikleri ilgi ve katkıları için teşekkür ederiz. Çalışma esnasında Orman ve Su İşleri Bakanlığı Su Yönetimi, Doğa Koruma ve Milli Parklar, Devlet Su İşleri Genel Müdürlükleri uzmanlarının katkılardan da önemli ölçüde yararlanılmıştır. Çalışmaya ilişkin genel kılavuzluk Kulsum Ahmed (ECSEN, Sektör Yöneticisi), Ranjit Lamech (ECSEG, Sektör Yöneticisi) ve Martin Raiser (Ülke Direktörü, ECCU6) tarafından sağlanmıştır. Çalışma ekibi, Agi Kiss (ECSOQ), Rikard Liden (TWIWA) ve Wolfhart Pohl un (AFTSG) değerli görüşlerinden de faydalanmıştır. Bu çalışmanın gerçekleştirilebilmesi için sağladığı finansman ve sürekli destekten dolayı ESMAP a (Enerji Sektörü Yönetim Yardım Programı) özellikle teşekkür ederiz.

9 1 Giriş

10 2 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 1: Giriş K ümülatif çevresel etki değerlendirmesine (KÇED) ilişkin bu Kılavuz, Dünya Bankası tarafından desteklenen KÇED teknik yardım çalışması kapsamında hazırlanmıştır. KÇED çalışması, Türkiye deki (hidroelektrik projeleri üzerinde odaklanan) projelerin kümülatif etkilerinin değerlendirilmesi ihtiyacına dayalı olarak hazırlanmış olup, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) ve Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın (OSİB) ilgili birimleri ile koordinasyon ve işbirliği içerisinde gerçekleştirilmiştir.

11 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 3 Bölüm 1: Giriş 1.1 Amaçlar ve Hedef Kitle Kılavuzun genel amaçları, ÇED sürecinin ve uygulamasının iyileştirilmesi/güçlendirilmesi;, SÇED Yönetmeliğine ve gelecekteki SÇED etütlerine yönelik çalışmaların desteklenmesi, doğal kaynakların sürdürülebilir bir şekilde geliştirilmesine yönelik çalışmaların teşvik edilmesi ve havza yönetim planlamasının geliştirilmesidir. Kılavuzun spesifik amaçları şunlardır: n KÇED uygulaması ile ilgili mevcut anlayışa genel bir bakış sunmak, n Gerçekleştirilecek KÇED çalışmaları için bir temel oluşturmak, n Kümülatif etki değerlendirmesi ile ilgili hususların dahil edilmesi ile birlikte proje düzeyindeki ÇED lerin kalitesini ve içeriğini geliştirmek, n KÇED etütlerinin kapsamı ve yöntemleri ile ilgili rehberlik sağlamak, n Kapsam belirleme ve inceleme süreçlerini iyileştirmek, ve n İlgili tüm paydaşları bilgilendirmek. Hedef kitle özellikle ÇŞB uzmanları, ÇED leri gerçekleştiren danışmanlar, İnceleme- Değerlendirme Komisyonlarının üyeleri ve proje sahipleri olmak üzere tüm paydaşlardan oluşmaktadır. 1.2 Kapsam ve ÇED Mevzuatı/Süreci ile İlişki Bu kılavuz, ÇED süreci kapsamında KÇED etütlerinin gerçekleştirilmesine yönelik bir rehberlik belgesi olup hukuki bir belge değildir. Klavuz, ÇED (ve gelecekteki SÇED) mevzuatına bir ek olarak kullanılmalıdır. Kılavuz resmi ve kural koyucu bir belge olarak hazırlanmamış ve projeye uygun bir yaklaşımın geliştirilmesinde ÇED uygulayıcılarına/danışmanlara yardımcı olmak ve bu etkilerin ÇED sürecinin ayrılmaz bir parçası olarak düşünülmesini sağlamak amacıyla tasarlanmıştır.

12 4 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 1: Giriş ÇED mevzuatı, ÇED süreci ve ÇED Başvuru Dosyasının genel formatı ile ilgili hükümler içermektedir. ÇED Raporlarının projeye özgü formatı, halkın katılımı ve kapsam belirleme süreçleri/toplantıları sonrasında ÇŞB tarafından belirlenmektedir. Bu kılavuz kümülatif etki değerlendirmelerinin ÇED e dahil edilmesi için bir temel sunmaktadır. Kılavuz KÇED ler ile ilgili arka plan bilgileri ve olası yaklaşımlar ile ilgili öneriler sunarak ÇED danışmanlarına genel anlamda yardımcı olmayı amaçlamakta olup, örnek bir pilot havza çalışmasını esas almaktadır. Pilot havza çalışması, KÇED ile ilgili önemli terimler ve yaklaşımlar hakkında bir anlayış sağlamak için kullanılmıştır. Bu çalışma, temel olarak Türkiye için söz konusu KÇED kılavuzunun geliştirilmesinde model olarak kullanılmıştır. Ayrıca, KÇED kavramlarının ve ilkelerinin ve SÇED ile ilgili bağlantıların ve ihtiyaçların daha iyi bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunmaktadır. ÇŞB ile yapılan toplantılar ve görüşmeler sonucunda Yukarı Ceyhan Havzası, çalışması yapılacak havza olarak belirlenmiştir. Bu havzanın seçilmesinde, kısa çalışma süresi, veri mevcudiyeti ve bölgedeki proje çeşitliliği gibi hususlar göz önünde bulundurulmuştur. 1.3 Kılavuzun Yapısı Kılavuz, Giriş bölümü de dahil olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. İkinci bölüm, KÇED ile ilgili temel kavramları ve kümülatif etkilerin tanımlarını içermekte olup, bilinmesi gereken temel kavramlara genel bir bakış sunulmaktadır. Ayrıca, KÇED in proje düzeyindeki ÇED sürecine dahil edilmesine yönelik bazı yöntemler sunulmaktadır. Üçüncü Bölüm, bir KÇED çalışmasının gerçekleştirilmesine ilişkin temel görevlerin açıklandığı önemli bölümlerden birisidir. Kademeli bir yaklaşım çerçevesinde kapsam belirleme, başlangıç düzeyi çalışmaları ve etki değerlendirme, etki azaltma önlemlerinin geliştirilmesi, önem değerlendirmesi ve son olarak izleme ve takip aşamalarını içermektedir. Daha sonraki bölümde KÇED için kullanılan yöntemler ve araçlar açıklanmaktadır. Bu yöntemlere ve araçlara genel bir bakış, bunlar arasından yapılacak seçimin kriterleri ve yaklaşımı, temel kural olarak bu yöntemlerin farklı KÇED görevlerindeki (veya adımlarındaki) genel kullanılabilirliği sunulmaktadır.

13 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 5 Bölüm 1: Giriş Kılavuzun son bölümünde ise, en iyi uygulamalara ilişkin temel kriterler ile KÇED de göz önünde bulundurulacak kilit hususların bir kontrol listesi ve sonuçların ilgili paydaşlara (en önemlisi karar vericilere) etkili bir şekilde duyurulmasına ilişkin raporlama kriterleri sunulmaktadır. Bu kılavuzun yapısı aşağıda bir akış şeması şeklinde özetlenmektedir. Bu şema kullanıcının daha görsel bir sunum ile ilgilendiği konuları daha kolay bir şekilde bulmasını sağlamayı amaçlamaktadır. GİRİŞ 1 Amaçlar ve Hedef Kitle Kapsam ve ÇED Mevzuatı/Süreci ile İlişki Tanım: Kümülatif Etkiler Genel Bakış: Temel Kavramlar KÇED in ÇED Sürecine Entegrasyonu KÇED İN TEMEL ESASLARI 2 KÇED ETÜTLERİNDEKİ KİLİT GÖREVLER 3 KÇED Çerçevesi Kapsam Belirleme Başlangıç Düzeyi Etütleri ve Etki Değerlendirmesi Etki Azaltma Önlemleri Önem Değerlendirmesi İzleme ve Takip Değerlendirme Yöntemleri ve Araçları KÇED Yöntemler ve Araçlar Arasından Seçim YÖNTEMLERİ ve Yapılması ARAÇLARI Farklı KÇED Görevleri için Yöntemlerin ve Araçların Kullanımı 4 KÇED ETÜTLERİNİN HAZIRLANMASI ve TAMAMLANMASI 5 Raporlama En İyi Uygulamalara İlişkin Kilit Kriterler KÇED Kontrol Listesi

14 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu

15 2 KÇED in Temel Esasları

16 8 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları 2.1 Kümülatif Etkilerin Tanımı Kümülatif etkiler, bir eylemin (proje, proje faaliyeti) geçmişteki, mevcut veya gelecekteki başka insan faaliyetleri ile birlikte çevrede yol açtığı değişikliklerdir. Bir KÇED ise, bu etkilerin bir değerlendirmesidir. Bu kılavuzda etki ve tesir kelimeleri bazen birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. Genel anlamda, bu terimlerin her ikisi de projenin çevrede yol açabileceği değişikliği açıklamayı amaçlamaktadır. Uygulamada, kümülatif etkilerin değerlendirilebilmesi ÇED de kullanılan geleneksel yaklaşımlardan farklı bazı başka değerlendirme kavramlarının dikkate alınmasını gerektirir. Bu kavramlardan bazıları şunlardır: n Geçmiş ve gelecekteki daha uzun bir zaman dilimi içerisindeki etkilerin değerlendirilmesi, n Hem ilgili proje hem de geçmişteki, mevcut ve makul olarak öngörülebilir gelecekteki başka eylemler ile etkileşimler sebebiyle Değerli Ekosistem Bileşenleri (DEB) üzerindeki etkilerin dikkate alınması, n Sadece yerel ve doğrudan etkilerin dışındaki etkiler (yani dolaylı etkiler, kümülatif etkiler ve etkilerin etkileşimleri) de göz önünde bulundurularak önem derecesinin değerlendirilmesi, ve n Daha geniş bir alandaki (yani bölgesel ) etkilerin değerlendirilmesi. Kümülatif etkiler etkileşim şeklinde meydana gelir; eylemler arasında, eylemler ile çevre arasında, ve çevre bileşenleri arasında. Bir sebep (veya kaynak) ile etki arasındaki bu yollar genellikle bir dolaylı veya kümülatif etki değerlendirmesinin odak alanını oluşturur. Bir yol boyunca görülen bileşik etkilerin büyüklüğü, bireysel etkilerin toplamına eşit olabilir (toplamsal etki) veya artan etki (sinerjistik etki) ile sonuçlanabilir. Dolayısıyla, dolaylı, kümülatif ve etkileşimsel etkiler şu şekilde tanımlanabilir.

17 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 9 Dolaylı Etkiler (İkincil Etkiler) Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları Bunlar doğrudan projenin sebep olmadığı, ancak kısmen proje sonucunda ortaya çıkan etkilerdir. Dolaylı etkiler karmaşık bir yol takip ederek veya projeden uzak bir şekilde meydana gelirler (yani akıştaki azalma ve su kalitesindeki değişim sebebiyle, derivasyon savağından sonra bir deredeki balık türlerinin bileşiminde yaşanan değişim). DOLAYLI ETKİ EYLEM / PROJE ETKİ 1 ETKİ 2 EYLEM / PROJE İKİNCİL EYLEM / PROJE ETKİ 2 Kümülatif Etkiler Bu etkiler, önerilen proje ile birlikte geçmişteki, şimdiki ve gelecekteki faaliyetlerin artımlı etkileridir (örneğin bir nehir havzasındaki barajların basamaklandırılması için kullanılan taş ocakları sebebiyle kaybedilen habitatlar).

18 10 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları KÜMÜLATİF ETKİ EYLEM / PROJE 1 ETKİ 1 ETKİ 3 EYLEM / PROJE 2 ETKİ 2 Etki Etkileşimleri / Etkileşimsel Etkiler Bu etkiler, önerilen projenin veya başka eylemlerin etkileri arasındaki tepkimenin bir sonucudur (örneğin önerilen projenin ve mevcut bir tesisin emisyonları arasındaki tepkime). ETKİ ETKİLEŞİMLERİ EYLEM / PROJE 1 ETKİ 1 ETKİ 3 EYLEM / PROJE 2 ETKİ 2

19 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 11 Kümülatif etkiler çeşitli yollarla gerçekleşebilir; örneğin fiziksel-kimyasal taşınım; arazi ve Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları habitatın kademeli olarak bozulması veya kaybolması; mekansal ve zamansal yoğunlaşma; ve büyümeyi teşvik edici potansiyel ve benzeri. Fiziksel-kimyasal taşınımın bir örneği, emisyona yol açan eylemden uzaklaşan ve başka bir eylem ile etkileşim içine girebilecek hava emisyonlarıdır. Kümülatif etkiler, çok küçük bir alan içerisinde ve çok kısa bir zaman dilimi içerisinde çok fazla şeyin gerçekleşebileceği durumlarda meydana gelebilir. Mekansal yoğunlaşma, bir sanayi alanı yanındaki bir karayolundan kaynaklanan gürültü gibi çeşitli eylemlerin etkilerinin çakışmasına yol açar. Zamansal yoğunlaşma, farklı eylemlerin bir DEB üzerindeki etkilerinin zaman içinde çakışması sonucunda gerçekleşebilir. Kümülatif etkiler her zaman ÇED kapsamında incelenen etkilerden farklı olmayabilir; aslında incelenen etkiler genellikle aynıdır. Çoğu ÇED yerel ölçek üzerinde odaklanır ve sadece her bir proje bileşeninin kapsadığı ayak izleri veya alan dikkate alınır. KÇED ise değerlendirmenin ölçeğini daha da genişleterek bir anlamda bölgesel bir ölçeğe ulaştırır. Uygulamacılar için buradaki zorluk, bir eylemi çevreleyen ne kadar geniş bir alanın değerlendirileceğini, bu değerlendirmenin kapsayacağı zaman diliminin ne kadar olacağını ve eylemler arasındaki genellikle karmaşık etkileşimlerin uygulamada nasıl değerlendirileceğini belirlemektir. Diğer tüm bakımlardan, KÇED temel olarak ÇED ile aynıdır, dolayısıyla belirlenmiş ÇED uygulamasını esas alır. 2.2 Temel Kavramlara Genel Bakış Bir KÇED kapsamında kümülatif etkilerden ayrı olarak önem taşıyan temel kavramlar, değerli ekosistem bileşenleri, etki alanı ve kabul edilebilir değişim sınırıdır. Tüm bu kavramlar çalışma alanının, kümülatif etkilerin ve bu etkilerin ne kadar önemli olduğunun belirlenmesinde göz önüne alınacak temel hususları oluşturur.

20 12 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları Değerli Ekosistem Bileşenleri (DEB ler) DEB ler kümülatif etki değerlendirme sürecinin ana unsurlarıdır. DEB ler çevrenin, projeyi öneren kuruluş, kamuoyu, bilim insanları veya değerlendirme sürecinde yer alan kamu idaresi tarafından önemli olarak kabul edilen bir parçası. Önemlilik kültürel değerlere veya bilimsel kaygıya dayalı olarak belirlenebilir olarak tanımlanmaktadır (Hegmann ve arkadaşları, 1999). DEB ler, i) proje çalışmaları ve faaliyetleri; ii) etkilenmesi muhtemel çevre; ve iii) proje çalışmaları ve faaliyetleri ile çevre arasındaki potansiyel etkileşimler belli olduktan sonra seçilir. Genel olarak, DEB lerin seçiminde aşağıdaki hususlar dikkate alınmaktadır: n Sahadaki, yerel ve bölgesel çalışma alanlarındaki varlık düzeyi n Ekolojik önem n Yerli türler n Risk n Hassasiyet n Ekolojik sürdürülebilirlik n İnsan sağlığı n Sosyoekonomik önem n Koruma durumu n Veri mevcudiyeti n Toplum için kültürel miras özelliği bakımından önemi

21 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 13 Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları METİN KUTUSU 1 Bir HES Projesi için Örnek DEB ler Çevresel Bileşen Alt Bileşen Parametre Örnek DEB ler Hava Ortam Hava Kalitesi PM 10 Sera gazları - En yakın evsel alan/alıcı ortam - Karasal çevre Gürültü Ortam Gürültü Düzeyleri Gürültü düzeyleri - En yakın evsel alan/alıcı ortam - Karasal çevre Su Ortam Su Kalitesi Hidrolojik Değişiklikler Tarımsal ve Evsel Kullanım Debi Su Kirliliği Kontrol Yönetmeli (SKKY) Tablo 1 deki Parametreler - Kamu su kullanıcıları - Sucul ortam - Mansap nehir yatağı Habitatlar ve Yaban Hayatı Ekolojik Sürdürülebilirlik Karasal Habitatlar Sucul Yaşam Tür çeşitliliği Tür popülasyonları - Flora türleri - Balık türleri - Amfibiler - Sürüngenler - Kuşlar - Memeliler Arazi Kullanımı Doğal kullanım İnsan kullanımı Arazi kaybı Değişim derecesi - Tarım - Otlak - Orman Koruma Alanları - Milli Parklar - Yaban hayatı koruma ve geliştirme alanları - Sulak alanlar - Kültürel miras alanları Türkiye deki ÇED Yönetmeliği bu konuyu belirli bir ölçüye kadar ele almaktadır. Ancak, bunları DEB olarak belirlememektedir. ÇED Yönetmeliği Ek-V te hassas alanların/bölgelerin bir listesi yer almaktadır. Bu listede, Türkiye deki ilgili mevzuat uyarınca korunması gereken, Türkiye nin taraf olduğu uluslararası anlaşmalar uyarınca korunması gereken ve genel anlamda korunması gereken (bölgesel çevre planları ile koruma altına alınan alanlar, belirli

22 14 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları türdeki tarım alanları, sulak alanlar ile göller, nehirler, yeraltı suları gibi su kaynakları ve ekolojik öneme sahip alanlar gibi) alanlar yer almaktadır. Özel bir durum için, bunlardan başlayarak değerlendirilecek ve izlenebilecek özgün DEB lerin belirlenmesi gerekmektedir Etki Alanı ÇED için geçerli olduğu gibi, KÇED in gerçekleştirilmesindeki temel kaygılardan birisi etüdün/değerlendirmenin gerçekleştirileceği mekansal alandır. Bu alan çalışmanın önemli sınırlarından birisini oluşturur (yani mekansal sınır) ve kapsam belirleme aşamasında ele alınmalıdır. Bu bağlamda, bir projeye yönelik ÇED ve/veya KÇED in gerçekleştirilmesi için asgari çalışma alanı projenin Etki Alanı olarak tanımlanır. Bu aynı zamanda ilgili projenin nüfuz alanı olarak da adlandırılabilir. Mekansal sınırların belirlenmesi KÇED sürecinin kilit aşamalarından birisidir. Özellikle, zaman, bütçe ve eldeki veriler ile ilgili uygulamaya ilişkin kısıtlar ile teorik olarak önemli mesafelere ve gelecekteki uzak zaman dilimlerine uzanabilecek karmaşık çevresel etkileşimlerin ele alınması arasında bir dengenin oluşturulmasıyla uygun mekansal sınırların belirlenmesi zorlu bir süreçtir. Uluslararası finans kuruluşları, birçok standartta ve kılavuzda açıkça belirtildiği üzere, çoğu durumda olduğu gibi etki alanının belirlenmesine de özel önem vermektedir. Etki Alanı, kapsam belirleme aşamasında ele alınması gereken ve kesin proje yerleri belirlendikçe sürekli olarak daha ayrıntılı olarak ele alınması gereken bir kavramdır. Bu bakımdan, bu kilit kavram Uluslararası Finans Kurumu nun (IFC) 1 no lu Performans Standardında (IFC, 2012) şu şekilde tanımlanmaktadır:

23 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 15 Projenin, spesifik olarak belirlenmiş ve etkiye yol açması muhtemel fiziksel unsurlar, özellikler ve Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları tesisler içerdiği durumlarda, çevresel ve sosyal riskler ve etkiler projenin etki alanı bağlamında tespit edilecektir. Bu etki alanı ilgisine göre aşağıdakileri içerir: n Aşağıdakilerden etkilenmesi muhtemel alan: i. proje ve proje sahibi tarafından doğrudan sahip olunan, işletilen veya yönetilen (yükleniciler tarafından işletilen ve yönetilenler dahil olmak üzere) ve projenin bir bileşenini oluşturan faaliyetler ve tesisler ; ii. projenin planlanmayan ancak öngörülebilecek faaliyetlerinden daha sonra veya başka bir yerde gerçekleşebilecek etkiler; veya iii. projenin, Etkilenen Toplulukların geçim kaynakları bakımından bağımlı olduğu biyolojik çeşitlilik veya ekosistem hizmetleri üzerindeki dolaylı etkileri. n Proje kapsamında doğrudan finanse edilmeyen ve proje olmasaydı inşa veya tevsi edilmeyecek olan ve projenin bunlar olmadan sürdürülebilir olmayacağı ilişkili tesisler. n Risk ve etki tanımlama sürecinin gerçekleştirildiği sırada mevcut, planlanan veya makul olarak tanımlanan proje çalışmaları ile ilişkili olarak kullanılan veya projeden doğrudan etkilenen alanlar veya kaynaklar üzerindeki artımlı etkiden kaynaklanan kümülatif etkiler. (IFC 2012). Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) da politikalarında aynı yaklaşımı takip etmektedir (EBRD Çevresel ve Sosyal Politikası, PR-1 Çevresel ve Sosyal Değerlendirme ve Yönetim, Madde 6):

24 16 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları Çevresel ve sosyal etkiler ve sorunlar projenin etki alanı bağlamında değerlendirilir. Bu etki alanı ilgisine göre aşağıdakilerden birisini veya daha fazlasını içerebilir: 1 Proje sahibinin doğrudan sahibi olduğu veya yönettiği ve finanse edilecek proje faaliyetleri ile doğrudan ilişkili olan varlıklar ve tesisler (üretim tesisi, elektrik iletim koridorları, boru hatları, kanallar, limanlar, erişim yolları ve inşaat şantiyeleri gibi). 2 Müşterilerin işlerinin işletilmesi veya projenin tamamlanması için sözleşme yapılan tarafların (yükleniciler gibi) mülkiyetindeki veya kontrolündeki destekleyici/sağlayıcı faaliyetler, varlıklar ve tesisler. 3 Proje kapsamında EBRD tarafından finanse edilmeyen, ayrı tüzel kişilikler olabilmekle birlikte sürdürülebilirliği ve mevcudiyeti sadece projeye bağlı olan ve mal ve hizmetleri projenin başarılı bir şekilde işletilebilmesi için gerekli olan ilişkili tesisler veya işletmeler. 4 Proje sahibinin mülkiyeti ve yönetimi altında olan ve EBRD ye sunulan teminat paketinin içerisinde yer alan tesisler, operasyonlar ve hizmetler. 5 Aşağıdakilerden potansiyel olarak etkilenen alanlar ve topluluklar: projenin daha ileriki aşamalarında planlanan faaliyetlerinden veya aynı coğrafi bölge içerisinde benzer etkilere kaynaklarından, mevcut bir projeden veya koşuldan, durum tespit çalışmasının yapıldığı sırada gerçekçi bir şekilde beklenebilecek diğer proje ile ilişkili faaliyetlerden kaynaklanan kümülatif etkiler. 6 Projenin planlanmayan ancak makul olarak öngörülebilecek faaliyetlerinden daha sonra veya başka bir yerde gerçekleşebilecek etkilerinden potansiyel olarak etkilenebilecek alanlar ve topluluklar. Etki alanı, proje olmasaydı da gerçekleşebilecek veya projeden bağımsız olarak da gerçekleşebilecek potansiyel etkileri içermez.

25 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 17 Projenin etki alanı, farklı tür potansiyel etkiler için farklı olabilir. Farklı çevresel (fiziksel, biyolojik, sosyal) bileşenler üzerindeki etkiler için proje etki alanı farklı olacaktır. Örneğin, bir HES projesinin su kalitesi ve hava kalitesi ile ilgili etki alanları farklılıklar gösterecektir. Su kalitesi bakımından bu alan Baraj ve HES sahalarının memba ve mansabını kapsayacak olup; mansapta etki alanının ne kadar uzak bir mesafeye kadar uzandığı, bireysel durumlar için spesifik olarak kararlaştırılmalıdır. Hava kalitesi bakımından, etkiler genel anlamda inşaat çalışmaları sırasında toz oluşumu olacaktır ve etki alanı, inşaat Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları sahalarının, malzeme çukurlarının ve erişim yollarının yakın çevresini kapsayacaktır. Sadece fiziksel düzeyin ötesindeki ilişkilerin karmaşıklığı genellikle en iyi mesleki yargıya ve risk düşüncesine önemli ölçüde bağlı kalınmasına yol açar. Her bir çevresel bileşen için sınırlar belirlenirken uyarlayıcı bir yaklaşım takip edilmelidir; burada genellikle tecrübeye dayalı tahmin ile ulaşılan ilk sınır, ileride elde edilen yeni bilgilerin farklı bir sınıra ihtiyaç duyulduğunu göstermesi halinde değişebilir. Türkiye deki ÇED Yönetmeliği de, Ek-III te verilen Genel ÇED Formatında proje etki alanının belirlenmesini gerektirmektedir. ÇED Yönetmeliğinde Etki Alanı işletme öncesi, işletme sırası ve kapanış sonrası da dahil olmak üzere projenin tüm aşamaları sebebiyle çevrenin olumlu veya olumsuz etkileneceği alan olarak tanımlanmaktadır.

26 18 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları Kabul Edilebilir Değişim Sınırı Eşik değerler, etkilerin önem derecesinin belirlenmesinde kilit bir rol oynadığından dolayı kümülatif etkilerin hem değerlendirilmesi hem de yönetilmesi bakımından temel bir konudur. Eşik değerler, aşıldığında kümülatif değişimin bir endişe konusu haline geldiği sınırlar olup, hedef, standart ve kılavuz, taşıma kapasitesi veya kabul edilebilir değişim sınırı bazında ifade edilebilirler. Her bir terimde bilimsel veriler ve sosyal değerler değişik ölçülerde yansıtılmaktadır. Bir eşik değer, belirli bir kirleticinin aşıldığında sağlığı olumsuz etkileyeceği azami yoğunluğu veya bir arazinin doğal durumunun görsel etkiler kabul edilemez düzeye ulaşıncaya kadar açılabileceği azami miktar olabilir. Etkilerin önemi gibi kümülatif etkiler hakkında bir sonuca varabilmek için, artımlı etkilerin karşılaştırılmasında kullanılabilecek belirli bir değişim sınırı gerekir. Teorik olarak, bir bölgedeki tüm bileşik eylemlerin kümülatif etkileri bir sınırı veya eşik değeri aşmıyor ise, söz konusu eylem kabul edilebilir olarak düşünülebilir. Bununla birlikte, uygulamada, böyle eşik değerlerin olmaması kümülatif etkilerin değerlendirilmesini engellemektedir. Bu durum ekosistemlerin karasal bileşenleri için özellikle geçerlidir. İnsan sağlığını etkileyen kirleticiler ile hava ve sudaki bileşenler genellikle düzenlemeye tabi tutulmaktadır; dolayısıyla değerlendirme için faydalı eşik değerler yönetmeliklerde tanımlanmakta veya kılavuzlarda yer almaktadır. Taşıma kapasitesi, bir sistemin istenmeyen sonuçlar yaşanmadan sürdürebileceği azami kullanım veya faaliyet düzeyidir. Bu, ilgili çevresel bileşenin ortam koşulları ile ilişkilidir ve söz

27 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 19 konusu değerlere ve bağlama oldukça yüksek düzeyde bağlıdır. Ekolojik taşıma kapasitesi Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları biyo-fiziksel sınırları yansıtırken, sosyal ve rekreasyonel taşıma kapasitesi büyük ölçüde spesifik bir faaliyet ile ilgili kullanıcı algısına ve memnuniyet düzeylerine göre belirlenebilir. Kabul Edilebilir Değişim Sınırı kavramı, odak noktasını uygun kullanım düzeylerinin belirlenmesinden kabul edilebilir olduğu düşünülen çevresel koşulların açıklanmasına taşır. Bu yaklaşımın avantajı, kabul edilebilir koşullar belirlendikten sonra bu koşulların sürdürülebilmesi için gerekli kullanım düzeylerinin ve bakım müdahalelerinin uygun kombinasyonunu belirlemenin mümkün hale gelmesidir. (Stankey ve arkadaşları, 1985; Wight, 1994). Uygun eşik değerleri belirlemenin her zaman nesnel bir tekniği bulunmamaktadır ve genellikle profesyonel değerlendirmeyi esas almak gerekmektedir. Gerçek kapasite düzeyini belirlemenin mümkün olmadığı durumlarda, eğilimlerin analizi hedeflere ulaşılıp ulaşılamayacağını veya bozunum düzenlerinin devam edip etmeyeceğini belirlemede yardımcı olabilmektedir. Tanımlanmış eşik değerlerin olmadığı durumlarda, uygulayıcı uygun bir eşik değer önerebilir, çeşitli paydaşlara, kamu kurumlarına veya teknik uzmanlara danışabilir (en iyi şekilde çalıştay gibi interaktif bir süreç yoluyla yapılabilir) ya da bir eşik değer olmadığını kabul edebilir, bakiye etkiyi belirleyebilir ve inceleyici kuruluşun eşik değerin aşılıp aşılmadığını belirlemesine izin verebilir (Hegmann ve arkadaşları, 1999).

28 20 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları 2.3 KÇED in Proje Düzeyindeki ÇED Sürecine Dahil Edilmesi Kümülatif etkilerin değerlendirilmesi, ÇED sürecinden ayrı bir aşama olarak düşünülmemelidir. Aslında bu etkilerin değerlendirilmesi sürecin tüm aşamalarının ayrılmaz bir parçası olmalıdır. Bu etkilerin gerçekleşme olasılığı aşağıdaki süreç adımlarının hepsinde dikkate alınmalıdır: n Kapsam belirleme n Başlangıç düzeyi verilerinin toplanması n Etkilerin değerlendirilmesi n Etki azaltma önlemlerinin geliştirilmesi n Alternatiflerin analizi n Yönetim ve izleme planlarının geliştirilmesi İdeal koşullar altında, kümülatif etkilerin değerlendirilmesi, doğrudan etkilerin değerlendirilmesinde kullanılana benzer şekilde tekrarlayan bir süreç olmalıdır. Her iki durumda da, değerlendirme sürecinin sonuçları etki azaltma önlemlerinin tasarımına girdi sağlamalıdır. KÇED in ÇED sürecine entegrasyonundaki kilit süreç adımı kapsam belirlemedir. Kapsam belirleme (veya odaklandırma) aşaması ilgili kilit sorunların tanımlanmasını içerir ve böylelikle değerlendirmenin odaklı kalmasını ve analizin yönetilebilir ve pratik olmasını sağlar.

29 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 21 Kapsam belirleme iyi bir ÇED uygulamasında oturmuş bir ilk adım olup, değerlendirmenin Bölüm 2: KÇED'in Temel Esasları Görev Tanımının oluşturulmasında temel bir gerekliliktir. Bu, ÇED çalışmasının sınırları ile ilgili gerekliliklerin belirlendiği adımdır. Türkiye de bu sınırların belirlenmesi süreci bunlarla sınırlı olmamak üzere ÇED raporu formatını ve ÇED danışman ekibinin oluşumunu içerir. Türkiye deki ÇED sisteminde kapsam belirleme sürecinin çıktısı ÇED raporu formatı olup, ÇŞB ye sunulan ÇED Başvuru Dosyasına ve halkın katılımı ve kapsam belirleme toplantılarının sonucuna dayanmaktadır. Kapsam belirleme aşamasında, kümülatif etkiler düşünülmese bile dikkate alınacak proje faaliyetlerinin (proje takvimi dahil olmak üzere) ve etki alanının tanımlanması gerekir. Normal uygulamada, ÇED Başvuru Dosyalarında bölgedeki başlangıç düzeyi koşulları ve proje açıklaması ile ilgili bazı bilgiler sunulmaktadır. Ayrıca, genel etkilerin bir listesi de dikkate alınmaktadır. Kapsam belirleme, KÇED e özgü bir aşama olmamakla birlikte, kümülatif etki değerlendirmesinin bölgesel yapısının daha geniş olması ve karmaşıklığı, gerekenden daha fazlasının değerlendirilmesinden kaçınmak için kapsam belirlemenin sıkı bir şekilde uygulanmasını gerektirmektedir. Bu yöndeki ilk adım, sadece incelenen eylemin gerçekten katkıda bulunacağı etkiler üzerinde odaklanmaktır. Örneğin, doğal habitatlardaki sürekli azalma bölgesel bir kaygı konusu olabilmekle birlikte, eğer inceleme konusu eylem bu uzun vadeli azalmalara katkıda bulunmuyorsa bu etkileri araştırmanın bir sebebi olmayabilir (örneğin, tek bir küçük ölçekli boru hattı bazı türler için küçük ve geçici doğal habitat kaybına yol açabilirken, tomrukçuluk faaliyetleri için kullanılacak bir yol ağı daha ciddi uzun vadeli değişikliklere yol açabilir). Bu bağlamda, projenin kümülatif etkilerinin değerlendirilmesine ilişkin aşağıdaki gereklilikler, ÇED etütlerinin buna göre gerçekleştirilebilmesi için ÇED formatına (görev tanımına) dahil edilebilir:

30 22 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Key Tasks in CEIA Studies n Bölgedeki DEB ler üzerindeki kümülatif etkilere katkıda bulunabilecek diğer mevcut, inşa halindeki veya planlanan (makul olarak öngörülebilir gelecekte) projeler ile birlikte proje faaliyetlerinin tanımlanması. Belirsiz durumlar için, aşağıdaki gibi senaryolar kullanılabilir: (1) gelecekteki belirli eylemleri içeren senaryolar, (2) gelecekteki belirli faaliyetleri ve gelecekteki olası (belirli düzeyde bir belirsizlik içindeki) eylemleri içeren senaryolar, (3) gelecekteki belirli faaliyetleri ve gelecekteki olası eylemleri içeren ancak olasılığı daha düşük olan eylemleri (yüksek belirsizlik derecesindeki) eylemleri içermeyen senaryolar. n Projenin etki alanının (farklı potansiyel etki türleri için farklı olabilir), bir başka deyişle çalışmanın mekansal sınırlarının belirlenmesi. n Özellikle makul olarak öngörülebilir gelecekteki eylemleri göz önünde bulundurarak saha için zaman sınırının belirlenmesi (örneğin çakışan inşaat veya işletim süresi). Özellikle belirsizlik durumlarında zamansal sınırların belirlenmesi için senaryolar kullanılabilir. n Bölgedeki veya projenin etki alanına yakın yerlerdeki olası DEB lerin belirlenmesi. n Mevcut veya gelecekte öngörülen koşullar, koruma altındaki türler veya habitatlar ve aynı DEB i (olumsuz) etkileyebilecek başka insan faaliyetlerinin mevcudiyeti veya öngörülen mevcudiyeti ile ilgili bilgilere dayalı olarak çalışmada dikkate alınması gereken ve etki alanında bulunan DEB lerin belirlenmesi. n İlgili düzenleyici ve/veya uluslararası eşik değerler ve standartlar da dahil olmak üzere projeye özgü standartların belirlenmesi (mümkün ise taşıma kapasitesi ve kabul edilebilir değişim sınırları ile ilgili bilgi sunularak). Kümülatif etkilerin değerlendirilmesi ile ilgili gereklilikler projeye özgü ÇED formatına dahil edildikten sonra, inceleme aşamasında ÇED raporunda kümülatif etki değerlendirmesinin yeterliliği kontrol edilmelidir. İnceleme sürecinin/aşamasının, kümülatif etkilerin proje ÇED inde yeterli bir şekilde ele alınmasının sağlaması gerekmektedir.

31 3 KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler

32 24 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler 3.1. KÇED Çerçevesi KÇED ler ÇED uygulamasında yaygın olarak öğrenilenleri ve uygulananları esas alırlar. Bununla birlikte, uzmanların kümülatif etki değerlendirmelerinin hangi bakımlardan farklılık gösterdiklerini bilmeleri gerekir. Bu bölümde bir KÇED kapsamındaki temel görevler tanımlanmakta ve incelenmektedir. METİN KUTUSU 2 KÇED Adımları ve Her Bir Adıma Özgü Görevler KÇED ADIMLARI FAALİYET Kapsam Belirleme Etki Değerlendirme Etki Azaltma Önem Değerlendirmesi Takip Proje faaliyetlerinin tanımlanması Etki Alanının belirlenmesi DEB lerin seçilmesi Aynı DEB leri etkileyen diğer geçmiş, mevcut ve gelecekteki faaliyetlerin belirlenmesi Projeye Özgü Standartların belirlenmesi Proje Alanının başlangıç durumu Önerilen proje faaliyetlerinin etki değerlendirmesi Etki azaltma önlemlerinin belirlenmesi Bakiye etkilerin belirlenmesi Önem değerlendirmesi İzleme ve Yönetim

33 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 25 Yaygın olarak, bir KÇED in tüm unsurları ÇED ile eşzamanlı bir şekilde gerçekleştirilmekte olup, bu durum iki bölüm arasında açık bir ayrımda bulunmayan bir değerlendirme Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler yaklaşımı ortaya koymaktadır. Bununla birlikte, uygulamada, bir KÇED kapsamındaki bağımsız çalışmalar genellikle ÇED kapsamında etkilerin ilk tanımlaması tamamlandıktan sonra gerçekleştirilmektedir. Bu şekilde, doğrudan proje etkilerinin erken aşamadaki tanımlaması, kümülatif etkilerin değerlendirilmesinin yolunu açar. Dolayısıyla, öncelikle projeye özgü bir ÇED, daha sonra bir KÇED gerçekleştirilebilir. Değerlendirme Çerçevesi her türlü büyüklükteki eylemlerin değerlendirilebilmesi için uygundur. Tek bir projeye yönelik bir KÇED sürecinde, aşağıdaki adımlar takip edilmelidir: 1 Projenin bir DEB üzerinde herhangi bir etkisinin olup olmayacağının belirlenmesi. 2 Böyle bir etki olacağı ortaya konulabiliyorsa, artımlı etkinin geçmişteki, mevcut veya gelecekteki başka eylemlerin etkileri ile kümülatif bir şekilde etkileşim yaratıp yaratmadığının belirlenmesi. 3 Proje etki azaltma önlemleri uygulandıktan sonra, proje etkilerinin başka etkiler ile birlikte DEB in özellikleri üzerinde şimdi veya gelecekte önemli bir değişime yol açıp açmayacağının belirlenmesi. Gelecekteki eylemlerin dikkate alınması dışında, yukarıdaki adımlar iyi bir ÇED in gereklilikleri ile aynıdır. Yukarıdaki adımların gerçekleştirilmesindeki kilit bir görev, tüm eylemlerin ve tek başına projenin toplam kümülatif etkiye artımlı katkısı anlaşılıncaya kadar DEB üzerindeki etkilerin incelenmesidir. Tek bir projenin değerlendirilmesinde, söz konusu projenin bir DEB üzerinde kabul edilebilir bir noktanın ötesinde bir olumsuz etkiden sorumlu olup olmadığının belirlenmesi gerektiğini belirtmek gerekir. Dolayısıyla, bir DEB üzerinde birçok eylemin yol açtığı toplam kümülatif etkinin belirlenmesi gerekmekle birlikte, KÇED in inceleme konusu projenin toplam etkiye ne dereceye kadar katkıda bulunduğunu da açıklamaya kavuşturması gerekmektedir. Düzenleyici inceleme görevlileri proje başvurusu ile ilgili görüşmelerinde bu katkıların her ikisini birden dikkate alabilirler.

34 26 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Bir KÇED in tamamlanması sırasında, çerçevenin beş adımı genellikle sırasına göre tamamlanmaktadır. Bununla birlikte, bir değerlendirmede eğer yeni elde edilen bilgiler daha önceki varsayımların ve sonuçların yanlış olduğunu gösteriyor ise daha önceki adımlar tekrarlanabilir. Ayrıca, proje sonrası etki izlemesinde daha fazla değerlendirmeye ihtiyaç duyulduğunun ortaya çıkması mümkündür Kapsam Belirleme Türkiye deki ÇED Yönetmeliğinin öngördüğü kapsam belirleme süreci üç aşamadan oluşmaktadır; i) ÇED Başvuru Dosyasının hazırlanması, ii) Halkın Katılımı Toplantısının gerçekleştirilmesi, ve iii) Değerlendirme Komisyonunun Bilgilendirilmesi ve Özel Format ve Kapsam Belirleme. Bu bölümde kapsam belirleme ifadesi bu üç aşamanın hepsini kapsamaktadır. Kapsam belirleme (odaklandırma) süreci ilgili kilit sorunların ve DEB lerin belirlenmesini, dolayısıyla değerlendirmenin odaklı ve analizin yönetilebilir ve uygulanabilir kalmasını sağlamayı içerir. Bu, inceleme konusu eylemin herhangi bir kümülatif etkiye katkıda bulunma potansiyelinin olup olmadığını belirlemeye yardımcı olur. DEB ler ÇED ekibi (ÇED in hazırlayıcısı) tarafından belirlenmeli ve önerilmelidir. Çalışmada ele alınacak DEB lerle ilgili nihai karar ile kümülatif etkilerin değerlendirilmesi için kullanılacak metodoloji ve başlangıç aşaması etütlerinin boyutları ÇED kapsam belirleme komitesi tarafından kararlaştırılabilir. Bu komitede ÇED ekibi, yetkili merci, düzenleyici kurum uzmanları ve proje sahibi yer alır. Mevzuatın gerektirdiği asgari koşullar ile ideal hedefler arasında optimum bir dengenin sağlanabilmesi için profesyonel değerlendirmeye ihtiyaç duyulur. Buna en iyi profesyonel uygulama denir. Kapsam belirleme iyi bir ÇED uygulamasında oturmuş bir ilk adımdır ve değerlendirmenin formatının belirlenmesinde temel bir gerekliliktir.

35 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 27 Bu yöndeki ilk adım, sadece incelenen eylemin gerçekten katkıda bulunacağı etkiler üzerinde odaklanmaktır. Örneğin, doğal habitatlardaki sürekli azalma bölgesel bir kaygı Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler konusu olabilmekle birlikte, eğer inceleme konusu eylem bu uzun vadeli azalmalara katkıda bulunmuyorsa bu etkileri araştırmanın bir sebebi olmayabilir (örneğin bir HES in tek bir su tüneli bazı türler için küçük ve geçici doğal habitat kaybına yol açabilirken, bir HES kaskadı daha ciddi uzun vadeli değişikliklere yol açabilir). METİN KUTUSU 3 Kümülatif Etkiler için Kapsam Belirleme Bölgesel kümülatif etkileri için kapsam belirleme genellikle bir ÇED kapsamındaki yerel (yani doğrudan) etkiler için kapsam belirlemeden sonra tamamlanır. Bu durumda, ÇED sürecinden elde edilen bilgi ve sonuçlar KÇED için kapsam belirlemeye yardımcı olabilir: eylemin açıklaması, çevresel başlangıç durumu, sorunların ve DEB lerin belirlenmesi, sebep olunan etkilerin türleri, etkilerin önemi ile ilgili sonuçlar ve etki azaltma önlemleri. Yerel etkiler ÇED kapsam belirleme sürecinde KÇED in gerektirdiği kadar büyük bir ölçekte ele alınmamış olabilmekle birlikte, sonuçlar faydalı bir başlangıç noktası sağlar. Değerlendirme Çerçevesi, bir KÇED için kapsam belirleme aşamasında gerçekleştirilmesi gereken beş görev belirlemektedir: 1 Proje faaliyetlerinin tanımlanması. 2 Etki Alanının belirlenmesi. 3 DEB lerin seçilmesi 4 Aynı DEB leri etkileyen diğer geçmiş, mevcut ve gelecekteki faaliyetlerin belirlenmesi. 5 Projeye Özgü Standartların belirlenmesi

36 28 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Görevlerin bu sıra ile gerçekleştirilmesi halinde, uzman, bir adımda bir sonraki adımda verilecek kararlara rehberlik edecek kararları verebilecektir. Bununla birlikte, her zaman bu durum geçerli olmayabilir. Bazı durumlarda (örneğin uzaktan algılama yoluyla çok büyük alanların sayısal olarak haritalandığı durumlarda), önce Etki Alanını belirlemek, daha sonra diğer sorunları ve eylemleri belirlemek ve en son olarak DEB leri seçmek daha pratik olabilir. Uygulamada, bu beş adımın her birinin unsurları genellikle kapsam belirlemenin en erken aşamalarında birbiriyle eşzamanlı olarak tamamlanmaktadır. Kapsam belirleme süreci ilerledikçe, hangi sonuçlara varılacağı hemen açıklığa kavuşmaktadır Proje Faaliyetlerinin Tanımlanması Spesifik olarak belirlenmiş fiziksel unsurlar ve hususlar ile proje kapsamında proje için ve proje sebebiyle gerçekleştirilecek ve etki, çevresel ve sosyal risk yaratması muhtemel tesislere proje faaliyetleri denir. Bu faaliyetler aynı zamanda alt yüklenicilerin faaliyetlerini ve ilişkili tesisler için gerekli faaliyetleri de içerir. İlişkili Tesisler İlişkili tesisler, proje kapsamında finanse edilmeyen ancak proje olmadan inşa edilmeyecek veya genişletilmeyecek olan ve olmaması halinde projenin uygulanabilir olmayacağı tesislerdir. METİN KUTUSU Etki Alanının Belirlenmesi ÇED için geçerli olduğu gibi, KÇED in gerçekleştirilmesindeki temel kaygılardan birisi çalışmanın/değerlendirmenin gerçekleştirileceği mekansal alandır. Bu alan çalışmanın önemli sınırlarından (yani mekansal boyut) birisini oluşturur ve kapsam belirleme aşamasında ele alınmalıdır. Bu bakımdan, bir projeye yönelik bir ÇED in ve/veya KÇED in gerçekleştirilebilmesi için asgari çalışma alanı projenin etki alanı olarak tanımlanır. Buna aynı zamanda ilgili projenin tesir alanı da denebilir. Mekansal çalışma sınırların belirlenmesi, KÇED sürecinin kilit aşamalarından birisidir. Özellikle, zaman, bütçe ve mevcut veriler ile ilgili uygulamaya ilişkin kısıtlar ile teorik olarak önemli mesafelere ve gelecekteki uzak zaman dilimlerine uzanabilecek karmaşık çevresel etkileşimlerin ele alınması arasında bir dengenin oluşturulmasıyla uygun mekansal sınırların belirlenmesi zorlu bir süreçtir.

37 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 29 Etki alanının belirlenmesi için haritaların kullanılması bir başlangıç noktasıdır. Topluluklar üzerindeki etkilerin, arazi tabanlarının ve diğer doğal kaynakların mekansal bir portresinin Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler ortaya konulabilmesi için, mevcut yerleşimler ile arazi kullanım düzenlerini ve önerilen proje faaliyetlerini gösteren harita çakıştırma teknikleri kullanılabilir. METİN KUTUSU 5 Hidroelektrik Santral Projeleri için Etki Alanı ve Proje Faaliyetleri Erişim yolları, şantiyeler, kırma tesisleri, beton tesisleri, elektrik iletim hatları, kazılan malzeme depolama sahaları, atık depolama sahaları, atık su arıtma tesisleri veya taş ocakları ve malzeme çukurları gibi malzeme kaynakları gibi ilişkili tesisler de dahil olmak üzere, HES projelerinin önerilen proje ayak izleri (örneğin baraj gölleri, su kanalları veya tünelleri, bentler, vs.) proje faaliyetlerinin etki alanında düşünülmelidir. KÇED sürecinde, baraj gölü yapımı sebebiyle mevcut yolun yerinin değiştirilmesi için gerekli faaliyetler de dolaylı proje faaliyetleri olarak düşünülmelidir. Ayrıca, örneğin aynı nehir üzerinde planlanan başka HES projeleri veya aynı kaynakları kullanacak veya etkileyecek başka öngörülen projeler de KÇED kapsamında dikkate alınmalıdır. Yukarı Ceyhan Nehri üzerindeki HES Projelerinin Etki Alanı METİN KUTUSU 6 Afşin DAĞDELEN SU TUTMA ALANI DOĞAN TRAFO MERKEZİ Elbistan LEJAND İLÇE KANDİL ENERJİ GRUBU REZERVUAR VE SU TUTMA ALANLARI SU TOPLAMA ALANI SINIRLARI ARKEOLOJİK SİT ALANLARI TRAFO MERKEZİ HACININOĞLU ENERJİ İLETİM HATTI (EİH) KANDİL-DAĞDELEN EİH SARIGÜZEL-KANDİL EİH HACININOĞLU - TRAFO MERKEZİ EİH KANDİL - TRAFO MERKEZİ EİH SARIGÜZEL KANDİL EİH ÇALIŞMA ALANI (5+50M) HACININOĞLU-SARIGÜZEL EİH ÇALIŞMA ALANI (1+180M) KANDİL-DAĞDELEN EİH ÇALIŞMA ALANI (5+5KM) KANDİL-TRAFO MERKEZİ EİH ÇALIŞMA ALANI (5+5KM) HACININOĞLU-TRAFO MERKEZİ EİH ÇALIŞMA ALANI (5+5KM) Göksun HACININOĞLU SU TUTMA ALANI SIR BARAJI TRAFO MERKEZİ KANDİL REZERVUARI SARIGÜZEL REZERVUARI

38 30 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Etki alanı ilgisine göre aşağıdakileri içerir: 1 Proje ve proje sahibi tarafından doğrudan sahip olunan, işletilen veya yönetilen (yükleniciler tarafından işletilen ve yönetilenler dahil olmak üzere) ve projenin bir bileşenini oluşturan faaliyetlerden ve tesislerden potansiyel olarak etkilenecek alanlar; 2 Projenin planlanmayan ancak öngörülebilecek faaliyetlerinden daha sonra veya başka bir yerde gerçekleşebilecek faaliyetlerinden etkilenebilecek alanlar; veya 3 Projenin, Etkilenen Toplulukların geçim kaynakları bakımından bağımlı olduğu biyolojik çeşitlilik veya ekosistem hizmetleri üzerindeki dolaylı etkilerin etkili olduğu alanlar. 4 Projenin gelecekte planlanan faaliyetlerinden veya aynı coğrafi bölge içindeki başka benzer etki kaynaklarından, mevcut bir proje veya koşuldan, ve durum tespitinin yapıldığı sırada gerçekçi olarak beklenebilecek proje ile ilgili başka faaliyetlerden doğan kümülatif etkilerden potansiyel olarak etkilenecek alanlar. 5 Projenin planlanmayan ancak öngörülebilecek faaliyetlerinden daha sonra veya başka bir yerde gerçekleşebilecek faaliyetlerinden potansiyel olarak etkilenebilecek alanlar ve topluluklar. METİN KUTUSU 7 KÇED Kapsamında Mekansal Sınırların Belirlenmesi Aşağıdaki temel kurallar mekansal sınırların belirlenmesine yardımcı olabilir. Sınırları belirlemenin tekrarlayan bir süreç olduğu, gerekli tüm bilgiler olmadan bir sınırın başlangıçta belirlenebileceği ve daha sonra yeni bilgilere ulaşıldığında başlangıçta belirlenen sınırın değiştirilebileceği akılda tutulmalıdır. Açık, kolaylıkla anlaşılabilir ve genellikle azaltılabilecek etkilerin gerçekleşeceği bir yerel çalışma alanının belirlenmesi. Başka eylemler ile olası etkileşimlerin olabileceği alanları içeren bir bölgesel çalışma alanının belirlenmesi. Başka paydaşların çıkarlarının dikkate alınması. Her bir çevresel bileşen ve ilişkili etki türü için bir sınır olmak üzere birkaç sınırın birden dikkate alınması bu genellikle tek bir sınıra göre tercih edilebilir bir seçenektir. Bitki örtüsü ve yaban hayatı gibi karasal DEB ler için, sınırların mümkün olduğu ölçüde ekolojik olarak savunulabilir olmasının sağlanması (örneğin kritik yaban hayatı habitatları üzerindeki etkilerin değerlendirilmesine yönelik kışlak sınırları). Sınırların eylemler ile DEB ler arasındaki sebep-sonuç ilişkilerini ele almaya yetecek kadar genişletilmesi. Gerekli olması halinde yerel, bölgesel veya daha geniş ölçeklerdeki DEB lerin miktarının ve dağılımının belirlenmesi (örneğin çok nadir türler için) ve sınırlarda bunun dikkate alınmasının sağlanması. Coğrafi kısıtların kümülatif etkileri eylem yakınındaki nispeten kapalı bir alan içinde sınırlayıp sınırlayamayacağının belirlenmesi. Bir araştırma hattı oluşturulabilmesi için sebep-sonuç ilişkilerini açıklayan yolların özelliklerinin belirlenmesi (örneğin bir kağıt fabrikasının atık sularından bir nehirdeki kirleticilere, balık etindeki lekelere ve son olarak insan ve yaban hayatı tüketimine). Kümülatif etkilerin önemsiz düzeye indiği noktada sınırların belirlenmesi. Yeni elde edilen bilgilerin gerekli kılması halinde değerlendirme süreci sırasında sınırlarda değişiklik yapmaya hazırlıklı olunması ve bu gibi değişikliklerin savunulması.

39 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu DEB lerin Seçilmesi DEB ler i) proje çalışmaları ve faaliyetleri; ii) etkilenmesi muhtemel çevre; ve iii) proje Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler çalışmaları ve faaliyetleri ile çevre arasındaki potansiyel etkileşimler ile ilgili bir anlayış oluştuktan sonra seçilir. Genel olarak, DEB lerin seçiminde aşağıdaki hususlar dikkate alınır: n Sahadaki, yerel ve bölgesel çalışma alanlarındaki varlık düzeyi n Veri mevcudiyeti n Ekolojik önem n Yerli türler n Risk n Hassasiyet n Ekolojik sürdürülebilirlik n İnsan sağlığı n Sosyoekonomik önem n Koruma durumu ve n Toplum için kültürel miras özelliği bakımından önemi. METİN KUTUSU 8 Habitata Dayalı DEB Belirleme Hedef DEB lerin belirlenmesi bakımından, habitatlara dayalı ekolojik etüt, türe özgü etütlere göre daha uygundur. Son zamanlarda, AB katılım süreci çerçevesinde, Türkiye nin habitat sınıflandırması ile ilgili olarak AB Habitat Direktifi doğrultusunda çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.

40 32 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler METİN KUTUSU 9 Ceyhan Nehri Üzerindeki HES Projeleri için Örnek DEB Tablosu Çevresel Bileşen Alt Bileşen Parametre Örnek DEB ler Hava Ortam Hava Kalitesi SO 2 NO 2 PM 10 - En yakın evsel alan/alıcı ortam - Karasal çevre Su Ortam Hava Kalitesi Ekolojik Sürdürülebilirlik Tarımsal ve Evsel kullanım Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1 Su akışı - Kamu/Su kullanıcıları - Mevcut Afşin A ve B Termik Sant. - Önerilen Afşin C, D ve E Termik Sant. - Sucul ortam - Karasal ortam - Balık Türleri [IUCN Kırmızı Listede EN olarak sınıflandırılan İnci Balığı ( Alburnus orontis )] - Amfibiler [IUCN Kırmızı Listede LC olarak sınıflandırılan Gece Kurbağası ( Bufo viridis )] Ekoloji - Sürüngenler - Kuşlar - Memeliler [IUCN Kırmızı Listede VU olarak sınıflandırılan Kör Fare ( Spalax (Nannospalax) leucodon )] - Bitki Örtüsü (örn. Heraclium marashicum) - Orman - Sulak Alanlar (örn. Ceyhan Nehri) Yaban Hayatı Çalışma alanına 20 km uzaklıkta bulunan Körçoban Tabiatı Koruma Alanı. - Estetik Peyzaj - Kültürel miras niteliğindeki alanlar (örn. Kandil Enerji Proje Grubunun iletim koridoru içinde yer alan Ortaklı ve Doğan Höyükleri) Yerleşim Hava Kalitesi (toz ve gürültü) Yerel toplulukların geçim kaynakları - En yakın evsel alan/alıcı ortam - Karasal çevre

41 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Aynı DEB leri Etkileyen Diğer Geçmiş, Mevcut ve Gelecekteki Faaliyetlerin Belirlenmesi Geçmişteki, mevcut ve gelecekteki başka eylemler de belirli etkilere yol açmış olabilir Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler veya yol açabilir ve inceleme konusu eylemin sebep olduğu etkiler ile etkileşim yaratabilir. Dolayısıyla, tüm bu eylemlerin KÇED çerçevesinde belirlenmesi gerekir. Gelecekteki eylemlerin seçiminde dikkate alınması gereken asgari olarak belirli bir senaryo yansıtılması ve ideal olan da bunun en olası senaryo olmasıdır. Bununla birlikte, asgari düzenleyici gerekliliklere sıkı bir şekilde bağlılık, en azından makul olarak öngörülebilir bazı projelerin inceleme konusu proje ile birlikte önemli bir kümülatif etkiye sahip olabileceğini düşünmek için bir sebep var ise, birçok paydaş için giderek kabul edilemez hale gelmektedir (ayrıca proje onayları ile ilgili emsal oluşturan mahkeme ve panel kararları neyin beklenen ve kabul edilebilir uygulama olduğu ve olmadığı ile ilgili değişim sürecini sürdürecektir). Dolayısıyla, uzmanlar makul olarak öngörülebilir eylemleri de dikkate alma fırsatını düşünmeye teşvik edilmektedir. Değerlendirme ile ilgili nihai karar genellikle uzmanların takdirindedir veya düzenleyici kurumun yönlendirmesine tabidir. METİN KUTUSU 10 Diğer Eylemlerin Seçilmesi Mekansal Kriter Bölgesel çalışma alan(lar)ındaki, değerlendirme konusu DEB leri etkileyebilecek ayak izlerine sahip eylemler. Ayak izleri ilişkili bileşenleri (örn., erişim yolları, elektrik hatları) ve havayı, arazi veya su alanlarını içerebilir. Bileşenlerinden herhangi birinin söz konusu alandaki başka eylemler veya DEB ler ile etkileşim içine girmesi olasılığı var ise, bölgesel çalışma alanı dışındaki eylemler. Zaman Kriteri GEÇMİŞ Artık gerçekleştirilmeyen ancak hala endişe konusu etkiler yaratabilecek olan eylemler MEVCUT Halihazırda aktif olan eylemler GELECEK Henüz gerçekleşmemiş olan ancak gelecekte gerçekleşebilecek eylemler Geçmişteki Eylemler Geçmişteki eylemler artık aktif değildir ancak DEB ler üzerinde bir rahatsızlık oluşturmaya devam ederler (örneğin terk edilmiş bir çakıl ocağının topografya üzerindeki devam eden etkisi, veya terk edilmiş bir ahşap koruma fabrikasından kaynaklanan solvent buharının yakın bölgedeki bir akifer üzerindeki etkisi). Etkilerin artık kolaylıkla gözlenmiyor olması mümkündür (örneğin haritalar veya havadan çekilmiş fotoğraflar üzerindeki bir incelemeden eylem ile ilgili kanıtları görmek zordur). Bununla birlikte, ekolojik süreçler ve DEB ler üzerinde önemli değişimler devam ediyor olabilir. Uygulamada, geçmişteki eylemler genellikle mevcut başlangıç durumu koşullarının bir parçası haline gelir. Bununla birlikte, bu eylemler,n etkilerinin kabul edilmesinin sağlanması önemlidir. Gelecekteki Eylemler Gelecekteki eylemlerin seçilmesinde eylemin gerçekten gerçekleşip gerçekleşmeyeceğine dair kesinlik durumu göz önünde bulundurulmalıdır. Şekil 1 seçim sürecinde kullanılabilecek kriterleri özetlemektedir.

42 34 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler METİN KUTUSU 10 Diğer Eylemlerin Seçilmesi (devam) Şekil 1 İnceleme konusu proje ile doğrudan ilişkili, ancak projenin onaylanması koşuluna bağlı (örneğin belirli düzeyde bilginin mevcut olduğu tetiklenmiş eylem) Onaylı bir kalkınma planında belirlenmiş Onaylanması çok yakın İnceleme konusu proje ile doğrudan ilişkili değil, ancak projenin onaylanması halinde gündeme gelebilir (örneğin çok az bilginin mevcut olduğu tetiklenmiş eylem) Kesin Makul Olarak Öngörülebilir Varsayıma Dayalı Gelecekte İlerleyen Zamanla Birlikte Eylemin Gerçekleşme Kesinliği Azalıyor Onaylanmış Eylemi gerçekleştirme niyeti proje sahibi tarafından düzenleyici makamlara resmi olarak bildirilmiş Çok yakında düzenleyicinin incelemesine sunulacak Onaylanmak üzere düzenleyici inceleme sürecinde Halihazırdaki mevcut bilgilere dayalı olarak varsayımsal Kavramsal bazda tartışılıyor Şekilde eylemler üç tür altında sınıflandırılıyor: Kesin Eylem gerçekleşecek veya eylem gerçekleşme olasılığı çok yüksek Makul Olarak Öngörülebilir Eylem gerçekleşebilir ancak bu sonuç ile ilgili belirli düzeyde bir belirsizlik var (Kanada Çevresel Değerlendirme Kurumu nun Kanada Çevre Kanunu Kapsamında Kümülatif Çevresel Etkilerin Ele Alınmasına Yönelik Operasyonel Politika Bildirimi en az üç tür projenin düşünülmesini tavsiye etmektedir). Varsayıma Dayalı Eylemin gerçekleşeceğine dair önemli ölçüde bir belirsizlik var.

43 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 35 METİN KUTUSU 11 Ceyhan Nehri üzerindeki HES Projelerinin KÇED Etüdü için Seçilen Eylemleri Değerlendirme Konusu Projeler Diğer Mevcut Projeler Planlanan veya Öngörülen Projeler Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Dağdelen HES Kandil HES Sarıgüzel HES Hacınınoğlu HES Kartalkaya HES Ayvalı HES Menzelet HES Sır HES Göksu Sulama Projesi Afşin A TS Afşin B TS Adatepe Sulama Projesi (inşa halinde) Kılavuzlu HES (inşa halinde) Karakuz HES Kavaktepe HES Hasanali HES Doğutlu HES Geben HES Kısık HES Afşin C TS Afşin D TS Afşin E TS Temel olarak, gelecekteki öngörülebilir eylemler; bir çeşit resmi onay almış (örneğin ÇED olumlu kararı, HES ler için üretim lisansı, resmi yer tahsisi, vs.), onay için düzenleyici inceleme sürecinde olan ve onaylı bir kalkınma planında yer alan (örneğin bölgesel kalkınma planı, ana plan, vs.) projeleri içerir Projeye Özgü Standartların ve Kabul Edilebilir Değişim Sınırının Belirlenmesi Yasal çerçevenin tanımlanması etki değerlendirme sürecindeki kilit görevlerden birisidir. Yasal çerçeve izin verilebilir etki türlerinin ve etki düzeylerinin sınırlarını çizer. Ayrıca, yatırımcılar/proje sahipleri yasal gerekliliklerin de ötesinde varsa kendi standartlarını da uygulayabilirler. METİN KUTUSU 12 Kritik Habitatlar Direktifi Yasalardaki nicel standartların yanı sıra, bazı uluslararası finans kuruluşları kritik habitatlardaki faaliyetler için nitel sınırlamalar da belirlemiştir. Örneğin, IFC (2012 tarihli 6 no lu Kılavuz Not) kritik habitatları beş kritere göre açıklamaktadır ve müşterilerin bir faaliyeti gerçekleştirmeden önce yerine getirmeleri gereken ön gereklilikler için bir çerçeve oluşturmaktadır.

44 36 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Bu bağlamdaki yasal çerçeve iki bileşenden oluşmaktadır: i) yasal gereklilik listesi ve ii) projeye özgü standartlar. Yasal gereklilik listesi ilgili düzenlemeleri ve standartları listelerken, projeye özgü standartlar yasal sınırlamaları ve uluslararası standartlara ve proje sahibi şirketin projeye özgü olabilecek kendi standartlarına dayalı (yani, uzman görüşlerine ve/ veya kamuoyu endişelerine/istişarelerine dayalı) diğer sınırlamaları belirtir. METİN KUTUSU 13 Örnek Yasal Gereklilik Listesi Ulusal Kanun EU Directive DEB Kod / Sayı Bölüm Açıklama Kod / Sayı Açıklama sayılı ve tarihli Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Madde 9 Madde 20 Ek 1 (Madde 30) Çevre Kanunu (Çevrenin korunmasına ve çeşitli faaliyetlerden kaynaklanan çevresel sorunların ve etkilerin azaltılmasına ilişkin Çevre Kanunu. Kanun çevre kirliliğine yol açan gerçek şahıslar ve tüzel kişilikler için bazı sonuçlar getirmektedir. Kanunda kirleten öder ilkesi, kirliliğe yol açan tesisleri cezalandırma veya kapatma hakkı, ve üretim sürecinde veya tesisinde planlanan değişiklikleri yetkili mercilere bildirme yükümlülüğü yer almaktadır. Eğer bir tesis, atölye veya operasyon idari fonksiyonların gerçekleştirilmesi veya yönetilmesi ötesinde bir faaliyette bulunuyorsa, çoğu faaliyet atık ürettiğinden (sadece belediye atığı üretse bile) veya emisyona yol açtığından dolayı bu düzenleme o tesis, atölye veya operasyon için uygulanmaktadır. Bu kanun birkaç kez değiştirilmiştir ve son değişiklik 5491 sayılı ve 26/04/2006 sayılı kanun ile yapılmıştır (değişiklik mevcut metne doğrudan yansıtılmıştır). Son maddelerde çevreyi kirleten ve/veya çevreye zarar veren tesislerde çevre yönetim birimlerinin kurulmasına yönelik bir yükümlülük yer almaktadır. Kanun aynı zamanda gemilerin yol açtığı kirlilik için para cezaları getirmektedir.) Genel Çevre sayılı ve tarihli Resmi Madde 14 Madde 15 Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği (Bu Yönetmelik, Ramsar Sözleşmesinin kapsadıkları da dahil olmak üzere tüm sulak alanların korunması ve geliştirilmesi ile ilgilidir. Yönetmeliğin 2000/60/EC Avrupa Parlamentosunun ve Konseyinin Su Ekoloji Gazete de yayınlanmıştır. yayınlandığı tarihten önce faaliyete başlayan tesislerin Bakanlık ın talimatlarını yerine getirmeleri kaydıyla 01 Ocak 2007 tarihine kadar bu alanlarda faaliyetlerine devam etmelerine izin verilmektedir. Sulak alanların içinde veya etrafından faaliyet gösteren tüm yeni tesisler için, Politikası Alanındaki Topluluk Eylemleri için bir Çerçeve Oluşturan Yönetmelik doğrudan uygulanmaktadır. Diğer hükümlerin arasında, 8 hektardan büyük doğal sulak alanların doldurulmasına veya kurutulmasına izin verilmemektedir. 8 hektardan 2000/60/EC sayılı Direktifi Su Çerçeve Direktifi küçük alanlar için izin alınması gerekmektedir.)

45 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 37 Örnek Projeye Özgü Standartlar No Konu İlgili Mevzuat Sınır Değer / Sorumluluklar Notlar METİN KUTUSU 14 Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Şantiyelerde/kompresör istasyonunda paket atık su arıtma tesisinden deşarj edilen atık su aşağıdaki tabloda verilen kriterlere uygun olacaktır. 1 Evsel Atık Su Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) (25687 sayılı ve 31 Aralık 2004 tarihli RG) Lağım Mecrası İnşası Mümkün Olmayan Yerlerde Yapılacak Çukurlara Ait Yönetmelik (RSTCDSS) (13783 sayılı ve 19 Mart 1971 tarihli RG) SKKY Tablo 21.1 (yüzey sularına atık su deşarjı) Parametre Biyo-kimyasal Oksijen İhtiyacı (BOD) Kimyasal Oksijen İhtiyacı (COD) Askıdaki Katı Maddeler Birim 2 saatlik bileşik numune 24 saatlik bileşik numune mg/l mg/l mg/l ph EHafriyat Malzemeleri Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (RCEMCDW) (20814 sayılı ve 14 Mart 1991 tarihli RG) Katı Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (RLW) (27533 sayılı ve 26 Mart 2010 tarihli Yönetmelik) Madde 14: Bitkisel toprak eğimi yüzde 5 ten az olan bir yerde geçici olarak depolanır; Bitkisel toprak kaybı önlenir ve bu toprak tabakası inşaat sonrası peyzaj çalışmalarında kullanılır. Kullanılmayan hafriyat malzemeleri bir III. sınıf düzenli depolama tesisine taşınacaktır. Hafriyat malzemeleri, ÇŞB den hafriyat malzemesi taşımak için lisans almış şirketler tarafından bir III. sınıf düzenli depolama tesisine taşınacaktır. 3 Hava Kalitesi Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği (RAMAQ) (26898 sayılı ve 6 Haziran 2008 tarihli RG) Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (EKHKKY) (27277 sayılı ve 3 Temmuz 2009 tarihli RG) EKHKKY Ek-2 Platform boyunca gerçekleştirilen kazı çalışmalarından kaynaklanan toz emisyonunun 1 kg/saat değerini aşması halinde hava kalitesi modellemesi gereklidir. EKHKKY Ek-2 Tablo yılına kadar geçerli olacak zemin düzeyi PM10 ve çöken toz konsantrasyonları sınır değerleri şöyledir: Parametre Birim Sınır Değer (2014 yılına kadar) Kısa Vadeli Uzun Vadeli PM 10 µg/m Çöken Toz mg/m 3.gün Hat boyunca gerçekleştirilen inşaat faaliyetlerinden kaynaklanan toz emisyonları için, emisyonların kitle akış oranının 1 kg/ saat değerini aşması beklenmemektedir, çünkü platformun belirli bir segmenti boyunca sadece tek bir kazıcı çalışıyor olacaktır, yani çok yoğun bir toz emisyonuna sebep olan faaliyet olmayacaktır.

46 38 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Projeye özgü standartlar temel olarak ulusal çevre mevzuatına dayalı olarak belirlenmektedir. Ulusal mevzuatta uluslararası standartlar, ilgili uluslararası gereklilikler ve kılavuzlar bakımından düzenlenmeyen konular için, inceleme ve değerlendirme komisyonu üyelerinin ve diğer paydaşların önerileri dikkate alınabilmektedir. Projeye özgü standartlara ek olarak, KÇED kapsamında tartışılmaya değer bir başka kavram da Kabul Edilebilir Değişim Sınırıdır. Kabul Edilebilir Değişim Sınırı çevresel kaynakların veya kabul edilebilir çevresel koşulların taşıma kapasitesi ile ilgilidir. Bir başka deyişle, çalışma alanındaki herhangi bir yeni faaliyet mevcut ve planlanan faaliyetler ile birlikte değerlendirilecektir ve mevcut koşullarda önemli bir olumsuz etkiye yol açmıyor ise onaylanmalıdır. Faaliyete özgü emisyon ve deşarj standartlarına ek olarak, ulusal mevzuat ortam hava kalitesine ve iç suların kalite standartlarına ilişkin sınır değerler içermektedir. Bu standartlar hava ve su emisyonları için Kabul Edilebilir Değişim Sınırının belirlenmesi amacıyla kullanılabilir. Örneğin, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Tablo 1, iç sular için kalite standartlarını belirlemekte olup, kirletici düzeyleri ile ilgili olarak dört ayrı kalite kategorisi (sınıfı) tanımlamaktadır. Bu durumda, eğer bir havzanın mevcut statüsü Sınıf-II ise, havzanın nihai geliştirme faaliyeti için Kabul Edilebilir Değişim Sınırı Sınıf-III olarak belirlenecektir Mevcut Durum Çalışmaları ve Etki Değerlendirmesi Mevcut Durum Çalışmaları Proje sahiplerinin yaygın bir endişesi, bölgesel kümülatif etkilerin değerlendirilebilmesine yönelik yeterli veriyi toplamak için gerekli çaba ve kaynak (yani zaman ve para) düzeyidir. Erken aşamada yapılan kapsam belirleme, değerlendirmenin en önemli DEB ler üzerinde odaklanmasını sağlamaya yönelik olmakla birlikte; aynı zamanda veri toplamanın sadece bu sorunları ele almak için gerekli veriler ile sınırlanmasını sağlar.

47 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 39 Bazı durumlarda, su kalitesi, hava kalitesi ve gürültü düzeyleri gibi bazı çevre bileşenleri için veri toplama mevcut eylemlerin toplu etkilerini de ortaya koyan başlangıç durumu verilerini Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler sağlamaktadır. Uzmanlar, belirgin olarak tanımlanmış ve bilimsel olarak savunulabilir analizi desteklemek için verilerin nasıl kullanılacağı ile ilgili açık bir anlayışa sahip olmalıdır. Temel bir kural olarak, verilerin sunabileceği sonuçlar dikkatli bir şekilde düşünülmeden maliyetli veri toplama ve analiz çabalarına girişilmesi tavsiye edilmez. Toplanan bilgi düzeyi, kapsanan alanın çok daha geniş olmasından dolayı ÇED durumunda olduğu kadar ayrıntılı olmayabilir (ayrıca, değerlendirmenin ölçeği değiştiğinden dolayı, ihtiyaç duyulan veri türü de değişebilir). Örneğin, toprak ve bitki örtüsü saha etütleri önerilen proje ayak izinde nispeten yoğun olabilir ve belirlenen DEB ler için sahada haritalandırma gerektirebilir. Bununla birlikte, binlerce hektarlık bölgesel çalışma alanları için, analizin uydu görüntülerine veya çok geniş ölçeklerde tamamlanan mevcut bitki örtüsü etütlerine dayandırılması gerekebilir. Dolayısıyla, uzmanlar tarafından başlangıç durumu veri toplama olarak önerilecek metodoloji başarılı bir KÇED uygulaması için önemli bir görev haline gelir. Bu amaçla, önerilen metodolojilerin ayrıntılı olarak belirlenmesi ve kapsam belirleme aşamasında iyi bir şekilde sunulması gerekir. METİN KUTUSU 15 Ekosistem Değerlendirmesi ve Su Kullanım Hakları Etütleri T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) ulusal ÇED sürecinde HES projeleri için iki özel etüt istemektedir. Bu etütler Ekolojik/Ekosistem Değerlendirme ve Su Kullanım Hakları Etüdü dür. Bu iki çalışmanın çıktıları başlangıç durumu çalışmalarının önemli bileşenlerini oluşturmaktadır Etkilerin Tanımlanması DEB leri etkileyebilecek potansiyel etkilerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu adım uzmanlara en temel değerlendirme sorularından birisi olan Ne neyi etkiliyor? sorusunun cevabını anlamalarına yardımcı olduğundan dolayı önemli bir adımdır. Çalışmanın ilk aşamalarında

48 40 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler iyi bir kapsam belirleme süreci, değerlendirme çabasının en olası etkilerin takip edeceği yollar üzerinde odaklanacağı anlamına gelecektir. Kümülatif etkiler; eylemler, eylemler ile çevre, ve çevre bileşenleri arasındaki etkileşimler olarak gerçekleşirler. Bir sebep (veya kaynak) ile bir etki arasındaki bu yollar genellikle kümülatif etki değerlendirmesinin odağını oluştururlar. Bir yol boyunca gözlenen bileşik etkilerin büyüklüğü, bireysel etkilerin toplamına eşit olabilir (toplamsal etki) veya çoğalan bir etki olabilir (sinerjistik etki). Bunu başarmak için takip edilecek yaklaşımlarından bir tanesi; çoğu ÇED in ortak bir adımı olan, değerlendirme konusu projenin çeşitli bileşenlerinden (örneğin arazi açma, yanma emisyonu) etkilenebilecek çevresel bileşenleri (örneğin hava, su) öncelikle tespit etmektir. Daha sonra, ilgili bölgedeki başka eylemlerden etkilenebilecek çevresel bileşenler tespit edilebilir. Kapsam belirleme süreci daha sonra çeşitli eylemlerin spesifik etkileri ile spesifik DEB ler arasındaki ilişkiler üzerinde odaklanabilir. Bir sonraki bölümde bunu pratik olarak gerçekleştirmenin yollarından birisi açıklanmaktadır Etki Değerlendirmesi Kümülatif etkilerin analizi, seçilen DEB ler üzerindeki etkilerin değerlendirilmesi üzerinde odaklanmalıdır. Uzmanlara kümülatif etkilerin değerlendirilmesinde yardımcı olabilecek birkaç yaklaşım mevcuttur. Bununla birlikte, her zaman kullanılacak tek bir yaklaşım olmadığı gibi, spesifik etkilere veya eylem türlerine yönelik tek bir yaklaşım da yoktur. Bunun yerine, uzmanların çeşitli yaklaşımların arasından uygun bir yaklaşımı veya değerlendirme aracını seçmesi gerekmektedir. Uygun yöntem ise inceleme konusu DEB üzerindeki etkilerin değerlendirmesini en iyi sunan yöntemdir. Etkileşim Matrisi, iki miktar arasındaki ilişkiyi tablo şeklinde gösterir. Matrisler genellikle bir eylemin belirli bir çevresel bileşeni etkileme olasılığını belirlemek veya çeşitli DEB lere

49 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 41 ilişkin çeşitli etki özelliklerinin (örneğin süre, büyüklük) bir sıralamasını oluşturmak için kullanılır. Matrisler kapsam belirleme uygulamaları sırasında potansiyel olarak en güçlü Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler sebep-sonuç ilişkilerini belirleyen ve daha sonra değerlendirmenin sonuçlarını kısa bir şekilde özetleyen bir araç örneğidir. Bununla birlikte, matrisler sadece etkileşim ile ilgili olarak varılan sonuçları gösterir ve gösterilen sonuca yol açan altta yatan varsayımları, verileri ve hesaplamaları göstermezler; matrisler karmaşık ilişkilerin basit bir şekilde ortaya konulmasıdır. Dolayısıyla matrislerin yanında etkileşimlerin ve sıralamaların nasıl türetildiği ile ilgili ayrıntılı bir açıklama sunulmalıdır (örneğin bir karar kaydında ). METİN KUTUSU 16 Ceyhan Nehri üzerindeki HES Projeleri için Kullanılan Değerlendirme Matrisi Etkinin Ciddiyeti Hafif Orta Ciddi Orta Düşük Düşük Yüksek Orta Düşük Yüksek Orta Orta Sınırlı Orta Yaygın Etkinin Boyutu Projelerin inşaat ve işletme aşamalarına ilişkin önemli faaliyetleri ve etkileri tespit edilir. Her etki ciddiyet düzeyi bakımından ciddi, orta veya hafif olarak, etki boyutu bakımından da yaygın, orta veya sınırlı olarak derecelendirilir. Ciddiyet etkinin önem düzeyini ve büyüklüğünü gösterirken, etki boyutu etki alanının coğrafi büyüklüğünü gösterir. Yüksek, orta veya düşük olarak ifade edilen değerlendirme sonucu genel önem düzeyini gösterir. Bir etkinin coğrafi boyutlarının her zaman kümülatif etki olasılığını göstermeyebileceği unutulmamalıdır.

50 42 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Bir KÇED aynı zamanda bölgesel çalışma alanındaki her bir eylem ile bölgesel DEB ler arasındaki etkileşimlerin gücünü (yani iki farklı eylemin etkilerinin çakışması sebebiyle bir DEB üzerinde sebep olunan etki ne kadar güçlü?) sıralamak için de matristen yararlanabilirler. Etkileşimler nitel olarak sıralanabilir (örneğin, 5 lik bir ölçek üzerinde, 1 = düşük, 5 = yüksek) veya fiziksel miktarı temsil eden bir rakam kullanabilirler. Birinci sıralama türü şu anda değerlendirmelerde daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Aynı zamanda, daha sonra elde edilen bilgilerin daha önemli olabileceklerini göstermesi veya kamuoyunun konuya olan ilgisinin önemli düzeyde olması halinde, geriye dönerek göz ardı edilebilir veya düşük olarak derecelendirilen ilişkileri tekrar incelemek gerekebilir. İnşaat ve işletme aşamaları için, kümülatif etkiler fiziksel, biyolojik ve sosyo-ekonomik çevre bakımlarından ayrı ayrı ele alınır. Her bir durumda, projeler üç grup altında sınıflandırılabilir: değerlendirme konusu proje(ler), DEB ler üzerinde etkisi olan diğer projeler ve planlanan veya öngörülen projeler. Bu proje grupları üç senaryo altında değerlendirilebilir: Senaryo A, B ve C. METİN KUTUSU 17 Ceyhan Nehri üzerindeki HES Projelerine İlişkin Senaryolar SENARYO B SENARYO C SENARYO A Değerlendirme Konusu Projeler Diğer Mevcut Projeler Planlanan veya Öngörülen Projeler Dağdelen HES Kandil HES Sarıgüzel HES Hacınınoğlu HES Kartalkaya HES Ayvalı HES Menzelet HES Sır HES Göksu Sulama Projesi Afşin A TS Afşin B TS Adatepe Sulama Projesi (inşa halinde) Kılavuzlu HES (inşa halinde) Karakuz HES Kavaktepe HES Hasanali HES Doğutlu HES Geben HES Kısık HES Afşin C TS Afşin D TS Afşin E TS

51 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 43 METİN KUTUSU 18 KÇED için Etki Değerlendirme Araçları Etki Modelleri Etki Modelleri ÇED etütlerinde yaygın bir şekilde kullanılmıştır ve bir eylem ile etrafındaki çevre arasında gerçekleşen sebep-sonuç ilişkilerinin kısa bir açıklamasını sunduklarından dolayı bir KÇED yaklaşımı olarak da benimsenebilirler. Etki Modeli yaklaşımı bir bilimsel hipotezde yapılana benzer şekilde bir bildirimin geçerliliğinin test edilmesini içerir. Etki Modellerini kullanmanın avantajı karmaşık sistemleri sadeleştirerek bir sebep-sonuç ilişkisindeki her bir etkileşimin adım adım uygulanan bir analizine olanak tanımalarıdır. Bu modeller aynı zamanda daha geniş alanlarda sebep-sonuç ilişkilerinin açıklanmasını kolaylaştırırlar. Etki Modelleri üç bölümden oluşur: Etki Bildirimi, Etki Yolları Diyagramı ve Bağlantı Bildirimleri. Model değerlendirmesi iki adımdan oluşur: Bağlantı Doğrulama ve Etki Yolu Değerlendirme. Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Rakamsal Modeller Rakamsal Modeller çevresel koşulları simüle etmek için kullanılan algoritmalardır. Bu modellerin en yaygın kullanım şekli, hava ve su kalitesini, su hacim akışlarını ve toprak ve bitki örtüsüne havadan çökelen maddelerin değerlendirilmesi amacıyla bilgisayar tabanlı bir uygulama kullanılarak fiziksel veya kimyasal bir maddenin durumunu tahmin etmektir. Karasal veya sucul organizmaların modellenmesi, davranışlarının ve fizyolojik tepkilerinin tahmin edilmesindeki belirsizliklerden dolayı hava ve su sistemleri üzerindeki etkilere göre daha zordur. Hava ve su modellemesinde tipik olarak kümülatif etkiler yaklaşımı takip edilmiştir: havadaki veya sudaki bileşenlerin tipik olarak taşındığı mesafe genellikle bölgesel bir perspektif gerektirmiştir. Bu sebeple, kolaylıkla ulaşılabilecek rakamsal modellerin kullanımı hava ve su kalitesi üzerindeki kümülatif etkiler için yeterli bir değerlendirme cevabı sunabilir. Bazı değerlendirmelerde, modellenen hava alanının veya sulak alanın mekansal sınırları diğer çevresel bileşenler üzerindeki etkileri yeterli bir şekilde ele almaları halinde genel bir bölgesel çalışma alanı olarak kullanılmıştır. CBS Kullanılarak Yapılan Mekansal Analiz Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) kullanılarak yapılan mekansal analiz, inceleme konusu eylemin etraftaki tüm çevrenin bir bileşeni üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesini içerir; bu çevredeki tüm eylemler ve doğal özellikler bir araya gelerek alanın tek bir temsili modelini oluştururlar (bu münferit senaryo bazında gerçekleştirilebilir). Bir CBS nin temel özelliği rahatsızlık ölçülerini çeşitli eylemler ile ilişkilendirmesi ve daha sonra bu rahatsızlıkları mevcut DEB ler ile ilişkilendirmesidir. Bu yaklaşım belirli sebep-sonuç ilişkilerini temsil eden bir modelin oluşturulmasına olanak tanır. Ayrıca, nispeten büyük alanlar kolaylıkla incelenebilir (mekansal biçimde yeterli açıklayıcı verilerin mevcut olduğu varsayılarak) ve nicel sonuçlar üretilebilir. Tipik CBS uygulamaları aşağıdakilerin tespitini içerir: açılan arazi alanı (bitki örtüsünün kaldırılmasına ve toprağa zarar verilmesine yol açan arazi açma); diğer eylemler veya doğal özellikler üzerindeki etkiler arasındaki mesafeler (veya çakışma); karayolu erişiminin uzunluğu ve yoğunluğu; yaban hayatının algısal olarak dengesinin bozulmasına yol açılan arazi yüzölçümü; habitat kaybına ve kapasite azalmasına yol açılan arazi yüzölçümü; habitat bölünmesinin boyutları; ve değerlendirme senaryoları arasında yukarıdakilerde görülen değişim. Göstergeler Göstergeler bir DEB üzerindeki etkilerin spesifik bir ölçüsünü sunarlar. Bir gösterge bazen DEB in kendisi de olabilir. KÇED de kullanılan göstergeler, yerel etkilerin göstergeleri daha büyük bir mekansal ölçekteki veya daha uzun bir zaman dilimindeki etkileri yeterli bir şekilde temsil etmiyorlar ise, ÇED de kullanılan göstergelerden farklılık gösterebilirler. Örneğin, bir nehrin kirletilmesi şüphesinin söz konusu olduğu bir kağıt fabrikası durumunda, değerlendirilecek DEB su kalitesi olacaktır. Yerel etkilerin (yani, bir ÇED de kullanılan) bir göstergesi, aşağı akış yönünde birkaç kilometre ötedeki etkileri ölçmeye yönelik olarak çözünmüş oksijen olabilir. Bölgesel etkilerin (yani KÇED de kullanılan) bir göstergesi nehir kıyısında yer alan küçük bir balıkçılık topluluğunun 200 km aşağısında balıklardaki dioksin konsantrasyonu olabilir. Göstergeler insanların sebep olduğu rahatsızlıkların özelliklerini (örneğin yol yoğunlukları, açılan arazi) veya etraftaki çevrenin özelliklerini (örneğin fragmantasyon endeksleri, biyolojik çeşitlilik endeksleri, kenar uzunluğu) ölçebilir.

52 44 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Ayrıca, değerlendirme için kümülatif etkilerin birikim yolları da kullanılacaktır. Çoklu projelerin bazı etkileri çoğalan bir şekilde birikirken, bazı etkiler sinerjistik olabilir. İnteraktif etkiler olarak tanımlanan bu etkiler bireysel etkilerin toplamından daha büyük bir toplam etki yaratacak şekilde etkileşime yol açarlar. Örneğin, çoğalan bir şekilde biriken çevresel etkiler arasında su sıcaklığındaki veya çözünen gaz konsantrasyonlarındaki değişiklikler, METİN KUTUSU 19 Etki Tanımlama ve Değerlendirme Tablosu/Matrisi DEB ler Etki Alt Bölüm Etki Türü Boyut ve Ciddiyet Hava Su altında kalan karasal bitki örtüsü ve flora sebebiyle HES rezervuarlarında anaerobik koşulların ve sera gazı emisyonlarının oluşması Senaryo A Senaryo B Senaryo C Çoğalan Çoğalan Çoğalan Sınırlı + Hafif Orta + Ilımlı Orta + Ilımlı DÜŞÜK ORTA ORTA Su Personelin oluşturduğu evsel atık suyun uygun olmayan bir şekilde taşınması ve arıtılması sebebiyle arazi, yüzey suyu ve yeraltı suyu kirliliği Suyun barajlar ve santraller arasında yönünün değiştirildiği yerlerde su akışında azalma olması ve yerleşimlerden kaynaklanan mevcut atık su deşarjları sebebiyle su kalitesinde değişiklik Senaryo A Senaryo B Senaryo C Senaryo A Senaryo B Senaryo C İnteraktif İnteraktif İnteraktif İnteraktif İnteraktif İnteraktif Sınırlı + Hafif Orta + Hafif Yaygın + Hafif Orta + Ilımlı Orta + Ilımlı Orta + Ilımlı DÜŞÜK DÜŞÜK ORTA ORTA ORTA ORTA Senaryo A Çoğalan Sınırlı + Ilımlı DÜŞÜK Toprak Katı atıkların uygun olmayan şekilde taşınması ve bertarafı sebebiyle toprak kirliliği Senaryo B Senaryo C Çoğalan Çoğalan Orta + Ilımlı Orta + Ilımlı ORTA ORTA

53 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 45 erozyon, sedimantasyon ve habitat kayıpları yer alır. Öte yandan, sinerjistik yollar biyolojik birikim gibi süreçler yoluyla çoklu etkiler arasında etkileşimlere yol açar. Örneğin, sucul Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler organizmalar bir taşkın durumunda serbest akan bir nehre göre daha uzun süre kirletici etkilerine maruz kalabilirler ve bu durum kirleticilerin biyolojik birikim potansiyelini arttırır. Bir HES in birkaç etkisinin olduğu durumlarda, bunlar arasındaki etkileşim potansiyeli bu yol boyunca kümülatif etkilere yol açabilir Etki Azaltma Önlemleri Bir KÇED kapsamında kümülatif etkilerin yönetilmesi bir başlangıç adımı olarak ÇED kapsamında tavsiye edilenler ile aynı tür etki azaltma ve izleme önlemlerini gerektirir. Kümülatif etkileri azaltmanın en iyi yolu bir yerel etkiyi mümkün olduğu kadar azaltmaktır; bununla birlikte en etkili sonuca ulaşabilmek için etki azaltma ve izleme uzun vadeli olmalı ve bölgesel bazlı olmalıdır. Bu maliyetli olabilir, tamamlanması birkaç yıl sürebilir ve tarihsel olarak ÇED lerde gerekli olandan daha geniş bir veri toplama ve karar verme katılımı gerektirebilir. METİN KUTUSU 20 Bir Etki Azaltma Önlemi olarak Net Kayıp Yok Yaklaşımı Net Kayıp Yok kavramı bazı uluslararası kuruluşlar tarafından bölgesel kümülatif etki kaygılarına cevap olarak uygun bir etki azaltma önlemi olarak ortaya atılmıştır. Net Kayıp Yok yaklaşımı eylem öncesi koşullardan etkilenen bir arazi veya su kütlesinin, habitatın bölgedeki yaban hayatını veya balıkları destekleme kapasitesinin korunması amacıyla eşdeğer kapasitede bir alan ile değiştirilmesini gerektirmektedir (bu mevcut habitatın üretkenliğinin arttırılması seçeneğini de içermektedir). Bu kavram bir karasal habitatın kümülatif kaybının dengelenmesi için etkili bir yaklaşım olarak iki zorluk ortaya koymaktadır: 1 2 Daha fazla arazi yaratabilmek için, mevcut arazinin dönüştürülmesi gerekir (örneğin yaban hayatının değiştirilmesi yoluyla). Bununla birlikte, arazi tipik olarak seçilen bir veya birkaç türün (örneğin nadir türler veya av hayvanları türleri) yararlanabileceği şekilde dönüştürülmektedir. Sonuç olarak, bu başka türlere zarar verebilmektedir ve kaybedilen habitat tarafından orijinal olarak desteklenen tüm türleri desteklemek için eşdeğer kapasitede bir habitat sunmayabilmektedir. Değiştirilecek eyleme makul bir mesafedeki alanda hiçbir arazi kalmayabilir (yani faydalı etkilerin eyleme atfedilebileceği bir mesafe içerisinde). Bu durum özel mülkiyetli arazi mevcudiyetinin veya mevcut bozunumların yaygın olduğu bölgeler, yaban hayatı için erişilemez nitelikte olacak araziler ve bitki örtüsü doruk koşullarının gerekli olduğu hallerde özellikle geçerlidir.

54 46 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler METİN KUTUSU 21 Bakiye Etkilerin (Etki Azaltma Sonrası Kalan Etkiler) Önem Analizi DEB Etki Alt Bölüm Etki Türü Boyut ve Ciddiyet Etki Azaltma Önlemleri Bakiye Etki Bakiye Etki Ciddiyeti Hava 1. Su altında kalan karasal bitki örtüsü ve flora sebebiyle HES rezervuarlarında anaerobik koşulların ve sera gazı emisyonlarının oluşması 2.. Termik santrallerden kaynaklanan baca gazı emisyonları Senaryo A Çoğalan Sınırlı + Hafif 1. Su altında kalacak alandaki bitki örtüsünün su altında kalmadan önce kaldırılması 2. Termik santrallerin uygun ve yeterli emisyon azaltma sistemleri ile donatılması Düşük düzeyde sera gazı emisyonları Sınırlı + Hafif Senaryo B Çoğalan Orta + Ilımlı Orta + Hafif Senaryo C Çoğalan Orta + Ilımlı Orta + Hafif Personelin oluşturduğu evsel atık suyun uygun olmayan bir şekilde taşınması ve arıtılması sebebiyle arazi, yüzey suyu ve yeraltı suyu kirliliği Senaryo A İnteraktif Sınırlı + Hafif Evsel atık suların ilgili ulusal standartlara İlgili Değil Senaryo B İnteraktif Orta + Hafif uygun olarak foseptik tanklarında Bakiye etki toplanması, daha yok sonra en yakın İlgili Değil Senaryo C İnteraktif Yaygın + Hafif belediye atık su arıtma tesisine taşınması İlgili Değil Su Suyun barajlar ve santraller arasında yönünün değiştirildiği yerlerde su akışında azalma olması ve yerleşimlerden kaynaklanan mevcut atık su deşarjları sebebiyle su kalitesinde değişiklik Senaryo A İnteraktif Orta + Ilımlı Düşük Derivasyon sebebiyle Senaryo B İnteraktif Orta + Ilımlı su akışının azaldığı Düşük Arıtılan atık yerlerde Ceyhan su deşarjı Nehrinin bölümlerine sebebiyle doğrudan deşarj düşük yapan yakındaki düzeyde yerleşim alanlarında Bakiye etki atık su altyapısının Senaryo C İnteraktif Orta + Ilımlı geliştirilmesi Düşük Toprak Katı atıkların uygun olmayan şekilde taşınması ve bertarafı sebebiyle toprak kirliliği Senaryo A Çoğalan Sınırlı + Ilımlı Evsel katı atıkların proje sahalarındaki kapalı konteynırlar içinde toplanması ve ilgili belediyeler tarafından atık bertaraf alanlarına taşınması. Evsel katı atıkların atık bertaraf sahalarına gerekli ruhsata sahip kamyonlarca taşınması Bakiye etki yok İlgili Değil Senaryo B Çoğalan Orta + Ilımlı İlgili Değil Senaryo C Çoğalan Orta + Ilımlı İlgili Değil

55 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 47 Etki azaltma önlemleri, önerilen projeden başka projelere de uygulanabilir. Genellikle bir değerlendirmenin bölgesel çalışma alanına birkaç idari bölge ve paydaş girebilir. Çoğu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler durumda, tavsiye edilen etki azaltmanın başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için başka çıkar sahiplerinin işbirliği gerekebilir Önem Değerlendirmesi Bakiye etkilerin (yani etki azaltma sonrası kalan etkilerin) önem düzeyinin belirlenmesi belki de ÇED kapsamındaki en önemli ve en zorlu adımdır. KÇED kapsamında önem düzeyinin belirlenmesi de temel olarak aynıdır; bununla birlikte, incelenen alanın daha geniş olmasından dolayı bu adım daha karmaşık olabilir. Kümülatif etkiler yaklaşımı, bir DEB in geri dönüşü mümkün olmayan koşul ve durum değişiklikleri yaşamadan önce etkinin daha ne kadar sürdürülebilir olduğunun belirlenmesini gerektirir. Değerlendirmelerde önem düzeyi ile ilgili olarak varılan sonuçlar, sonuçlara nasıl varıldığının bir çeşit açıklaması ile savunulabilir olmalıdır. Aşağıda örnek bir yaklaşım sunulmaktadır. Bir dizi adım boyunca uzmanlara rehberlik sağlamak ve neticede önem düzeyi ile ilgili bir sonuca varmak için çeşitli sorular yapılandırılmıştır. Sorular temel bir sorgulama hattını takip etmektedir: n Eylemin doğrudan etkisinde başka eylemlerin etkileri ile birlikte bir artış var mı? n Ortaya çıkan etki kabul edilemez düzeyde mi? n Etki kalıcı mı? n Etki kalıcı değil ise, etkiden ne kadar sürede kurtulunabilir? Bu sorular, spesifik olarak iki farklı türdeki DEB e yönelik olarak daha ayrıntılı bir şekilde yapılandırılmıştır;

56 48 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler i) Biyolojik Tür Niteliğindeki DEB ler n Popülasyonun ne kadarının üreme kapasitesi ve/veya bireylerinin hayatta kalma olasılıkları etkilenebilir? Veya, habitatlar için, habitatların üretim kapasitesinin ne kadarı etkilenebilir (örn., %<1, %1-10, %>10)? n Etki azaltma ile birlikte popülasyonun veya habitatın ne kadarı kurtarılabilir (örn., Tamamen, Kısmen, Hiç)? n Popülasyonun veya habitatın kabul edilebilir koşullarda eski haline dönmesi ne kadar sürebilir (örn., <1 yıl veya 1 nesil, 1-10 yıl veya 1 nesil, >10 yıl veya >1 nesil)? ii) Fiziksel-Kimyasal DEB ler n DEB deki değişimler bölgedeki doğal değişkenliğin ne kadar ötesine geçebilir? DEB etki azaltma önlemleri ile birlikte ne ölçüde toparlanabilir? n Kabul edilebilir koşullarda eski haline dönüş ne kadar sürede gerçekleşebilir? Bir DEB üzerindeki kümülatif etki, aynı DEB üzerinde gerçekleştirilen her bir münferit projeye özgü değerlendirmede etkilerin önemsiz düzeyde olduğu sonucuna varılması halinde bile önemli düzeyde olabilir. KÇED bileşenleri ile birlikte projeye özgü değerlendirmeler, aynı DEB i etkileyen başka eylemlerin sonuçlarını da dikkate almaları gerektiğinden dolayı bu tip sonuçlara varmada yardımcı olabilirler. Bununla birlikte, bu içerme (ve bazen kullanılan analitik yaklaşım) önem derecesinin tespitini etkileyebilecek çeşitli faktörlerin (ki bunların bazıları kümülatif etki bileşeni olmayan değerlendirmelere her zaman konu olmayabilir) dikkate alınmasını gerektirir. Bu faktörler arasında aşağıdakiler bulunmaktadır:

57 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 49 n Bir eşik değerin aşılması n Etki azaltma önlemlerinin etkililiği n Başka eylemlerden kaynaklanan etkilerin nispi katkısı Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler n Çalışma alanının büyüklüğü n Nispi koruma statüsü ve türlerin endemikliği n Yerel etkilerin önem düzeyi n Doğal başlangıç aşaması koşullarına göre değişimin büyüklüğü n İnceleme konusu projeden kaynaklanan etkilerin katkısı n Mevcut rahatsızlığın derecesi Kümülatif etkilerin önem derecesi ile ilgili bir karar verebilmek için, bir eylemin artımlı etkilerinin karşılaştırılabileceği bir değişim sınırına ihtiyaç duyulur. Teorik olarak, bir bölgedeki tüm etkilerin bileşik etkileri belirli bir sınırı veya eşik değeri (bir etkinin aşıldığında endişe konusu olabileceği sınırlar) aşmıyor ise, söz konusu eylemin kümülatif etkileri kabul edilebilir olarak düşünülür. Uygulamada, bu gibi eşik değerlerin olmayışı genellikle kümülatif etki değerlendirmesine engel teşkil eder. Bu durum ekosistemlerin karasal bileşenleri için özellikle geçerlidir. İnsan sağlığını etkileyen kirleticiler ve havadaki ve sudaki bileşenler genellikle düzenlemeye tabi tutulmaktadır; dolayısıyla değerlendirme için faydalı olabilecek eşik değerler düzenlemeler ile tanımlanır veya kılavuzlarda belirtilir. Dolayısıyla, eşik değerlere her zaman kolaylıkla ulaşılamaz ve genellikle profesyonel değerlendirmeyi esas almak gerekebilir. Gerçek kapasite düzeyini belirlemenin mümkün olmadığı durumlarda, eğilimlerin analizi bu bakımdan yardımcı olabilir. Tanımlanmış eşik değerlerin olmadığı durumlarda, uygulayıcı (i) uygun bir eşik değer önerebilir, (i) çeşitli paydaşlara, kamu kurumlarına veya teknik uzmanlara danışabilir veya (iii) bir eşik değer olmadığını kabul edebilir, bakiye etkiyi belirleyebilir ve inceleyici kuruluşun eşik değerin aşılıp aşılmadığını belirlemesine izin verebilir.

58 50 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler 3.6. İzleme ve Takip Takibin amacı çevresel değerlendirmelerin doğruluğunu teyit etmek ve etki azaltma önlemlerinin etkililiğini belirlemektir. Uygulamada, takip faaliyeti normal olarak izleme ve çevresel yönetim önlemlerinin belirlenmesi olarak kabul edilir. Türkiye deki ÇED Yönetmeliği uyarınca, Yönetmeliğe tabi tüm projeler için bir izleme programının oluşturulması gerekmektedir. Eğilimlerin görülmesine yardımcı olacak ve karar vericilerin olumsuz etkileri azaltmak için ilave önlemler almalarına olanak tanıyacak ölçülebilir ve karşılaştırılabilir verileri/bilgileri elde bulundurmak amacıyla, izleme programının hem ÇED hem de KÇED kapsamında mümkün olduğunca spesifik olması gerekir. Proje sahibinin sadece başka proje sahiplerinin sebep olduğu etkileri izlemesi genellikle mantıksız bir yaklaşım olacağı düşünüldüğünde, proje sahibinin sorumlulukları spesifik eylemlerinin kümülatif çevresel etkilere katkılarına dayandırılmalıdır. Bir takip faaliyetinin gerekli olacağı durumlar aşağıdakileri içermektedir:

59 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 51 METİN KUTUSU 22 Bir HES Projesinin KÇED Etüdü Kapsamındaki Örnek Bir İzleme Programı AŞAMA İNŞAAT Hangi parametre izlenecek? Hafriyat malzemeleri bertaraf yöntemi İnşaat atıkları bertaraf yöntemi Evsel katı atık bertaraf yöntemi Evsel atık su bertaraf yöntemi İşçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri Parametre nerede izlenecek? Kazı ve depolama sahaları İnşaat ve depolama sahaları Depolama sahaları Foseptik tankı İnşaat sahası Parametre nasıl izlenecek / izleme ekipmanının türü? Bertaraf alanının ve yönteminin ilgili belediye tarafından onaylanıp onaylanmadığına dair belge incelemesi ve saha gözlemi Saha gözlemi Saha gözlemi, çevre denetimleri Foseptik tanklardaki atık su seviyesinin ölçümü İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Yönetmeliği gerekliliklerinin kontrolüne yönelik dahili Sağlık ve Güvenlik denetimleri Parametre ne zaman izlenecek - periyodik veya sürekli ölçüm? İnşaat personeli tarafından günlük İnşaat personeli tarafından günlük İnşaat personeli tarafından günlük kontrol; Çevre Danışmanı tarafından üç aylık denetimler İnşaat personeli tarafından günlük İnşaat personeli tarafından günlük kontrol; Çevre Danışmanı tarafından üç aylık denetimler Bölüm 3: KÇED Etütlerindeki Kilit Görevler Akış rejiminde veya su kalitesinde değişiklik Ceyhan Nehri Saha gözlemi; projelerin mansap ve memba yönlerinde su numunesi alma; ve analizler İnşaat personeli tarafından rutin kontrole yönelik günlük gözlem; Çevre Danışmanı tarafından aylık su numunesi alma ve analiz Erozyon ve toprak kayması Proje Sahaları (özellikle kazı sahaları) Saha gözlemi İnşaat personeli tarafından günlük Gürültü ve titreşim En yakın komşu alıcı ortam Kalibrasyonu yapılmış bir ses yüzeyi ölçüm cihazı ile gürültü ölçümü Aylık ölçümler (kamuoyu şikayetlerine bağlı olarak ölçümler sıklaştırılmalıdır) Evsel katı atık bertaraf yöntemi İşletme ve bakım sahaları Saha gözlemi; üç aylık çevre denetimleri Üretilen katı atığa ilişkin günlük kayıtlar ve aylık değerlendirme. Çevre Danışmanı tarafından üç aylık denetimler İŞLETME Evsel atık su bertaraf yöntemi Foseptik tankı Foseptik tanklardaki atık su seviyesinin ölçümü İşletme personeli tarafından günlük Taşkın riski Savaklar ve nehirler Saha gözlemi ve rezervuarda seviye ölçümü Azami debi sırasında (azami yağışın gözlendiği sonbahar ve kış mevsimleri) Sucul ortamda sebep olunan rahatsızlık Projenin Ceyhan Nehri üzerindeki mansap noktaları Salınan kompanzasyon suyu için saha gözlemi ve ölçümü ihtiyaç duyulması halinde İşletme personeli tarafından günlük

60 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu

61 4 KÇED Etütlerinin Yöntemleri ve Araçları

62 54 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 4: KÇED Etütlerinin Yöntemleri ve Araçları Bir projenin kümülatif çevresel sonuçlarının belirlenmesi, projenin doğrudan ve anlık etkilerinin ötesinde çok daha geniş ve bölgesel bir perspektif gerektirir. Kümülatif etki değerlendirmesinin gereklilikleri (yani kaynak sürdürülebilirliği, ilgili/yeterli coğrafi ve zamansal sınırlar) aşağıdaki yollarla karşılanmalıdır: n Hem ilgili projenin, hem de mevcut projelerin ve bölgedeki makul olarak öngörülebilen/planlanan projelerin/faaliyetlerin olası etkileri doğrultusunda coğrafi sınırların belirlenmesi, n Projelerin hem inşaat hem de işletme faaliyetlerini içeren ekonomik ömrü doğrultusunda zaman sınırlarının belirlenmesi, ve n Kaynakların sürdürülebilirliğini ve yerel, bölgesel ve ulusal ekonomiye katkılarını dikkate alarak, kaynaklar üzerindeki etkilerin sadece yerel ölçekte değil aynı zamanda bölgesel ölçekte değerlendirilmesi Değerlendirme Yöntemlerine ve Araçlarına Genel Bakış Proje düzeyindeki ÇED çalışmalarında kullanılan çeşitli yöntemler kümülatif etkilerin değerlendirilmesi amacıyla da kullanılabilir. Bu kılavuzda, KÇED etütleri ile ilgili uluslararası deneyimlere dayalı olarak bu yöntemlere genel bir bakış sunulmaktadır. Burada açıklanan yöntemler ve araçlar genel olarak iki grup altında sınıflandırılmaktadır: n Kapsam belirleme ve etki tanımlama yöntemleri: bunlar bir dolaylı veya kümülatif etkinin nasıl ve nerede gerçekleşeceğini belirlemektedir. n Değerlendirme yöntemleri: bunlar etkilerin boyutlarına ve ciddiyetlerine dayalı olarak büyüklüklerini ve önem derecelerini öngörmektedir.

63 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu 55 ÇED süreci sırasında çeşitli yöntemler birlikte kullanılabilir veya çalışmanın farklı aşamalarında belirli yaklaşımlar benimsenebilir. Etkilerin tanımlanması ve açıklayıcı veya nicel değerlendirmelerin oluşturulması için kullanılabilecek yöntemlere/araçlara genel Bölüm 4: KÇED Etütlerinin Yöntemleri ve Araçları bakış Tablo 4.1 te sunulmuştur. Her bir yöntem ile ilgili olarak güçlü ve zayıf yönleri ile ilgili bilgiler de sunulmaktadır. Tablo 4.1.KÇED Etütlerine İlişkin Değerlendirme Yöntemlerine ve Araçlarına Genel Bakış Yöntem/Araç Türü Kısa Açıklama Güçlü Yönler Zayıf Yönler Etki Tanımlama için Kullanılabilirliği Etki Değerlendirme için Kullanılabilirliği Uzman görüşü ve geçmiş deneyimler (gerekmesi halinde senaryolar da oluşturularak) Hem DEB lerin belirlenmesi hem de etki değerlendirmesi ve yönetimi için uzmanların bilimsel/ teknik görüşleri alınır ve geçmiş deneyimlerden (geçmiş çalışmalar ve bunların bulguları) yararlanılır (farklı tür DEB ler ve etkiler için farklı uzmanlardan görüş alınabilir) Etkilerin ve makul olarak öngörülebilir projelerin değerlendirilmesi için geçmiş deneyimler ve uzman görüşleri yoluyla senaryolar oluşturulabilir Çok yönlü ve uygulaması kolay Kolaylıkla modellenemeyecek ve başka türlü tespit edilemeyecek karmaşık etkiler için özellikle değerlidir Kümülatif etkileri değerlendirmenin ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilebilir Uzmanlık bilgisi görev için yeterli değilse yanıltıcı olabilir Değerlendirilen eylemi temsil etmiyor olabilir Evet Evet İstişare ve Anket Bir projenin etkilerini etkileyebilecek geçmiş, mevcut ve gelecekteki eylemler de dahil olmak üzere çok çeşitli eylemler hakkında bilgi toplamanın bir yolu olarak ilgili paydaşlar ile anketler gerçekleştirilir Esnek Potansiyel etkileri erken aşamada dikkate alır Spesifik bilgilerin elde edilebilmesi için odaklandırılabilir Öznellik hatalarına açık Anket zaman alıcı olabilir ve yetersiz cevap riski mevcuttur Evet Hayır Kontrol Listeleri İlgili tüm sorunların ele alınmasını sağlamanın sistematik bir yolunu sunan genel listeler Anlaşılması ve kullanılması basit Saha seçimi ve öncelik belirleme için uygun Benzer tür projeler için standart hale getirilebilir Doğrudan ve dolaylı etkileri birbirinden ayırmaz Eylem ve etkiyi ilişkilendirmez Değerleri dahil etme süreci tartışmalı olabilir Evet Hayır

64 56 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Bölüm 4: KÇED Etütlerinin Yöntemleri ve Araçları Tablo 4.1.KÇED Etütlerine İlişkin Değerlendirme Yöntemlerine ve Araçlarına Genel Bakış Yöntem/Araç Türü Kısa Açıklama Güçlü Yönler Zayıf Yönler Etki Tanımlama için Kullanılabilirliği Etki Değerlendirme için Kullanılabilirliği Etkilerin iyi bir görsel özetini sunar Matrisler Matrisler eylemi etki ile ilişkilendirir ve sonuçları iyi bir şekilde ortaya koyar Dolaylı ve kümülatif etkileri tespit etmek ve değerlendirmek (belirli bir dereceye kadar) için uyarlanabilir Matrisler ağırlıklandırılabilir (etkiler değerlendirmeye yardımcı olmak için sıralandırılır) Kullanımı karmaşık ve zahmetli olabilir Etkilerin mükerrer sayılması potansiyeli vardır Evet Evet Ağlar Ağlar eylemi etki ile ilişkilendirir ve dolaylı ve ikincil etkileri de ele alabilir Sebep ve sonuç mekanizması açıklığa kavuşturulur Akış şemalarının kullanımı etkilerin anlaşılmasına yardımcı olabilir Mekansal veya zamansal ölçek yoktur Şemalar çok karmaşık olabilir Evet Hayır Genellikle zaman ve kaynak yatırımı gerektirir Modelleme (kavramsal, habitat uygunluğu, nicel) Çevresel koşulları canlandırarak sebepsonuç ilişkilerinin nicelleştirilmesini sağlayan analitik araçlar. Değerlendirme konusu eyleme özgü koşullar ile ilgilenebilir Etkileri nicelleştirir (kümülatif veya doğrudan) Coğrafi ve zamansal sınırlar genellikle açıktır Spesifik sebep-sonuç ilişkilerini ele alır Karmaşık modellerin kullanımı ayrıntılı bir bilimsel anlayış gerektirir ve önemli miktarda veriye ihtiyaç duyulabilir Modellerdeki uygun olmayan varsayımlardan/ yakınsamalardan gizli hatalar çıkabilir Mevcut başlangıç durumu verilerine dayalıdır Hayır Evet Mekansal Analiz/ Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Görsel Analiz ve Simülasyon Belirli sayıdaki farklı eylemlerin kümülatif etkilerinin nerede gerçekleşebileceğini ve etki etkileşimlerini tespit etmeye yönelik mekansal analiz aracı. Aynı zamanda etkilerin en önemli düzeyde olacağı yerleri tespit etmek için bir projenin etkisini seçilen alıcı ortamlara veya kaynaklara uygulayabilir. Temel olarak mekansal analiz için uygulanmak üzere, etki kaynaklarını birlikte ve DEB ler ile birlikte görüntüleyebilir Anlaşılması kolaydır İyi bir gösterim yöntemidir Etki tanımlama ve analizi için mükemmeldir Deney gerçekleştirmek için iyidir Görsel ve diğer mekansal etkiler için faydalıdır (örneğin fotomontaj, bilgisayar grafik görüntüleri, çakıştırma haritaları) CBS esnektir ve güncellemesi kolaydır Birden fazla projeyi ve geçmişteki, mevcut ve gelecekteki eylemleri dikkate alabilir CBS kullanımı karmaşık, pahalı ve zaman alıcı olabilir Sadece doğrudan etkiler ele alınabilir (çeşitli faaliyetlerin DEB ler üzerindeki etkileri) Bilgiye ve verilere çok bağımlıdır Evet Evet

65 Türkiye deki Hidroelektrik Santralleri için Örnek Kümülatif Çevresel Etki Değerlendirmesi Kılavuzu Değerlendirme Yöntemleri ve Araçları Arasından Seçim Yapmak Daha önce de belirtildiği gibi, kümülatif etkilerin analizi seçilen DEB lerin üzerindeki etkilerin değerlendirilmesi üzerinde odaklanmalıdır (bakınız Şekil 4.1). Kümülatif etkilerin Bölüm 4: KÇED Etütlerinin Yöntemleri ve Araçları değerlendirilmesine yönelik bazı yaklaşımlar/yöntemler mevcuttur. Bununla birlikte her zaman kullanılacak tek bir yaklaşım olmadığı gibi, spesifik etkilere veya eylem türlerine yönelik tek bir yaklaşım da yoktur. Uygun yöntem ise inceleme konusu DEB üzerindeki etkilerin değerlendirmesini en iyi sunan yöntemdir. Şekil 4.1 KÇED e çeşitli eylemlerin her bir DEB (yani ayı, balık ve su kalitesi) üzerindeki bileşik/kümülatif etkilerinin değerlendirildiği DEB perspektifinden bakılması gerektiğini göstermeyi amaçlamaktadır (okun başladığı noktadaki bir eylemin okun sona erdiği yerdeki DEB üzerinde etkiye yol açtığını gösterir). Bu bakımdan, önerilen eylemin etki alanındaki bir DEB olan balıklar diğer eylemlerden birinden etkilenmesine rağmen dikkate alınmamalıdır çünkü inceleme konusu önerilen faaliyetten etkilenmemektedir. ŞEKİL 4-1 DEB Üzerindeki Etkilere Odaklanmak (Hegmann ve ark., 1999) Önerilen Eylem Belirli bir projeye ilişkin kümülatif etkilerin değerlendirilmesi için benimsenen yaklaşımı etkileyecek çeşitli faktörler mevcuttur. Mevcut veriler, zaman ve finansal kaynaklar