ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ruhi ÖZTÜRK PORSUK ÇAYI ÇEVRE SORUNLARI VE BUNLARIN ÇÖZÜMLENMESİNDE HAVZA YÖNETİMİ ÖNERİLERİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PORSUK ÇAYI ÇEVRE SORUNLARI VE BUNLARIN ÇÖZÜMLENMESİNDE HAVZA YÖNETİMİ ÖNERİLERİ Ruhi ÖZTÜRK YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Bu Tez / / 2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile Kabul Edilmiştir İmza İmza İmza.. Prof. Dr. Türker ALTAN Prof. Dr. Suat ŞENOL Yrd. Doç. Dr. Berrin SİREL DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ PORSUK ÇAYI ÇEVRE SORUNLARI VE BUNLARIN ÇÖZÜMLENMESİNDE HAVZA YÖNETİMİ ÖNERİLERİ Ruhi ÖZTÜRK ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Türker ALTAN Yıl : Sayfa: 133 s Jüri : Prof. Dr. Türker ALTAN : Prof. Dr. Suat ŞENOL : Yrd. Doç. Dr. Berrin SİREL Bu çalışmada, Sakarya Nehri nin bir kolu olan Porsuk Çayı Havzası nın mevcut durumu ve günümüzdeki çevre sorunları incelenmiş ve bu konuya ilişkin geleceğe yönelik öneriler geliştirilmiştir. Kütahya ilinin doğusundan ve Eskişehir ilinin içinden geçen Porsuk Çayı son yıllardaki gelişme ve endüstrileşmenin bir sonucu olarak bu iki ilimizin evsel ve endüstri atık suları için alıcı ortam durumundadır. Bitkisel üretimde en önemli kaynak olan toprak; erozyon, amaç dışı kullanım, sanayileşme, kentleşme ve bilinçsiz kullanımı gibi nedenlerden dolayı tahribata uğratılmaktadır. Havzadaki tarım alanlarında su erozyonu söz konusudur. Ayrıca Porsuk Çayı nın çevresindeki tarım arazilerinde çeşitli zamanlarda taşkın sorunu ile karşı karşıya kalınmıştır. Çalışmada Porsuk Çayı Havzası ndaki çevre sorunları ve oluşturdukları etkiler üzerine yapılan çalışmalar incelenerek havzadaki sorunların (kirlilik, erozyon, taşkın, bitki örtüsünün tahribi vb.) çözülmesinde havza yönetimi ilkeleri doğrultusunda çözüm önerileri geliştirilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Havza, Havza yönetimi, Porsuk Çayı, Porsuk Çayı Havzası ve Porsuk Çayı Havzası nın Çevre Sorunları I

4 ABSTRACT MASTER THESİS PORSUK CREEK ENVIRONMENTAL PROBLEMS AND WATERSHED MANAGEMENT SUGGESTIONS IN SOLUTIONS TO THESE PROBLEMS Ruhi ÖZTÜRK DEPARTMENT OF LANDSCAPE ARCHITECTURE INSTITUTE OF NATUREL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor Year Jury : Prof. Dr. Türker ALTAN : 2007, Pages: 133 s : Prof. Dr. Türker ALTAN : Prof. Dr. Suat ŞENOL : Yrd. Doç. Dr. Berrin SİREL In this study, current situation and environmental problems related to watershed of Porsuk Creek which is a tributary stream of the Sakarya River were evaluated. Porsuk Creek which flows south through Kütahya city and center through Eskişehir city is a disposelarea for the waste water resulted from urbanization and industrialization. The soil which is the most important source for crop production has been degraded because of the reasons such as erosion, misuses, industrialization and, urbanization. Both irrigated and dry farming areas in watershed were affected by water erosion. Beside, Porsuk Creek exposed flooding hazard for several times. In this study, solution suggestions have been tried to developed for environmental problems related to Porsuk Creek watershed and their effects by means of studies which were carried out for solutions to problems related to watershed (pollution, erosion, flooding, destroying vegetation cover etc.) through watershed management principles. Key words: Watershed, Watershed management, Porsuk Creek, Porsuk Creek Watershed and Environmental Problems of Porsuk Creek Watershed II

5 TEŞEKKÜR Bu tezin oluşmasında bilimsel katkı ve önerileri için Ç.Ü. Peyzaj Mimarlığı Bölümü öğretim üyelerinden değerli hocam Prof. Dr. Türker ALTAN a ve çalışma sırasında verdiği destekten dolayı Anadolu Üniversitesi Mimarlık Bölüm Başkanı Doç. Dr. Alper Çabuk a teşekkürlerimi sunuyorum. Çalışmanın hazırlanması esnasında yardımlarını esirgemeyen Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Engin Kınacı, Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölüm Başkanı Prof. Dr. Gülcan Kınacı ya ve Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Öğretim elamanlarına teşekkürlerimi sunuyorum. Çalışma konusu ve çalışma alanı ile ilgili araştırmalardaki katkılarından dolayı Eskişehir Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü nden Ertuğrul Karaş a ve Dsi III Bölge Müdürlüğü nden Başmühendis Dilaver Uzun a teşekkürlerimi sunuyorum. Çalışma sırasında verdikleri manevi desteklerden dolayı sevgili eşim Özlem Öztürk e ve aileme sonsuz şükranlarımı sunuyorum III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ. I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR.... III İÇİNDEKİLER.. IV ÇİZELGELER DİZİNİ.. VII ŞEKİLLER DİZİNİ..... VIII KISALTMALAR... IX 1. GİRİŞ Havza Nedir? Havza Yönetimi Nedir? Havza Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem ARAŞTIRMA BULGULARI Porsuk Çayı Havzasının Doğal Nitelikleri Coğrafi Konumu Jeolojik ve Jeomorfolojik Yapısı Ovalar Toprak Özellikleri İklim Hidrolojik Yapısı Akarsular Kaynaklar Barajlar Sığ Kuyular ve Sondaj Kuyuları Akiferler Bitki Örtüsü.. 38 IV

7 Yaban Hayatı Porsuk Çayı Havzası Alan Kullanımları ve Sosyo-Ekonomik Yapısı Yerleşim ve Ulaşım Tarım Ormanlar Turizm ve Rekreasyon Endüstri ve Madencilik Korunan Alanlar Sosyo-Ekonomik Yapısı Nüfus Eğitim Ekonomi Porsuk Çayı Havza Yönetimi Porsuk Çayı Havzasında Geçmişten Bugüne Çevre Sorunları Tarımdan Kaynaklanan Çevre Sorunları Sanayi ve Yerleşimden Kaynaklanan Çevre Sorunları Doğal Bitki Örtüsü ve Diğer Doğal Kaynakların Tahribi ve Sorunları Porsuk Çayı Havza Yönetimi Çalışmaları Porsuk Çayı Havzasında Şimdiye Kadar Yapılmış Olan Çalışmalar (1). Çevre Kirliği ile İlgili Çalışmalar (1).(1). Hava Kirliliğine İlişkin Çalışmalar (1).(2). Atık Sulara İlişkin Çalışmalar (1).(3). Diğer Çevre Sorunları İle İlgili Çalışmalar (2). Erozyonun Önlenmesi İle İlgili Çalışmalar (3). Bütüncül Havza Yönetimi Çalışmaları Porsuk Çayı Havzası İle İlgili Yapılmış Olan Çalışmalarının İrdelenmesi ve Değerlendirilmesi V

8 Porsuk Çayı Havzasının Sorunlarının Saptanarak Öneriler Geliştirilmesindeki Tutarlılık ve Yeterlilik Açısından İrdeleme ve Değerlendirmeler Bütüncül Yaklaşım ve Bütüncül Ekolojik Çözümler Getirmesi Açısından İrdeleme ve Değerlendirmeler Uygulanabilirlik ve Uygulamadaki Başarıları Açısından İrdeleme ve Değerlendirmeler SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR VI

9 ÇİZELGELER SAYFA Çizelge 4.1. Porsuk Çayı Yağış Alanı ve Civarındaki DMİ Meteoroloji Gözlem İstasyonlarının Aylık Ortalama Yağış Değerleri Çizelge 4.2. Porsuk Çayı Yağış Alanı ve Civarındaki DMİ Meteoroloji Gözlem İstasyonlarının Aylık Ortalama Sıcaklık Değerleri Çizelge 4.3. Porsuk Çayı Yağış Alanı ve Civarındaki DMİ Meteoroloji Gözlem İstasyonlarının Aylık Ortalama Bağıl Nem Değerleri...32 Çizelge 4.4. Porsuk Çayı Yağış Alanı ve Civarındaki DMİ Meteoroloji Gözlem İstasyonlarının Aylık Ortalama Rüzgar Hızı Değerleri. 33 Çizelge 4.5. Porsuk Çayı Havzası Arazilerinin Kullanılışı Çizelge 4.6. Havza İçerisinde Üretilen Ürünlerin Ekim Yapıldığı Alanlar.50 Çizelge 4.7. Eskişehir OSB deki Firmaların Sayısı...55 Çizelge 4.8. Eskişehir de Faal Küçük Sanayi Siteleri ve İşletmelerin Sayısı...56 Çizelge 4.9. Kütahya da Faal Durumda Olan Firma Sayısı.. 57 Çizelge Porsuk Çayı Havzasında Bulunan Madenler ve Rezervleri Çizelge Porsuk Çayı Havzasının Nüfusu Çizelge Havzanın Kütahya Bölümünde Sulanan Alanlar Çizelge Havzanın Eskişehir Bölümünde Sulanan Alanlar.. 70 Çizelge Kütahya da Yıllara Göre Gübre Kullanımı 71 Çizelge Eskişehir de Yıllara Göre Gübre Kullanımı Çizelge Kütahya ve Eskişehir de 2004 Yılı Pestisit Kullanımı.. 73 Çizelge Porsuk Çayı Havzası Su Ölçüm Noktalarında Su Kalitesi Çizelge Sarısu Havzası Potansiyel Toprak Kayıpları..104 Çizelge Porsuk havzası Eskişehir bölümü Ağaçlandırma Miktarları.105 Çizelge Porsuk havzası Eskişehir bölümü Erozyon Kontrolü Çalışmaları Miktarları 106 Çizelge Porsuk Barajı Öncesi Havzadan Gelen Kirlilik Yükleri (yaz) Çizelge Porsuk Barajı Öncesi Havzadan Gelen Kirlilik Yükleri (kış) Çizelge Porsuk Barajı Sonrası Havzadan Gelen Kirlilik Yükleri (yaz) Çizelge Porsuk Barajı Sonrası Havzadan Gelen Kirlilik Yükleri (kış) VII

10 ŞEKİLLER SAYFA Şekil 1.1. Entegre Havza Yönetiminin Aşamaları Şekil 3.1. Araştırma Alanı (Porsuk Çayı Havzası) Şekil 3.2. Araştırmanın Akış Şeması Şekil 4.1. Porsuk Havzası Şekil 4.2. Porsuk Çayı Havzası Toprak Grupları Haritası Şekil 4.3. Porsuk Çayı ve Vadisi(Porsuk Barajı Çıkışı)...34 Şekil 4.4. Porsuk Çayı Havzasının Beslendiği Yüzey Suları Şekil 4.5. Porsuk Havzası Arazi Örtüsü Şekil 4.6. Porsuk Havzası Rekreasyon Alanları Şekil 4.7. Porsuk Havzasındaki Korunan Alanlar 61 Şekil lerde Eskişehir Şekil 4.9. Porsuk Çayı Havzası Su Ölçüm Noktaları Şekil Kütahya Porsuk Kaynakları.. 77 Şekil Kütahya Pissu Arıtma Tesisi Porsuk Deşarjı. 79 Şekil Kütahya Mezbahası Atıkları Şekil Eskişehir Girişinde Karacaşehir Regülatöründen Bir Görünüm Şekil Eskişehir Atık Su Porsuk Deşarjı Şekil Kütahya Kümaş Tesisleri Atık Su Porsuk Deşarjı..83 Şekil Eskişehir Şeker Fabrikası Şlempe Atık Deşarjı.. 84 Şekil Eskişehir Mezbahası Atık Deşarjı.. 85 Şekil Porsuk Çayı Alpu Beylikova Arasından Bir Görünüm.. 86 Şekil Magnezit Maden Sahasının Yakın Çevresindeki Bitkilere Etkisi.. 88 Şekil Magnezit Maden Sahası.. 88 Şekil Kütahya Atık Su Arıtma Tesisi...96 Şekil Kütahya Atık Su Arıtma Tesisi..96 Şekil Eskişehir Atık Su Arıtma Tesisi.97 Şekil Sarısu Havzası Erozyon Risk Haritası(Leam Metodu) Şekil Sarısu Havzası Erozyon Risk Haritası(Corine Metodu) Şekil Eskişehir Mollaoğlu Ağaçlandırma Alanı VIII

11 KISALTMALAR AB : ABD : Al 2 (SO 4 ) 3 : AlCl 3 : BOİ : CaO, : Ca(OH) 2 : CBS : ÇEVKO : DİE : DSİ : DPT : EİEİ : ESKİ : Fe 2 (SO 4 ) 3 : FeCl 3 : NO 2 : NO 3 : N 2 O : NH 3 : OECD : TEKAM : TMMOB : TOPRAKSU : TUSAŞ : TÜGSAŞ : TÜLOMSAŞ : TSE : UÇEP : WHO : Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Alüminyum Sülfat Alüminyum Klorür Bağlı Oksijen İçeriği Kalsiyum Oksit Kalsiyum Hidroksit Coğrafi Bilgi Sistemi Çevre Koruma Vakfı Devlet İstatistik Enstitüsü Devlet Su İşleri Devlet Planlama Teşkilatı Elektrik İşleri Etüt İdaresi Eskişehir Su ve Kanalizasyon İşleri Demir Sülfat Demir Klorür Nitrit Nitrat Azotdioksit Amonyak Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Teknoloji Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Türkiye Mühendisler Mimarlar Odaları Birliği Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Türkiye Uçak Sanayi A. Ş. Türkiye Gübre Sanayi A. Ş. Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayi A. Ş. Türk Standartları Enstitüsü Ulusal Çevre Stratejisi Eylem Planı Dünya Sağlık Örgütü IX

12 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK 1. GİRİŞ Türkiye deki hızlı nüfus artışına paralel olarak artan gıda ihtiyacının karşılanması için son yıllarda sulu tarım yoğunlaşmıştır. Aynı zamanda hızlı kentleşme ve sanayileşme sonucunda sanayi suyu ve içme-kullanma suyunun sağlanması için talepler artmıştır. Su kaynaklarının ekonomik potansiyelinin geliştirme aşamasında ise akarsuyun doğal akış rejimine ve ekolojisine müdahale edilmektedir. Son yıllarda çevresel kaynakların yoğun ve bilinçsiz kullanımı ekosistemin dengesinde büyük tahribat yaratmıştır. Bunun sonucunda göller, nehirler, sulak alanlar, kıyı suları ve yeraltı sularında kirlenme yaşanmış ve bu halen devam etmektedir. Bu kirlilik ekosistem içerisindeki biyolojik çeşitliliğin hızla yok olmasına ve ekolojik dengenin bozulmasına neden olmaktadır. Ekosistemde bulunan her canlının varlığının devamı diğer canlılara bağlıdır ve biyolojik çeşitlilik için gereklidir. Sürdürülebilir bir kalkınmanın yaşanabilir çevrelerde mümkün olabileceği kabul edilerek; çevre sorunlarında havzayı esas alan bir yaklaşımla çözüm getirilmesi gerektiği ortaya çıkmıştır (Karaş, 2005). Su ve diğer doğal kaynakların yönetimi, ekonomi ve çevre sağlığının sürdürülmesi için etkili bir yoldur. Bilim insanları ve yöneticilerin doğal kaynakları korumak için kabul ettikleri en iyi yol, bir havza temelinde onları anlamak ve çözmektir (Karaş, 2005). Çevre toprak, su ve hava olarak bir bütün oluşturmaktadır. Dolayısıyla bu kaynaklara yapılan müdahalelerin diğerleri aleyhine gelişme göstermesi kaçınılmazdır ve çevrenin bir bütün olarak ele alınmasını gerektirmektedir (Karaş, 2005). Havza yönetiminde amaç erozyonu, akarsuları ve taşkınları kontrol altına alarak daha kaliteli su üretmek için yağış havzasındaki kaynakların düzenlenmesi ve temiz tutulmasıdır. Havza yaklaşımı, toprak ve su yüzeylerinin her ikisini birden dikkate alan, hidrolojik olarak tanımlanmış alanlardaki öncelikli kullanımları dikkate alan, yörede yaşayan halk ve özel sektörün ilgilerini ekolojik bir çevre yönetimi için koordine edilen bir çalışmadır (Karaş, 2005). 1

13 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK Ülkemiz toprak ve su kaynaklarından verimli ve sürdürülebilir bir biçimde yararlanılması, nüfus artışı dikkate alındığında daha da önem kazanmaktadır. Bunun sağlanmasında havza yönetimi bir şanstır, su ve diğer doğal kaynakların korunmasındaki ilk adımdır. Son yıllarda Dünya da ve Türkiye de su kaynakları giderek azalmaktadır. Bu da mevcut su kaynaklarının korunmasının önemini artırmaktadır. Ülkemizde doğal kaynaklar yeterince korunamamakta artan nüfus ve sanayileşme gibi nedenlerle mevcut kaynaklarda çeşitli sorunlar baş göstermektedir. Bu sorunlardan bazıları, su kaynaklarının kirlenmesi ve bitki örtüsünün tahribi sonucu erozyonun artmasıdır. Porsuk Çayı Dünya nın ve Avrupa nın en kirli ve sağlık açısından en tehlikeli nehirleri arasında bulunmaktadır. Porsuk Çayı nın su ve sediment kirliliği havzada yaşayan 1.5 milyon insanı etkilemektedir. Zamanla nehir tabanına çöken kirlenmiş Porsuk sedimentleri nehrin yatağını daraltmakta, taşkın riskini artırmakta ve çevreye zararlı bakteri ve virüsler yayılmasına neden olmaktadır (Koyuncu, 2005). Porsuk Çayı Kütahya ya kadar kirlenmemiş olarak gelir, ancak Kütahya da evsel ve endüstriyel atıklarla kirletilmeye başlanmakta ve bu noktadan itibaren kirli olarak yoluna devam etmektedir. Porsuk Barajı nda dinlenen suyun kalitesinde bir miktar iyileşme gözlenmekte ise de Eskişehir girişinde tekrar kirlenen su, Sakarya Nehri ne kadar kirlenmiş olarak akışına devam etmektedir. Porsuk Çayı son 30 yıldaki kentsel gelişme ve endüstrileşmenin bir sonucu olarak havzada bulunan Kütahya ve Eskişehir illerinin evsel ve endüstriyel atıklarının alıcı ortamı olması nedeniyle kirlenmiştir (Devlet Su İşleri, 2001a). Porsuk Çayı havzadaki yerleşim yerleri için içme ve kullanma suyu sağlamaktadır. Ayrıca tarım alanları için sulama suyu için de kullanılmaktadır. Ancak son yıllarda bu gereksinmenin giderek artmasına rağmen karşılanması giderek zorlaşmaktadır. Eskişehir kent merkezindeki nüfus yoğunluğu ve yıldan bu yana oluşan çevre kirliliği bir sorun olmaktadır. Kentteki çamur birikintileri ve nehir kenarında biriken sediment yığınları yaşamı olumsuz etkilemektedir. Yöre İnsanı Porsuk Çayı nın kirlenmesinden ve kokusundan etkilenmekte ve zarar görmektedir (Koyuncu, 2005). 2

14 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK Porsuk Havzası üzerinde bulunan önemli yapılardan Porsuk Barajı, havzadaki kirletici kaynaklardan etkilenmekte, yakın bir gelecekte de doğal arıtma niteliklerini yitirecektir (Devlet Su İşleri, 2001a). Ayrıca Porsuk Barajı erozyona bağlı olarak dolmakta ve ekonomik ömrünü tamamlamak üzeredir. Toprak ve su kaynaklarımızı tehdit eden en önemli sorun olan erozyondur. Türkiye de artan nüfus ile birlikte toprak erozyonunda da hızlanma görülmeye başlanmıştır. Son yıllarda toprak koruma konusunda bazı çalışmalar başlamakla birlikte, ülke genelinde çok yetersiz kalmaktadır. Erozyona uğrayan toprak miktarı ile oluşan toprak miktarı arasında denge kurulamadığından, halen her yıl tonlarca toprak erozyonla kaybolmaktadır. Erozyonla yalnız toprak kayıpları olmamakta, aynı zamanda erozyona uğrayan topraklar enerji ve sulamada çok önemli girdiler sağlayan barajlar ve göletlerin ekonomik ömründen önce dolmalarına neden olmaktadır (Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü, 2005). Porsuk Çayı ile Porsuk Çayı nın kolları olan Sarısu, Uluçayır ve Kargın Dereleri sürekli ve sağanak şeklindeki yağışlar, kar erimesi, yatak yetersizliği ve bitki örtüsünün gittikçe azalması sonucu Eskişehir ilinde taşkın ve sel oluşturmaktadır (Devlet Su İşleri, 2001b). Dağlık arazilerin ormanla örtülü olması oranında akarsuların debisi devamlı ve düzenli olmaktadır. Alanda erozyon sonucunda kaybolup giden toprağın ve suyun miktarı mevsim, arazinin eğimi, toprağın fiziksel özellikleri, arazinin çıplak ya da bitki örtüsüyle kaplı olması, bitki örtüsünün durumu, toprağın işlenmiş olup olmaması gibi faktörlerle ilgilidir (Tavşanoğlu, 1974 ). Porsuk Çayı Havzası ndaki sorunlar 1 1,5 milyon insanı doğrudan bir o kadar insanı da dolaylı olarak etkilemektedir. Bu çalışmanın hedefi Porsuk Çayı Havzası ndaki çevre sorunlarını ve oluşturdukları etkileri ayrıntılı olarak incelemek, irdelemek ve değerlendirmeler yaparak, bu sorunların çözülmesinde Havza Yönetimi ilkeleri doğrultusunda çözüm önerilerinin geliştirmektir. 3

15 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK 1.1. Havza Nedir? Havza, biyolojik, fiziksel, ekonomik ve sosyal bir sistemdir. Hidrolojik anlamda havza, bir göl veya nehre boşalan ya da akıma katkıda bulunan arazi parçası veya sırt, tepe, gibi topoğrafik özelliklerle kuşatılan alandır (Karaş, 2005). Genel olarak havza su bölümü çizgisinin sınırladığı ve yağışlarla üzerinde toplanan suların bir tek çıkışa ulaşabildiği bir arazi parçası olarak tanımlanabilir (Balcı ve Ark, 1993: Kural,1997 den). Havza: Yalnızca bir alan değil, arazi parçasıdır. Doğal, sosyal, ekonomik ve kurumsal etmenlerin değiştiği karışık bir yapıdır. Ekonomik açıdan kazanç mekanizmasıdır (Becerra,1995: Yılmaz dan). İnsanların havzalarda yaptıkları faaliyetler (yerleşme, endüstri, inşat, tarımsal faaliyetler vb.) toprak ve su kaynaklarının miktar ve kalitesini belirler. Sağlıklı havzalar sağlıklı bir yaşam için gereklidir. Havzalar içme, sulama, kullanma ve endüstri için su temin ederler. Yaban hayatının devamı da yine barınma ve beslenme kaynağı olarak havzalara gerek duyar (Karaş, 2005). Havzanın anlaşılması, su ve diğer doğal kaynakların korunmasındaki ilk adımdır. Yaşadığımız havzalar dinamik ve tektir. Havzalar doğal kaynakların bir araya getirdiği karmaşık bir ağdır ve pek çok bakımdan onu tek yapan özelliklere sahiptirler (Karaş, 2005). Büyüklük: Havzanın büyüklüğü onun önemli bir özelliğidir. Bazı havzalar kendisinden daha küçük iç içe alt havzalara sahiptirler. ABD'nde kabul edilen havza büyüklüğü ,28 ha. ya da daha küçüktür (Karaş, 2005). Sınır: Havzanın diğer bir özelliği, onun coğrafik sınırıdır. Sınır havzaya drene olan ya da ondan uzaklaşan sudan bir sırt ya da benzeri yüksek bir alanla diğerinden ayrılarak biçimlenir (Karaş, 2005). Topografya: Alanın eğim durumu ise suyun drenajını doğrudan etkiler. Drenaj ne kadar hızlıysa toprak erozyonu ve taşkınlardaki artışlar da o oranda fazladır (Karaş, 2005). 4

16 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK Toprak: Örneğin kum tekstürlü topraklar suyun daha hızlı şekilde toprağa girmesine neden olur. Bu durum ise yüzey akışın azalmasına ve buna karşılık yeraltı suyunun artışına neden olur. Kil bünyeli topraklar daha ince tekstürlü olduklarından suyun infiltre olması o oranda yavaştır. Bu daha fazla yüzey akışa ve toprak erozyonuna neden olabilir (Karaş, 2005) Havza Yönetimi Nedir? Havza yönetimi, çevreden yararlanılması konusunda insan ve diğer canlıların gereksinimlerini ve bu ihtiyaçlar arasındaki dengeyi dikkate alan, amaç ve öncelikleri açıkça belirlenmiş, sağlam bilgi ve teknikler kullanan, etkili yönetim alternatifleri seçen, yenilikçi eğitim ve öğretim programları geliştiren, güçlü bir liderlik gerektiren, birçok mesleğin bir arada çalışması sonucu oluşan, planlama ve uygulanması sırasında alınan kararlardan etkilenen tüm kesimlerin dahil olduğu, çevredeki tüm endişe ve mücadeleleri entegre eden bir sistem yaklaşımıdır (Karaş, 2005). Havza yönetimini; ülke planlamasının bir devamı olarak havza içindeki kaynakların kullanımının planlamasıdır şeklinde de tanımlayabiliriz. Havza yönetimi, su toplama havzalarında erozyonu ve yamaç arazideki yüzeysel akışı önleme, sel dere akışlarını kontrol altına alma, havzadaki doğal kaynakların teknik ve yönetim düzenlemesini yapmak, havza ile ilgili insanların sosyo-ekonomik yönden bulundukları düzeyden daha iyisine yükseltilmeleri için havzadaki mevcut kaynakların geliştirilmesi ve yeni kaynakların bulunarak yararlanılacak duruma getirilmesindeki uğraşlardır (Fisunoğlu, 1993: Yılmaz dan). Havza yönetimi bir yağış havzasında doğal kaynakların özellikle su ve suya bağlı kaynaklarda, üretim, erozyon, sel kontrolü ve su ile ilgili estetik değerleri de içine alan çevresel bir korumayı sağlayacak şekilde yönetilmesidir (Özhan,1986: Kural den). 5

17 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK Havza yönetimini; bir su toplama havzasında doğal kaynakların toplumun sosyal-kültürel-ekonomik kalkınmalarını sağlayacak şekilde devamlı kullanılmasının ve geliştirilmesinin planlamasıdır şeklinde tanımlanmışlardır (Nemlioğlu ve Şimşek, 1993: Kural den). Doğal kaynakların söz konusu olduğu ekosistemlerde yapılacak havza yönetimi, özellikle doğal dengenin sürdürülmesi veya bozulmuşsa yeniden kurulması demektir. Yağış havzalarında ise bu duyarlı dengenin devamı ancak doğal bitki örtüsüyle kaplı alanlarda yapılacak uygulamalarla sağlanabilir. Havza yönetimi programının planlanması ve uygulanması karmaşıktır. Fiziksel, biyolojik, ekonomik ve sosyal yönlerini içeren bilgilerin analizine gerek duyulur. Arazi yönetiminde bitki, toprak ve su ilişkisi, gelişmiş ülkelerde yeterince anlaşılmıştır. Fakat gelişmekte olan ülkelerde aşırı otlama, umursamaz şekilde ormanların bozulması ve sınırlı alanlarda tarımsal faaliyetlerle çok büyük alanları kullanılamaz duruma getirmenin farkında değildirler (Eren,1977: Yılmaz.1999 dan ). Havza yönetiminin amaçlarını şu şekilde sıralamak mümkündür. Suyu ve ilgili kaynakları yenilemek ve korumak Ölçeklendirilebilir havza yönetimi sağlamak Karar vericilerce ekosistemin fonksiyonunun ve durumunun anlaşılmasını sağlamak Ekonomik gelişme ve çevresel olayları dengelemek Uygun kaynak yönetimi ve arazi kullanım değişiklikleri tavsiye etmek Havza yönetimi, aşağı ve yukarı havzada oturanlar tarafından kullanılan doğal kaynaklar arasındaki bağıntıyı vurgulayan, inançlı bir yaklaşım içeren güçlü bir planlama aracıdır. Hem ekosistem kavramını hem de ekolojiyle ilgili bilim prensiplerini pratik uygulama ve sürdürebilir kalkınmaya uygun yaklaşımlara dönüştürür (Fernandez,1997: Yılmaz.1999 dan). Havza yönetimi programının başarısı yalnızca teknik, bilimsel veya ekonomik temellerle olmamaktadır. Aynı zamanda sosyal ve politik etmenler de işin içindedir. Sosyal gelenekleri ve tavırları anlamalı ve güven verici olmalıdır. Arazi sahiplerinin yönetim çalışmalarında rol alması önemlidir (Eren,1977: Yılmaz.1999 dan ). 6

18 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK İklim, jeolojik, topoğrafik ve sosyo-ekonomik yapı bakımından Türkiye nin büyük yöresel farklılıklar göstermesi, su ve arazi kaynaklarının yönetiminde karşılaşılan sorunların değişik biçimlerde ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu sorunlar, Türkiye de araziden yararlanmada izlenen politika ve uygulamaların tarihi gelişmesi içerisinde yaygınlaşarak kendine özgü bir nitelik kazanmıştır. Bu nedenle havza yönetimi tanıtımı ülkemiz şartları için bir yağış havzasında erozyon ve taşkınları kontrol altına almak, en yüksek miktar ve kalitede su üretmek için belirlenen temel amaçlara uygun biçimde sosyo-ekonomik şartları, arazi ve su kaynaklarının estetik değerlerini de dikkate alarak doğal kaynakların düzenlenmesi ve idaresidir şeklinde yapmıştır (Özhan,1986; Kural den). Bu tanıma göre havzadaki toprak, su ve bitki örtüsü gibi doğal kaynaklarının kullanılmasını doğrudan etkileyen insan, sosyal ve ekonomik ilişkileri ve sorunlarıyla en önde gelen bir faktör durumundadır. Yağış havzalarının topoğrafik ve hidrolojik doğal birer arazi ünitesi oluşturmaları amaca daha gerçekçi ve en iyi biçimde hizmet etmesi de buradan kaynaklanmaktadır. Yağış havzaları, dere akımları, iklim, jeolojik yapı, toprak ve bitki örtüsü gibi havza faktörlerinin birbiri üzerindeki karşılıklı etkileşimlerin ortak sonucu veya ürününü oluşturmaktadır (Kural, 1997). Bir bütün olarak havza yönetimi ve planlanmış uzun vadeli yönetimi havza içindeki kaynakların işletilmesi ve geliştirilmesi ve çeşitli etkenlerin meydana getireceği zararlardan korunması faaliyetlerini kapsar. Yapılan faaliyetler toplumun sürdürülebilir kalkınmasına temel oluşturacak yöresel, bölgesel ve küresel boyutludur (Kulga,1992; Kural den). Havza yönetimi çerçevesinde gerçekleştirilen planlamalarda konunun kapsamı ve içeriği; zaman amaç ve araç gibi değişik boyutları geliştirilen projelerle tanımlanmaktadır Havza yönetiminin kapsadığı alan bir bölge, bir nehir, bir ülke hatta bir kıta olabilir (Kural, 1997). 7

19 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK 1.3. Havza Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar Ekosistemde yer alan her canlının varlığının devamı ekosistemdeki diğer canlılara bağlıdır ve biyolojik çeşitliliğin devamı için gereklidir. Sürdürülebilir bir kalkınmanın yaşanabilir çevrelerde mümkün olduğunu kabul edersek ve çevre ile ilgili her türlü sorunlarda havzayı esas alan bir yaklaşımla çözüm getirilmesi gerektiği sonucu ortaya çıkar. Havzayı esas alan su kaynakları yönetimi kavramı 1890 yılında ABD dahili su yolları komisyonunun çalışmalarıyla başlatılmıştır. ABD Başkanı Theodore Roosevelt in desteğiyle kurulan komisyon her bir nehir sistemi için entegre bir sistemden söz etmiştir. Su kaynakları yönetiminin hedefi enerji üretimi, denizcilik, akış kontrolü, sulama ve içme suyu gibi amaçlar için su kaynaklarının akıllı ve etkin kullanımı üzerine ilk yarım yüzyıl boyunca devam etmiştir (Karaş, 2005). İnsan anlayışı, desteği ve işbirliği olmaksızın her koruma girişimi kaçınılmaz olarak başarısız olacaktır. İletişim kamuoyuna ve ilgi gruplarına, doğa korumadan sorumlu olduklarını ve yarar sağlayacaklarını göstermek için bir araçtır. Havza içinde yaşayan her bireyin; doğa ve biyolojik çeşitlilik de dahil olmak üzere toplumun her alanında sorumluluk taşıdığının bilincine varmasını sağlamak hedeflenmelidir. Bir havza temeli üzerindeki programların işletilmesi ve koordinasyonu çevresel, finansal, sosyal ve idari nedenler için iyi bir anlam taşır. Havzadaki halkın istekliliği, ekonomik kaynakların kurulması ve güçlenmesi ile maliyeti azaltıcı tasarruflar da sağlanabilir. Gelişmiş iletişim ve koordinasyon sayesinde havza yaklaşımı, yapılan çalışmaların karışmasını ve maliyetini azaltabilir (Karaş, 2005). Entegre Havza Yönetimi; su kaynaklarının, ilgi gruplarının katılımıyla, havza ölçeğinde ele alındığı bir planlama anlayışıdır. Ülkemizde, kısıtlı su kaynaklarının akılcı kullanımı için bu yaklaşımın benimsenmesi önemlidir. Bir su havzasında ve onu oluşturan kollarda su kullanımının farklılığı su rejiminde değişikliklere ve çelişkilere neden olmaktadır. Bu durum entegre su yönetimini ve işbirliğini gündeme getirmektedir. Havza yaklaşımı mevcut kaynaklarla ülkesel, bölgesel ve yöresel seviyelerde halk ve özel sektör arasındaki takım çalışmasını güçlendirerek çevresel gelişimi artırır. 8

20 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK Su kaynaklarına bağlı insanlara kaynakların yönetiminde onların sağlığı, yaşayabilirliği ve kaliteli bir hayatın anlamını ortaya koyar. Bu gibi aktiviteler ve yaygın olarak içinde bulunanlar vasıtasıyla havza yaklaşımı sosyal amaçları karşılamak için gerekli çalışmalarla taahhütleri artırabilir, karmaşıklığı azaltabilir ve nihayetinde de uzun dönemli çevresel gelişmeyi sağlamayı geliştirebilir, duyarlı bir topluluk oluşturabilir. Sonuç olarak havza yaklaşımı çevresel olarak sağlam ve havza amaçlarıyla tutarlı olan yollarda yöresel ve bölgesel ekonomik geçerlilik artışına yardımcı olur (Karaş, 2005). Bir akarsu havzasının entegre yaklaşımla yönetiminin aşamaları, Şekil 1.1 de görülmektedir. Şekil 1.1 de görüldüğü gibi, öncelikle yapılması gereken iş, havzada su kaynakları açısından problemlerin tanımlanması ve buna göre yönetimden beklenen amaçların ve tercihlerin belirlenmesidir. İkinci aşamada, havzanın bir bütün olarak tanımlanması, fiziksel özellikleriyle birlikte sosyal, ekonomik, yasal ve idari unsurlarının da ortaya konması gerekir. Fiziksel boyutta, havza sisteminde yer alan tüm elemanlar (akım, kalite, yağış, sediment, toprak kaynakları, arazi kullanımı vs.) ve bunlar arasındaki etkileşimlerin belirlenmesi söz konusudur. Esas olarak, bu aşama disiplinler arası bir çalışma gerektirir. Entegre yönetim yaklaşımında tüm olayların birlikte değerlendirilmesi esas olduğundan, geçmişteki modeller daha geniş kapsamlı ve karmaşık modellerin bileşenleri haline gelmiştir. Entegre yönetimin kaçınılmaz bir unsuru da havzanın alansal boyutta incelenmesini sağlayan görüntüleme, matematik işlem, veri depolama, çıktı hazırlama gibi pek çok işlevi birlikte yerine getiren Coğrafi Bilgi Sistemlerinin kullanılmasıdır. Bilgisayar programı niteliğinde olan bu sistemler, yönetimin diğer iki aracı olan veri ve modellerle entegre edildiğinde, havzanın mevcut veriler veya girdiler altındaki davranışı, model çıktılarının alanda dağılışı gibi çeşitli işlemleri gerçekleştirmek mümkün olmaktadır. Veri+model+CBS entegrasyonunun havza yönetimi açısından sağladığı temel olanak, alternatif yönetim politikalarının veya yönetim senaryolarının irdelenebilmesidir. Esas olarak yönetim kararları, çeşitli senaryoların oluşturulup; havzanın verilen kararlara davranışını model veya verilerle irdelemek ve bunları CBS ile görüntülemek suretiyle sınanmaktadır. Böylelikle daha iyi ve etkin yönetim planlarının oluşturulması mümkün olmaktadır (Karaş, 2005). 9

21 1.GİRİŞ Ruhi ÖZTÜRK HAVZA SİSTEMİNİN TANIMLANMASI Sistem Elemanları (Akım, Kalite, Toprak Kaynakları vs) Elemanlar Arası İlişkiler Sosyal, Yasal, Ekonomik, İdari Yapı ve Unsurlar YÖNETİM, AMAÇ ve TERCİHLERİN BELİRLENMESİ Sorunların Tanımlanması Disiplinler Arası Amaçlar Su Kullanım Amaçları Sınır Şartları ve Etkiler HAVZA BİLGİ SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI ÖLÇÜM-İZLEME SİSTEMLERİNİN OLUŞTURULMASI VERİ GÜVENİRLİLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI VERİ BANKALARININ OLUŞTURULMASI VERİ ANALİZLERİ HAVZA MODELLEMESİ VERİ - MODEL - CBS ENTEGRASYONU ALTERNATİF YÖNETİM PLANLARININ OLUŞTURULMASI Senaryo Üretimi Model + CBS Entegrasyonu İle Senaryo İrdelemesi YÖNETİM MODELLERİNİN OLUŞTURULMASI UZMAN SİSTEMLERİN GELİŞTİRİLMESİ MODEL - CBS - UZMAN SİSTEM ENTEGRASYONU KARAR VERME Seçenek Yönetim Planlarının Kıyaslanması Risk ve Güvenirlilik Analizi Belirsizlik Analizi Şekil 1.1. Entegre Havza Yönetiminin Aşamaları (Karaş, 2005) 10

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruhi ÖZTÜRK 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Peker (1958), Seyhan ve Ceyhan Havzalarında Orman Tahripleri Sebepleri, Neticeleri ve Bunlara Karşı Alınacak Önlemler Hakkında Araştırmalar konusunda Akdeniz ülkeleri ve Türkiye de olmak üzere Seyhan ve Ceyhan Havzalarında orman tahripleri bunların nedenleri ve sonuçları, bugüne kadar alınmış ve alınması gereken önlemler üzerinde durmuştur. Balaban (1964), Türkiye de Su Kaynaklarının Geliştirilmesi ve Problemleri konulu araştırmasında artan nüfusun beslenmesinde, tarım sektöründe yaşayan halkın yaşam düzeyinin yükseltilmesinde su ve toprak kaynaklarından tam kapasitede yararlanılması ile desteklenen intensif bir tarımın gerçekleştirilmesinin önemli olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle su kaynaklarının geliştirilmesinin ülke çapında bir plan içerisinde ele alınmasının zorunlu olduğunu, fakat bu ana planın hazırlanmasından önce ekonomik, teknik, sosyal, politik ve kuruluş faktörlerine önem verilmesi gerektiğini savunmuştur. Ülkemizin içinde bulunduğu gerçekler göz önüne alınarak yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının ilk geliştirilmesi yıllarında yapılan az sayıda pahalı ve oldukça geç yarar sağlayan uzun vadeli projelerden çok ülke çapına uyumlu bir şekilde yayılan, yararı çabuk görülebilecek kısa vadeli ucuz projelere öncelik verilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Sönmez (1964), Türkiye de Tabiat ve Tabiat Kaynaklarından Faydalanma ve Koruma Esasları konulu sempozyumda, Türkiye de Toprak, Su ve Bitki Dengesinin Bozulma Sebepleri ve Genel Yaşayışa Etkisi adlı bildirisinde su, toprak ve bitki kaynaklarından faydalanma bakımından su havzalarında, doğadaki düzeni bozan olayların birbirini olumsuz yönde etkilemeleri sonucunda zararlı etkileri ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle havzada normal düzeni sağlayan havza yönetimi önlemlerinin alınması, havzanın tamamını içerecek ve havzada etkili olacak şekilde havzanın yerleşim düzeni içerisinde doğal kaynaklarının korunması, geliştirilmesi ve değerlendirilmesi gereklidir. Bunda görev alan devlet kuruluşlarıyla bu kaynaklardan yararlanan insanların bilinçli ve etkili bir biçimde işbirliği içerinde olması gerektiğini savunmuştur. 11

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruhi ÖZTÜRK Öngel ve Ağaçık (1970) Eskişehir deki Şeker, Sümerbank Tekstil, Vagon ve Lokomotif Fabrikaları atık sularındaki kirliliği ve Porsuk Çayı nın Eskişehir e giriş ve çıkış noktalarındaki kirliliği incelemişlerdir. Araştırıcılar bu inceleme sonucu, Porsuk Çayı nın Eskişehir den geçerken kirlendiğini, ana kirletici kaynağın Şeker Fabrikası atık suları olduğu sonucuna varmıştır. Ağacık (1971), Sümerbank Tekstil Fabrikası atık sularının kirliliğini ve kimyasal kontrolünü ele almıştır. Araştırıcı hiçbir arıtma işlemi yapmadan Porsuk Çayı na boşaltılan fabrika atık sularının akarsudaki kirliliğe önemli oranda katkıda bulunduğunu belirtmiş ve atık suların arıtılması için gerekli işlemler dizisini kısaca açıklamıştır. Akalan (1974), Toprak ve Su Muhafazası konulu kitabında tüm canlıların yaşamaları için zorunlu ihtiyaç duyacakları toprakların bilgisizlik ve önemsizliklerle taşınmakta olduğunu vurgulamıştır. Gelecekte önlemler alınmadığı takdirde verimsiz araziler bakımından dünya çapında patlama ve huzursuzluklara neden olacağını belirtmiştir. Erozyonun oluşum nedenlerini, tiplerini açıkladığı kitabında toprak korumanın temel prensibi olan arazilerin kabiliyetlerine göre kullanılması gerektiğini ve geliştirilmiş toprak ve su yöntemlerini açıklamıştır. Ağacık (1974), DSİ tarafından Eskişehir e su sağlamada kullanılması planlanmış olan Porsuk Barajı nın Kütahya Gübre Fabrikası artıklarıyla kirlenmesini incelemiştir. Araştırıcı söz konusu artıklarla Porsuk Çayı na önemli miktarda nitrat (NO 2 ) verildiğini ve ileride kirliliğin daha da artarak barajın içme suyu için kullanılamaz duruma gelebileceğini belirtmektedir. Curi ve Tanyeri (1974), Porsuk Çayı nın Eskişehir den çıkışından sonraki 10 kilometrelik bölümde yaptıkları ölçümleri kullanarak çözünmüş oksijen harcamasını tahmin için bir matematiksel model geliştirmişlerdir. Türkman ve Dirik (1974), Eskişehir içme suyu ile ilgili olarak ovadaki akarsular, yeraltı suları ve kaynak sularının kalitesini incelemişlerdir. İnceleme sonucu Porsuk Çayı nın Kütahya Gübre Fabrikası çıkışından sonra nitrat, nitrit, ve amonyak yönünden kirlendiği, ovadaki bazı kuyularda da oldukça yüksek nitrat, nitrit, ve amonyak bulunduğu saptanmıştır. 12

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruhi ÖZTÜRK DSİ (1975), tarafından Porsuk Ovası nın genel hidrojeolojik etüdü sırasında yapılan analizlerde bazı kuyularda içme suyu standartlarındaki sınırların üzerinde nitrit (NO 2 ), nitrat (NO 3 ) ve amonyak (NH 3 ) saptandığına işaret edilmektedir. Aynı etüt sırasında Porsuk Çayı ndan alınan örneklerde de oldukça yüksek miktarda NO 3, NO 2, NH 3 saptanmıştır. Özbek (1976), Porsuk Ovası ndaki bazı kuyularda Porsuk Çayı ndan kaynaklanan kirlenme görüldüğünü, ayrıca şehir merkezindeki sıcak su kaynaklarının kirlenme tehdidi altında bulunduğunu belirtmiştir. Dirik (1977), yılları arasında aylık periyotlarla alınan su örneklerinin analizi ile Porsuk Çayı nın kirliliğini incelemiştir. Araştırıcı Porsuk Çayı nın evsel ve endüstriyel atıklarla önemli derecede kirlendiği ve doğal temizlemeye (self purification) rağmen akarsuyun Eskişehir çıkışından sonra organik olarak kirli kaldığı sonucuna varmıştır. Enuysal (1978), Sümerbank Tekstil Fabrikası atık sularının kirliliğini incelenmiştir. Yapılan analizler atık sularının biyokimyasal oksijen ihtiyacı değerlerinin deşarj standartlarında izin verilen sınırların üzerinde olduğu ve atık suların Porsuk Çayı na boşaltılmadan özce arıtılması gerektiğini ortaya koymuştur. Ilgaz ve Gönenç (1980), İnorganik azotun biyokimyasal reaksiyon ve boyuna türbülanslı dispersiyon etkisi ile seyrelme mekanizmasını tanımlayan bir matematiksel model geliştirmişlerdir. Porsuk Çayı nda yapılan ölçümlerden elde edilen sonuçlar, aynı veriler için matematiksel modelden elde edilen sonuçlar ile karşılaştırılmıştır. Balcı ve Uzunsoy (1980), Türkiye de Başlıca Havza Amenajmanı sorunları ve Bunlarla İlgili Çalışmalar konusunda yapmış oldukları araştırmada Türkiye nin topoğrafik, jeolojik ve iklim şartlarındaki büyük farklılıklarını, su ve toprak kaynaklarının kullanımı ve yönetimi ile ilgili sorunların özelliklerini ortaya koymuşlardır. Topografya tarafından büyük ölçüde etkilenen iklim koşulları, bitki topluluklarının özelliklerini ve dağılışını belirlemektedir. Bu aynı zamanda erozyon ve sedimantasyon ile su yönetimine ilişkin sorunların özellikleri ve dağılış durumu ile bağıntılıdır. Nehir havzalarının tamamlayıcı birimlerini oluşturan yukarı havzaları da büyüklükleri, bulundukları yer ve ekolojik koşulları ile orantılı olarak aynı 13

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruhi ÖZTÜRK sorunları içermektedir. Türkiye deki havza yönetimi sorunları, arazi kullanma politikası ve uygulamaların tarihsel sürecinden kaynaklanmaktadır. Kendine özgü nitelikleri ile Akdeniz dışındaki ülkelerin sorunlarından da kesinlikle farklı olduğunu savunmuşlardır. Giritlioğlu (1981), Eskişehir-Porsuk içme suyu projesi ile ilgili olarak Porsuk Çayı nın Porsuk Barajı çıkışı ile Eskişehir girişindeki Karacaşehir Regülatörü arasındaki bölümde yılları arasında aylık olarak alınan örnekler üzerinde su kalitesi incelemeleri yapılmıştır. İnceleme sonucunda suyun Avrupa Ekonomik Konseyi sınıflamasına göre sınıflaması yapılmış ve arıtma sisteminin seçimi konusundaki öneri belirtilmiştir. Atalay (1982), Çoruh Nehri nin ana kollarından olan ve 3420 km² yüzölçümüne sahip Otlu Çayı Drenaj Havzasında Otlu Çayı Havzasının Fiziki Coğrafyası ve Amenajmanı konusunda yürüttüğü çalışmasında havzanın fiziki çalışma özelliklerini içerdiği doğal ortam ile burada yaşayan insanların sosyoekonomik durumunu ve havzanın doğal potansiyelini ve sorunlarını ortaya çıkarmıştır. Havzanın doğal ve insan potansiyeli çerçevesinde ana sorunları çözmeye yönelik uygulamalı bir araştırma olan bu çalışma Dünya Bankası tarafından finanse edilen Erzurum Kırsal Kalkınma Projesi nin uygulanmasına önemli katkısı olmuştur. Eroğlu (1983), Lineer ve dinamik programlama teknikleri kullanarak bir nehir havzasındaki yıllık arıtma maliyetini en düşük düzeyde tutacak olan optimum arıtma sonuçlarının bulunması ile ilgili yeni çözüm yolları geliştirmiştir. Geliştirilen çözüm yolları, Porsuk Çayı ve Sakarya Nehri üzerinde saptanan gözlem istasyonlarında elde edilen verilere uygulanmıştır. Hızal (1983), Hava Fotoğrafları Yorumlamasının Havza Amenajmanı (Ova Deresi Havzası) Çalışmalarında Uygulama Olanaklarının Araştırılması konusunda yapmış olduğu araştırmada doğal kaynaklarla ilgili araştırmalarda çok yaygın kullanılan siyah- beyaz hava fotoğraflarından ülkemizdeki havza yönetimi çalışmalarında da yararlanılabileceğini ortaya koymuştur. 14

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruhi ÖZTÜRK Kaçaroğlu (1991), Eskişehir Ovası Yeraltı Su Kirliliği konulu doktora çalışmasında Eskişehir ovasındaki yeraltı suyu kirliliğinin kaynaklarını ortaya koyarak yeraltı suyu kirliliğinin düzeyini, alansal yayılımını, mevsimsel değişimini kirletici kaynaklarlarla yeraltı suyu kirliliği ilişkilerini incelemiştir. Kural (1997), Havza Yönetimi ve Çakıt Çayı Projesi Örneğinde Uygulamaların İrdelenmesi konulu yüksek lisans çalışmasında, ülkemizin sahip olduğu doğal kaynakların yönetimine hizmet eden havza yönetiminin kapsamı ve havza planlamasının yöntem ve ilkelerini incelemiştir. Bu konuların ülkemizdeki gelişmesi incelendikten sonra, ilk örnek olması bakımından Çakıt projesi havza yönetimi çalışması tanıtılmıştır. Çakıt projesinin, havza yönetimi ilkeleri ışığında doğal teknik uygulamaların yanında sosyo-ekonomik sonuçları da dikkate alınarak bundan sonra yapılması planlanan bölümlerine öneri getirilmiştir. Çalışmada, havza bazında doğal kaynakların korunması ve yönetilmesi için planlama aşamasında öncelikle halkın istek ve ihtiyaçlarının dikkate alınmasının şart olduğu ve ayrıca acilen bir havza yasasının çıkarılması ve havzada çalışacak kurumlar arasında işbirliğinin oluşturulması gerekliliği vurgulanmıştır. Yılmaz (1999), Doğu Anadolu Su Havzası Rehabilitasyon Projesi Özelinde Havza Yönetiminin İncelenmesi konulu yüksek lisans çalışmasında, havza yönetiminin değişik ülkelerdeki uygulamaları inceleyerek sonuçlarını ortaya koymuş ve ülkemizde yapılan Doğu Anadolu Su Havzası Rehabilitasyon Projesindeki uygulamalar ile karşılaştırmıştır. Apaydın (2003), Stabilizasyon/Solidifikasyon Yöntemiyle İyileştirilmiş Porsuk Nehri Sediment Atık Çamurunun Geoteknik, Fiziko-Kimyasal ve Mikro- Yapısal Özelliklerinin Belirlenmesi konulu yüksek lisans çalışmasında, Porsuk Çayı sediment atık çamurunun stabilizasyon/solidifikasyon yöntemi ile iyileştirilmesi amaçlanmıştır. Stabilizasyon işlemi için kireç, çimento ve zeolit gibi inorganik esaslı ilave malzemeler kullanılmıştır. Serengil (2003), Havza Bazında Su Kalitesi İzlemesi çalışmasında Balabandere Havzası arazi kullanma şekillerinin tekil etkilerini incelemekten ziyade, kaynağından denize döküldüğü noktaya kadar dere boyunca su kalitesinde gözlemlenen kümülatif değişimleri ve etkileri değerlendirmiştir. 15

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruhi ÖZTÜRK Bakış Ve Bilgin (2004), Baraj Hazne İşletme Çalışmalarında Yeni Kriterler konulu makalede, bir barajın mansabındaki kısmi havzadan gelen ve kontrol edilemeyen yağış suyunun taşkın risklerini araştırmışlardır. Bunun için Porsuk Barajı ile Eskişehir arasında kalan ve baraj mansabında yer alan kısmi havzaya yağan yağışlardan elde edilen karar verme matrisi, Porsuk Çayı Havzasını örnek almışlardır. Gökbulak (2004) Havza Amenajmanının Gelişimi ve Doğal Kaynak Sorunlarıyla İlişkisi çalışmasında havza amenajmanının doğal kaynaklarla ilgili çok farklı sorunların çözümüne katkıda bulunduğu ve enerji yetersizliğinden gıda yetersizliğine, su yetersizliğinden erozyon sorununa kadar çok farklı konuların çözümünde etkin bir rol oynadığını belirtmiştir. Gökşin (2004), Kirlenmiş Porsuk Sedimentlerinin İlave Malzemeleri İle İyileştirilmesi konulu yüksek lisans çalışmasında Porsuk Çayı nın farklı noktalarında alınan dip sedimentleri üzerinde iyileştirme öncesi ve sonrasında geoteknik, fiziko-kimyasal ve mikro-yapısal özellikleri belirlenmiştir. İlave malzeme olarak sepiyolit, zeolit, uçucu kül, kireç ve çimento kullanılmıştır. Yapılan deneyler sonunda Porsuk Çayı sedimentlerinin geoteknik özellikleri, kirlilik durumu ve mikroyapısal özellikleri belirlenmiştir. Meriç (2004), Su Kaynakları Yönetimi ve Türkiye konulu makalesinde Su Kaynakları Yönetiminin, sürdürülebilir verimin havza içinde maksimum kazancın sağlanacağı ve kullanım önceliklerinin göz önüne alındığı bir tahsisat politikası ile paylaştırılması gerektiğini ancak bu şekilde her havza için etkin ve verimli bir özgün yönetim gerçekleştirilebileceğini belirtmiştir. Karaş (2005), Havza Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar çalışmasında sürdürülebilir kalkınmanın toprak ve su kaynaklarının kullanım amaçlarına uygun olarak yararlanılması gerektiğini ve etkin bir şekilde Entegre Havza Planlaması ve Yönetimi uygulamalarını gerektirdiğini belirtmiştir. Taş (2005), Yağış ve Havza Karakteristiklerine Bağlı Olarak Kurukavak Havzası'nın Toprak Erozyonu Tahmin Modeli konulu yüksek lisans çalışmasında erozyonun tarım arazilerinin verimliliğini ve sediment oluşumunun barajlar 16

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruhi ÖZTÜRK üzerindeki etkilerini, Kurukavak Havzası'nın erozyon ve sediment taşınımı farklı zemin girdileri için WEPP Bilgisayar Programı (Water Erosion Prediction Project) ile bulunmaya çalışmış ve programdan elde edilen sonuçları irdelenmiştir. Semerci (2006), Porsuk Sedimentlerinin Geoteknik ve Kimyasal Özelliklerinin Belirlenmesi konulu yüksek lisans çalışmasında Porsuk Çayı su, sediment ve toprak örnekleri üzerinde sedimentlerin, geoteknik ve kimyasal parametreleri belirlenmiştir. Elde edilen deneysel bulgular, daha önceki çalışmalarda elde edilen sonuçlarla karşılaştırılarak, temizleme çalışmalarının önemi ve yeterliliği gözlemlenmeye çalışılmıştır. Karakaya ve Gönenç (2006) Türkiye' de Havzalar Arası Su Transferi İçin Bir Karar Destek Sistemi Önerisi konulu makalede mevcut su kaynaklarının endüstriyel, tarımsal ve kentsel su ihtiyacını karşılayamaması, su kaynaklarının restorasyonu, kuraklık, mevcut su temin sisteminin performansının ve esnekliğinin artırılması, enerji üretimi vb. gerekçeler ile su transfer projeleri yapılması sonucu su kaynaklarının planlanması ve yönetiminde mevcut su transferi ile ilgili, karar vericilere yardımcı olabilecek, bilimsel verilerle desteklenmiş bir "Karar Destek Sistemine" ivedilikle ihtiyacı olduğunu belirtmişlerdir. 17

29 3. MATERYAL VE YÖNTEM Ruhi ÖZTÜRK 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırma alanı olarak Sakarya Nehri nin bir kolu olan Porsuk Çayı Havzası seçilmiştir. Kütahya ve Eskişehir illerinin bir kısmını kapsayan km 2 büyüklüğündeki alan ve doğu boylamları ile ve kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Doğu-batı doğrultusunda 202 km, kuzeygüney doğrultusunda 135 km.dir. Kütahya ili sınırları içinde yaklaşık 1250 m. yükseklikteki kaynaklardan çıkan Porsuk Çayı 405 km. yol izleyerek Sakarya Nehri ne karışmaktadır. Porsuk Çayı Havzası Ege, Marmara, İç Anadolu Bölgelerinin kesiştiği noktada bulunmaktadır. Her üç bölgenin özelliklerini de taşımaktadır. Araştırma alanının konumu ve sınırları Şekil 3.1. de görülmektedir. Bu çalışmanın temelini Porsuk Çayı Havzası ve havzanın karşı karşıya olduğu sorunlar ve bu sorunların çözüm önerileri oluşturmaktadır. Proje alanının irdelenmesinde DSİ 3. Bölge Müdürlüğünce şimdiye kadar yapılmış çalışmalardaki 1/ , 1/ , 1/ ölçekli jeoloji, hidrometeorolojik ve genel durum haritaları ve fotoğraflarından, Eskişehir ve Kütahya İl Tarım Müdürlüğünün toprak haritalarından yararlanılmıştır. Ayrıca başta DSİ 3. Bölge Müdürlüğü olmak üzere kamu ve özel kuruluşların Porsuk Çayı Havzası için yaptıkları çalışmalardan yararlanılmıştır. 18

30 3. MATERYAL VE YÖNTEM Ruhi ÖZTÜRK Şekil 3.1. Araştırma Alanı (Porsuk Çayı Havzası) ( Devlet Su İşleri, 2001b) 19

31 3. MATERYAL VE YÖNTEM Ruhi ÖZTÜRK 3.2. Yöntem Çalışmada havza ve havza yönetimi ve havza yönetiminde yeni yaklaşımlar kısaca tanımlanmış ve literatür taraması yapılmıştır. Daha sonra çalışmanın esasını oluşturan aşağıdaki aşamalar izlenmiştir. Porsuk Çayı Havzası nın doğal nitelikleri ve alan kullanımlarının incelenmesi, Porsuk Çayı Havzası nın doğal nitelikleri ve alan kullanımları arasındaki çelişkiler, sorunların incelenerek irdelenmesi, Porsuk Çayı Havzası nın sorunların çözümlenmesi için planlama önerilerinin geliştirilmesi. Çalışmanın ilk aşmasında Porsuk Çayı Havzası nın doğal nitelikleri ve alan kullanımlarının günümüzdeki durumu ortaya konulmuştur. Araştırma alanının doğal nitelikleri içerisinde sırası ile Porsuk Çayı Havzası nın sınırları ve yeri, havzanın jeolojik ve jeomorfolojik yapısı, hidrolojik yapısı (akarsular, kaynaklar, havza üzerindeki barajlar, yeraltı suları) toprak özellikleri, iklim ve yağış durumu, bitki örtüsü ve yaban yaşamı incelenmiştir. Porsuk Çayı Havzası ndaki alan kullanımları bakımından ise tarımsal faaliyetler, yerleşim ve ulaşım, turizm ve rekreasyon, endüstri ve ayrıca sosyo-ekonomik yapısı incelenmiştir. Araştırmanın ikinci aşamasında, Porsuk Çayı Havzası nın doğal nitelikleri ve alan kullanımları arasında olan çelişkiler incelenmiştir. Daha sonra bu alan kullanımlarının Porsuk Çayı ve havzası üzerine etkilerinin yarattığı sorunlar (erozyon, taşkın ve sel, kirlilik) ve bu sorunların ortaya çıkmasına neden olan bitki örtüsünün bozulması, tarımsal faaliyetler, konut ve endüstrinin yerleşimlerinin durumu incelenmiştir. Ayrıca DSİ III. Bölge Müdürlüğü ve diğer kurum ve kuruluşların Porsuk Çayı Havzası nda yapmış olduğu arazi çalışmaları, raporları ayrıntılı olarak incelenmiş olumlu ve olumsuz yönleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırmanın üçüncü aşamasında araştırma alanı olan Porsuk Çayı Havzası sorunlarının çözümlenmesi için alınması gereken plan kararları ve çözüm önerileri verilmeye çalışılmıştır. Araştırmada uygulanan yönteme ilişkin akış şeması Şekil 3.2. de verilmiştir. 20

32 3. MATERYAL VE YÖNTEM Ruhi ÖZTÜRK Porsuk Çayı Çevre Sorunları ve Bunların Çözümlenmesinde Havza Yönetimi Önerileri Porsuk Çayı Havzasının Doğal Nitelikleri Porsuk Çayı Havzası Alan Kullanımları ve Sosyal Yapı Konumu Jeolojik ve Jeomorfolojik Yapısı Toprak Özellikleri İklim Hidrolojik Yapısı Bitki Örtüsü Yaban Yaşamı Yerleşim ve Ulaşım Tarımsal Ormanlar Turizm ve Rekreasyon Endüstri Madencilik Korunan Alanlar Sosyo-Ekonomik Yapı Doğal Kaynaklar İle Alan Kullanımları Arasındaki Çelişkiler ve Sorunlar Bitki Örtüsü Tahripleri ve Yarattığı Sorunlar Tarım ve Yarattığı Sorunlar Yerleşimlerden Kaynaklanan Sorunlar (Konut, Endüstri, Madencilik vb.) Porsuk Çayı Havzasında Alan Çalışmaları ve Şimdiye Kadar Sorunların Çözümlenmesi İçin Yapılan Çalışmaların İrdelenmesi Çevre Sorunları ve Yapılan Çalışmaların Olumlu Plan Kararları ve Uygulamaları Çevre Sorunları ve Yapılan Çalışmaların Olumsuz Plan Kararları ve Uygulamaları Porsuk Çayı Havzası Sorunlarının Çözümlenmesi İçin Havza Yönetimi İlkeleri Uyarınca Planlama Önerileri Şekil 3.2. Araştırma Yöntemi Akış Şeması 21