ÜLKEMİZDEKİ YERALTISULARI MEVZUATI VE AB MEVZUATINA UYUMLAŞTIRILMA SÜRECİ

Transkript

1 TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi 117 ÜLKEMİZDEKİ YERALTISULARI MEVZUATI VE AB MEVZUATINA UYUMLAŞTIRILMA SÜRECİ Ahmet Hamdi SARGIN Jeoloji (Hidrojeoloji) Yüksek Mühendisi DSİ Genel Müdürlüğü, Ankara Özet Tebliğde ülkemizde yeraltısuyu konularında doğrudan veya dolaylı ilgisi olan çeşitli kurumların teşkilat yapıları ve mevzuatları hakkında kısa bir değerlendirme yapıldıktan sonra 80/68 ve 2006/118 sayılı AB direktiflerinin uyumlaştırılma süreçleri ile bilgi verilecektir. Giriş Su kaynaklarının korunması, geliştirilmesi ve yönetimi ile ilgili sorunlar gün geçtikçe dikkat çekmekte ve önceliğini korumaktadır. Sınırlı bir kaynak olan suyun sürdürülebilir yönetimi sağlanmaz ise sıkıntıların artacağı aşikardır. Bu kadar sınırlayıcı etken üzerine su zengini olmayan ülkemizde; kaynaklarımızın, yanlış ve bilinçsiz kullanımı ile kirlenmesi de eklendiği takdirde problemler büyüyecektir. O halde yasal ve kurumsal yapıdaki aksaklıklar giderilerek problemlerin meydana gelmesine ve büyümesine imkan tanınmamalıdır. Bu sebeple ülkemizin su kaynaklarını korumayı ve geliştirmeyi, su kullanımını ekonomik kılmayı öngören bir Ulusal Su Politikası na ihtiyacı vardır. 1. Kurumsal Yapı 1.1 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Genel prensipleri, yatırım önceliklerini, orta ve uzun dönem teknik, çevresel, sosyal ve kültürel politikaları içeren Kalkınma Planları DPT tarafından yapılmaktadır. 1.2 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) DSİ Genel Müdürlüğü, 6200 sayılı ve 18 Aralık 1953 tarihinde kabul edilen Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun ile kurulmuştur. Genel

2 118 Ülkemizdeki Yeraltısuları Mevzuatı ve AB Mevzuatına Müdürlüğün kuruluş amacı yerüstü ve yeraltısularının zararlarını önlemek ve bunlardan çeşitli yönden faydalanmaktır. Bu kapsamda temel görevleri baraj inşaatı, hidroelektrik enerji üretimi, taşkın koruma tesisleri meydana getirilmesi, sulama tesisleri kurulması, bataklık alanların ıslahı, içme suyu ve kanalizasyon tesisleri yapımı ile bu tesislerin işletme, bakım ve onarımının yapılmasıdır. Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü, ülkemizdeki bütün su kaynaklarının planlanması, yönetimi, geliştirilmesi ve işletilmesinden sorumlu yatırımcı bir kuruluş olup tarım, enerji, hizmetler ve çevre sektörlerinde görev yapmaktadır. 1.3 Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) ÇOB 1 Mayıs 2003 tarihli 4856 sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ile kurulmuştur. Çevrenin korunması-iyileştirilmesi, doğal kaynakların en iyi şekilde kullanılması-korunması, çevre kirliliğinin önlenmesi ve bu konularda gerekli önlemlerin alınması ÇOB nın kuruluş amacıdır. Bu kapsamda Bakanlık tarafından hedefler, ilkeler ve politikalar belirlenir, programlar hazırlanır, kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyon sağlanır. 1.4 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 441 sayılı ve 7 Ağustos 1991 tarihli Tarım ve Köyişleri Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (Yetki kanun tarihi: 6 Haziran 1991, sayı: 3755) de su ve benzeri tabii kaynakların korunması ve geliştirilmesi için araştırma, inceleme, plan, program ve projeler yapmak ve yaptırmak Tarım ve Köyişleri Bakanlığının görevleri arasında yer almaktadır. 1.5 Sağlık Bakanlığı 13 Aralık 1983 tarih ve 181 sayılı Sağlık Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin (Yetki Kanununun Tarihi : 17/6/1982 No: 2680) 9. maddesinde içilecek ve kullanılacak nitelikte su temini ilgili sağlık düzenlemelerinin yapılması ve denetlenmesi yer almaktadır. 1.6 Maliye Bakanlığı Maliye Bakanlığı tarafından 10 Aralık 2003 gün ve 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanununa dayanılarak hazırlanan Kamu İdarelerine Ait Taşınmazların Tahsis ve Devri Hakkında Yönetmelik 10 Ekim 2006 gün ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Söz konusu yönetmeliğin 4. Maddesinin 10) bendinde umuma ait suların Belediyelere tahsisinde Maliye Bakanlığının yetkili olduğuna dair hüküm yer almaktadır. Dolayısıyla DSİ nin bilgisi olmadan yapılacak su tahsisleri su yönetiminde karmaşaya yol açacaktır.

3 A. H. Sargın İller Bankası 13 Haziran 1945 tarih ve 4759 sayılı İller Bankası Kanunu ile kurulan Banka, şehir, kasaba ve köylerin kuruluş ve imarı yolundaki plan ve programların gerçekleştirilmesini desteklemek amacıyla bunlara, kendi tüzüğünde yazılı esas ve şartlara göre kredi sağlamakla ayrıca Banka yatırım programında yer alan işlerinden hibe veya fon yardımlarının katkısıyla gerçekleştirecek olanları Banka eliyle yapmak veya yaptırmakla görevlendirilmiştir. 1.8 İl Özel İdareleri İl sınırları içinde yaşayan halkın ortak nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçilmiş kişilerden oluşan bir birimdir. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün kaldırılması ile bu kurumun taşra teşkilatı İl Özel İdareleri bünyesine dahil edilerek görevlerini sürdürmektedirler. 13 Ocak 2005 tarihinde kabul edilen 5286 sayılı "Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Kaldırılması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü kaldırılmış, 9 Mayıs 1985 tarihli ve 3202 sayılı "Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Teşkilât ve Görevleri Hakkında Kanun"un adı "Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanun" olarak değiştirilmiş ve kanunda belirtilen hizmetler, İstanbul ve Kocaeli illeri dışında il özel idarelerince yerine getirileceği hükme bağlanmıştır sayılı yasanın 40. maddesinde köy ve bağlı yerleşme birimleri ile askeri garnizonlara içme ve kullanma suyu temini amacıyla açılacak sondajların, tahditli bölgelerde açılacak olanlar dışında, 167 sayılı kanun hükümlerine tabi olmadığı yer almaktadır. Böylece aynı kaynaktan yapılan yeraltısuyu kullanımları artmaktadır. 1.9 Büyükşehir Belediyeleri 10 Temmuz 2004 tarihinde 5216 sayılı yasa ile kabul edilen Büyükşehir Belediyesi kanunu büyükşehir belediyesi yönetiminin hukukî statüsünü düzenlemek, hizmetlerin plânlı, programlı, etkin, verimli ve uyum içinde yürütülmesini sağlamak amacını taşımaktadır. Bu yasanın yürürlüğe girmesi ile 27 Haziran 1984 tarihli ve 3030 sayılı Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun ile aynı Kanunun ek ve değişiklikleri yürürlükten kaldırılmıştır. Su havzalarının korunmasını sağlamak Büyükşehir Belediyesinin görev, yetki ve sorumlulukları arasında yer almaktadır İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi 2560 sayılı ve 20 Kasım 1981 tarihli (Değişik: 7/2/1983-KHK 56/1 md.; Aynen kabul: 23/5/ /1 md.) İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile İstanbul Büyük Şehir Belediyesinin su ve kanalizasyon hizmetlerini yürütmek ve bu amaçla gereken her türlü tesisi kurmak, kurulu olanları devralmak

4 120 Ülkemizdeki Yeraltısuları Mevzuatı ve AB Mevzuatına ve bir elden işletmek amacı için İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Genel Müdürlüğün hizmeti, İstanbul Büyük Şehir Belediyesinin görev alanı ile sınırlı olup şehrin yararlandığı su kaynaklarının korunmasına ilişkin hizmetler, büyük şehir belediye sınırları dışında da olsa bu kuruluş tarafından yürütülür. İSKİ'nin görev ve yetkileri arasında su kaynaklarının kirletilmesini önlemek, bu kaynaklarda suların kaybına veya azalmasına yol açacak tesis kurulmasını engellemek için her türlü teknik, idari ve hukuki tedbiri almak bulunmaktadır. Ülkemizde bulunan 16 adet büyükşehir belediyesi bu kanunu emsal alarak su ve kanalizasyon işleri için kendi yönetmeliklerini çıkarmışlardır. 2. Yasal Durum 2.1 Türk Medeni Kanunu 8 Aralık 2001 gün sayılı Resmi Gazete yayınlanan 4721 sayılı Türk Medeni Kanununun 756. Maddesi aşağıdaki gibidir: Madde 756- Kaynaklar, arazinin bütünleyici parçası olup, bunların mülkiyeti ancak kaynadıkları arazinin mülkiyeti ile birlikte kazanılabilir. Başkasının arazisinde bulunan kaynaklar üzerindeki hak, bir irtifak hakkı olarak tapu kütüğüne tescil ile kurulur. Yeraltı suları, kamu yararına ait sulardandır. Arza malik olmak, onun altındaki yeraltı sularına da malik olmak sonucunu doğurmaz. Arazi maliklerinin yeraltı sularından yararlanma biçimi ve ölçüsüne ilişkin özel kanun hükümleri saklıdır. Buradan suların mülkiyete konu sayılan sular ve umuma ait sular olarak iki farklı şekilde değerlendirildiği görülmektedir. 2.2 Umumi Hıfzıssıhha Kanunu 6 Mayıs 1930 tarih ve 1489 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu genel sağlık hizmetlerinin Sağlık Bakanlığı tarafından yürütüleceğini belirten bir yasadır. Yasanın ilgili maddeleri aşağıda belirtilmiştir: Madde İçilmek ve kullanılmak için getirilecek suların fennen içilmesine müsaada edilecek evsafta olması şarttır. Olmadığı takdirde bunların fennen icap ettiği surette temizlenmesine ve evsafının ıslahına belediyeler mecburdurlar. Madde Şehir ve kasabalarda tevzi edilmek üzere celbedilen su menbalarının etrafında behemehal bir himaye mıntakası tesis edilmelidir. Bu mıntakaların hudutları sıhhat memurları huzuriyle ihtisas erbabı tarafından menbaın gıda havzası üzerinde tayin edilir.

5 A. H. Sargın Yeraltısuları Hakkında Kanun 16 Aralık 1960 tarihinde 167 sayılı yasa ile Yeraltısuları Hakkında Kanun kabul edilmiştir. Yasaya göre, yeraltısuları devletin hüküm ve tasarrufundadır. Yeraltısularının araştırılması, kullanılması, korunması ve tescili 167 sayılı yasanın hükümlerinden olup işlemler DSİ Genel Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. Kanunun daha etkin şekilde uygulanabilmesi için Yeraltısuları Tüzüğü ile Yeraltısuları Teknik Yönetmeliği hazırlanmıştır. Kanunda 3 temel esas göze çarpmaktadır. Kontrol maksadı; Yeraltısuyu temini maksadı ile inşa edilecek belirli derinlikteki kuyu, tünel ve galeriler gibi yeraltısuyu yapıları için Belge alma mecburiyeti bulunmaktadır. Böylece yeraltısuları kontrol altına alınmaktadır. Su Sicili ; Verilen kullanma belgeleri su siciline kayıt edilerek envanter tutulmaktadır. Ova bazında yapılmış olan tahsisler, ovanın emniyetli yeraltısuyu işletme potansiyeli ile karşılaştırılmakta, tahsisler potansiyele eriştiği takdirde tahsis yapılması durdurulmaktadır. Mülkiyete disiplin; Faydalı ihtiyaç çerçevesinde yapılan tahsisler ile kimselerin kullanacağı miktarlar belirlenmektedir. Yukarıda belirtilen hususlara uyulmadığı takdirde uygulanacak cezai hükümlerde yasa kapsamındadır. Ayrıca 4916 sayılı yasa ile mevcut yasaya yeraltısularının kiralanabilmesi hükmü ilave edilmiştir. 2.4 Belediye Teşkilâtı Olan Yerleşim Yerlerine İçme, Kullanma ve Endüstri Suyu Temini Hakkında Kanun 03 Temmuz 1968 tarih ve 1053 sayılı Ankara, İstanbul ve Nüfusu Yüzbinden Yukarı Şehirlerde İçme, Kullanma ve Endüstri Suyu Temini Hakkında Kanun ile içme suyu barajları, isale hatları ve tasfiye tesisi inşaatları yapmak görevleri DSİ Genel Müdürlüğüne verilmiştir. 26 Nisan 2007 gün ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 5625 sayılı yasa ile 1053 sayılı Kanunun adı "Belediye Teşkilâtı Olan Yerleşim Yerlerine İçme, Kullanma ve Endüstri Suyu Temini Hakkında Kanun" olarak değiştirilmiştir sayılı yasa kapsamında içme suyu temin edilen sahalarda su kalitesi ve su kirliliği gözlemleri DSİ tarafından yapılmaktadır. Fiziksel, kimyasal, mikrobiyolojik ve ağır metal analizleri yapılarak sonuçlar değerlendirilir. Kirlilik var ise kökeni araştırılır, risk altındaki bölgeler tespit edilerek ilgili kurumlar bilgilendirilir. Su kalitesi gözlemleri yapılmaktadır. 2.5 Çevre Kanunu 9 Ağustos 1983 tarihinde 2872 sayılı Çevre Kanunu olarak kabul edilen ve 26 Nisan 2006 tarihinde de 5491 sayılı Çevre Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile revize edilen Çevre Kanununun amacı bütün canlıların ortak varlığı olan çevrenin, sürdürülebilir

6 122 Ülkemizdeki Yeraltısuları Mevzuatı ve AB Mevzuatına çevre ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlamaktır." Çevre Kanununun yasası üç ana temel içermektedir: a) çevrenin korunması, b) çevrenin iyileştirilmesi c) çevre kirliliğinin önlenmesine ilişkin genel ilkeler. Yasada kirleten öder prensibi de yer almaktadır Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği İlk olarak 2872 sayılı Çevre Kanunu na istinaden hazırlanan ve 4 Eylül 1988 tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren ve daha sonra da 2872 sayılı Çevre Kanunu ve 4856 sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun a dayanılarak revize edilen Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği 31 Aralık 2004 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Yönetmeliğin amacı, Ülkenin yeraltı ve yerüstü su kaynakları potansiyelinin korunması ve en iyi bir biçimde kullanımının sağlanması için, su kirlenmesinin önlenmesini sürdürülebilir kalkınma hedefleriyle uyumlu bir şekilde gerçekleştirmek üzere gerekli olan hukuki ve teknik esasları belirlemektir. Yönetmelik su ortamlarının kalite sınıflandırmaları ve kullanım amaçlarını, su kalitesinin korunmasına ilişkin planlama esasları ve yasaklarını, atıksuların boşaltım ilkelerini ve boşaltım izni esaslarını, atıksu altyapı tesisleri ile ilgili esasları ve su kirliliğinin önlenmesi amacıyla yapılacak izleme ve denetleme usul ve esaslarını kapsamaktadır. Söz konusu yönetmeliğin 22. Maddesinde Yeraltı sularının kullanılması ve korunmasına ilişkin 16 Aralık 1960 tarihli ve 167 sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun ile Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğüne verilen yetki ve sorumluluklar saklı kalmak üzere, yeraltı suyu korunmasına ilişkin özel planlama esasları getirilinceye kadar aşağıda söz edilen yükümlülüklerin yerine getirilmesi gerekir. hükmü yer almaktadır. Burada en önemli iki yükümlülük atık suların, arıtılmış olsalar dahi yeraltısularına doğrudan deşarj edilemeyeceği ve yeraltısularının kalitesinin bozulması durumunda kirletici kaynağın belirlenmesi ve idari cezaların uygulanmasıdır. 3. AB Mevzuatı 3.1 Su Çerçeve Direktifi (2000/60) Su ile ilgili konularda Topluluğun faaliyetlerini belirleyen ve Topluluğun Su Anayasası olarak bilinen Direktif 23 Ekim 2000 yılında kabul edilmiştir. Direktifin içeriğinde yeraltısualrı ile ilgili olarak yer alan başlıca konular aşağıda belirtilmiştir: Üye devletler kendi ulusal sınırları içinde bulunan bireysel nehir havzaları içerisinde yer alan yeraltısuyu kütlelerini belirleyecekler,

7 A. H. Sargın 123 Yeraltısuları üzerinde insan faaliyetlerin etkisini analiz ederek yeraltısularını sınıflandıracaklar, Suya bağımlı olan doğal ortamların veya hayvan türlerin korunmasına ilişkin korunan alanlar kütüğü oluşturacaklar, Yeraltısuyunun nicelik ve nitelik durumunu incelemek için gözlem ağını kuracaklar, Nehir havzası yönetim planını oluşturacaklar Su hizmetleri için yapılan harcamaların geri ödenmesi ilkesini geçerli kılacaklar, Yeraltısuyu çekiminin kontrolü ile kirliliğin önlenmesi ve kontrol edilmesine yönelik çevresel hedeflere ulaşmak için önlemler paketini belirleyecekler, İçme suyu amaçlı kullanılacak sular tayin edilerek koruma zonları belirlenecek. 3.2 Yeraltısuları Direktifi /68 sayılı Direktif 80/68 sayılı Belirli Tehlikeli Maddelerin Neden Olduğu Kirliliğe Karşı Yeraltısularının Korunmasına İlişkin Konsey Direktifi 17 Aralık 1979 tarihinde kabul edilmiştir. Direktifin amacı, ekinde yer alan Liste I ve Liste II de belirtilen tehlikeli maddeler tarafından yeraltısularının kirlenmesini önlemek ve oluşan kirliliğin sonuçlarını azaltmaktır. Direktifte, tehlikeli maddelerin yeraltısuyuna deşarj edilmesi ile ilgili ön inceleme, izin verme, izleme ve envanter tutma konuları hakkında hükümler yer almaktadır. Verilecek izinler, tehlikeli maddelerin neden olacağı yeraltısuyu kirliliğini önlemek için gerekli bütün teknik önlemleri ve sınırlamaları kapsamaktadır /118 sayılı Direktif Su Çerçeve Direktifinin 17. Maddesinde yer alan yükümlülükleri yerine getirmek için hazırlanmıştır. Yönetmelik Su Çerçeve Direktifine de atıflarda bulunarak yapılacak çalışmaların Nehir Havzaları Yönetim Planlarında yer almasına değinmektedir. Yönetmeliğin amacı yeraltısuyu kirliliğini önlemek ve kontrol etmek için özel önlemler belirlemektir. Bu özel önlemler; iyi yeraltısuyu kimyasal statüsünü değerlendirme kriteri ve geri dönüş trendi başlama noktalarının tanımlanması için önemli ve ilerleyen trendlerin geri dönüşüm kriterleridir. Yeraltısuyu kimyasal statüsünü değerlendirme kriteri olarak yeraltısuyu kalite standardı ile eşik değeri kavramları yer almaktadır. Yapılacak işlem olarak yeraltısuyu kalitesinin gözlenmesi öngörülmektedir. MATRA Programı çerçevesinde Sürdürülebilir Yeraltısuyu Yönetimi Kapasitesinin Güçlendirilmesi konulu proje DSİ Genel Müdürlüğü ile Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Projenin amacı, Yeraltısuyu Yönetim Planı nın hazırlanması ile 80/68 ve 2006/118 sayılı Yeraltısularının Tehlikeli Maddelere Karşı Korunması ve 2000/60 sayılı Su

8 124 Ülkemizdeki Yeraltısuları Mevzuatı ve AB Mevzuatına Çerçeve Direktifi nin yeraltsuları ilgili kısımlarının uyumlaştırılması ve uygulanmasında yardımcı olmaktır. Sonuçlar Ülkemizde yeraltısuları ile ilgili çalışmalarda çok sayıda kurum ve kuruluşun yer aldığı görülmektedir. Bu dağınıklık giderilmeli ve sürdürülebilir yeraltısuları yönetimi için yasal düzenleme yapılmalıdır. Bu gerçekleşene kadar kurumlar arası etkin bir koordinasyon gerçekleştirilmelidir. İdari bölümlemeler ile hidrojeolojik sistem örtüşmemektedir. Bir hidrojeolojik sistemde birden fazla idari yapının yer aldığını ve idari yapılar arası koordinasyonsuzluğu düşünürsek kaynakların rasyonel yönetimi söz konusu olmayacaktır. Bu sebeple yasal düzenlemelerin ardından su sektöründe görev alan kurumlar yeniden yapılandırılmalıdır. Özellikle yeraltısuyu tahsisi tek elden yapılmalı ve kalite - miktar aşısından yönetim tek elden sağlanmalıdır. Sürdürülebilir yeraltısuyu sağlanması için eksik olan altyapı çalışmaları tamamlanmalıdır. Gerek nükleer gerekse çevresel etkilerden en az etkilenen kaynak olan yeraltısularının korunmasına ve içme suyu için rezerv edilmesine gereken önem verilmelidir. Yeraltısuyu kaynaklarının kullanımı ve yönetiminde ulusal politika oluşturulmalıdır, AB mevzuatında da yeraltısuları kirliliği ile ilgili çeşitli direktifler bulunmaktadır. Bu direktiflerin tek bir çerçeve direktif kapsamında yer almasında fayda görülmektedir yılı sonunda biten MATRA projesinde, Yeraltısularının Tehlikeli Maddelere Karşı Korunması direktifi taslağı hazırlanmıştır. KAYNAKLAR 1. DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı, Su Toprak Kaynaklarının Kullanımı ve Yönetimi, Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT, 2006, 132 sayfa. 2. DSİ, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Hizmetleri ile İlgili Mevzuat, DSİ, 1996, 407 sayfa