MUHAMMED B. MUHAMMED RODOSIZADE VE "TA'LIKATUN ALA TEFSIRİ KA VLİHİ TEALA 'VE YEKFURÜNE BİMA VERAEHU VE HUVE'L-HAKK 111 ADLI RİSALESİ

Transkript

1 C.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Sayfa: MUHAMMED B. MUHAMMED RODOSIZADE VE "TA'LIKATUN ALA TEFSIRİ KA VLİHİ TEALA 'VE YEKFURÜNE BİMA VERAEHU VE HUVE'L-HAKK 111 ADLI RİSALESİ Mehmet Çiçek* Murat Sula** ÖZET Bu çalışma, asıl olarak XVIII. yüzyıl Osmanlı müfessirlerinden Muhammed b. Muhammed Rodasizade ve onun Bakara suresi 91. ayetinin tefsirine dair kaleme almış olduğu risaleyi ele almaktadır. Hayatı hakkında çok fazla bilgi sahibi almadığımız Rodosizade, söz konusu ayetle ilgili daha önce yapılmış olan tefsir ve şerhlerdeki yanlış anlamaları gidermeyi amaçlamıştır. Bir yönüyle de risale, Ebu's-Suud'un "İrşad"ı üzerine yazılmış bir ta 'lika olma hüviyetini taşımaktadır. Anahtar kelimeler: Rodosizade, Ebu's-Suud, Tefsir, Ta'lika. * Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi ilahiyat Fakültesi. "Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi ilahiyat Fakültesi. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

2 406IMehmet Çiçek~Murat Sula MUHAMMED B. MUHAMMED RODOSİZADE AND HIS TREATISE: TA'LIKATUN ALA TEFSIRİ KA VLİHİ TEALA" VE YEKFURÜNE Bİ-MA VEAAEHÜ VEHUVE'L-HAKK" ABSTRACT This paper mainly focuses on the life of Muhammad b. Muhammad Rodosizade, one of Ottoman interpreters of XVIII. century and his "risalah" written on 91th verse of Bakara. Rodosizade, who we do have less information about his life, aimed at correcting misunderstandings made by previous tafsirs and sharhes about the verse in question. In one aspect, the risalah specially means a tallka written on Abu al-suud's "Irshad". Key Words: Rodosizade, Abu al-suud, Tafsir, Taliqa. I- GİRİŞ Tefsir'in, Kur'an-ı Kerim'in nüzulüyle beraber başladığı bilinen bir husustur. Belli ayetlerin ele alınmasıyla başlayan Tefsir, süreçte oldukça geniş bir birikime ve külliyata dönüşmüştür. Bu makalede, bu birikimin nispeten kapalı ya da gri alanlarından biri olan Osmanlı coğrafyasında yaşamış Muhammed b. Muhammed Rodasizade incelenecektir Yüzyılda yaşayan Rodosizade'nin hayatı ve eserleri hakkında ulaşabildiğimiz veriler ışığında bilgi verilecektir. Hayatı hakkında çok fazla bilgi sahibi almadığımız müellifin eserleri; telif, şerh/ta'llkat ve tercüme olmak üzere üç başlık altında ele alınacaktır. Devamında onun Tefsire dair tespit ettiğimiz "Ta'lfkatun aui tefsiri kavlihi teala 'Ve yekfurune bima veraehu vehuve'l-hakk"' adlı risalesi tanıtılacaktır. Bu manada risalenin ismiyle ilgili bazı değerlendirmelerde bulunduktan sonra risalenin Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

3 Muhammed b. Muhammed Rodasizade kaynakları ve içeriği hakkında malwnat verilecektir. Risale üzerinden dönemin tefsir anlayışına dair genel bir değerlendirme yapılarak makalenin sonunda risalenin tahkikli metni verilecektir. Risale, ilmi usullere riayet edilerek yeniden yazılmıştır. Gerek istişhad gerekse diğer nedenlerle metinde geçen ayet, hadis ve akvalu'l-arab vb. metinlerin kaynaklardaki yerlerine işaret edilmiş olup, gerekli görülen yerlerde harekeleme yapılmıştır. Yazma metinde mevcut olan ve müellifin farklı kaynaklardan alarak satır araları ile kenarlarda kaydettiği bilgiler ise dipnotlarda verilmiştir. II- HAYATI Muhammed b. Muhammed Rodosizade'nin hayatına dair yaptığımız araştırmada Bursalı Mehmed Tahir'in Osmanlı Müellifleri adlı eseri dışında kaynaklarda herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Nerede ve hangi tarihte doğduğu hususunda bilgi sahibi olamadığımız müellifin, 1530'lu yıllarda Aydın'ın, 1957'de ise İzmir'in kazası olan Ayasuluğlu 1 olduğu belirtilmektedir. z Müellifin, Rodasizade nisbesiyle meşhur olması hususunda da kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak onun bu şekilde tanınmış olmasında farklı nedenlerin etkili olabileceği söylenebilir. Bunlar; babasının aslen Rodoslu olması, kendisinin veya babasının Rodos'ta görev yapmış olması ve Muhammed b. Muhammed Rodosizade'nin Rodos'ta bir süre bulunması olarak sayılabilir. Tahsilini İstanbul'da tamamladığı kaydedilen Rodosizade'nin, 1113/1701 tarihinde İstanbul'da vefat ettiği ve Eyüp Mezarlığı'nda bulu- 1 Ayasuluğ hakkında bkz. Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Ankara 2006, s Bursalı Mehıned Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, I, 315. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1

4 408 1 M e h m e t Ç i ç e k - M u r a t S u ı a nan Heşt Behişt yazarı Mevlana idris-i Bitlis!' nin yaptırdığı İdris Köşkü'ne defnedildiği belirtilir.3 III- İLMI FAALİYETLERİ VE ESERLERİ Ulaşabildiğimiz kadarıyla kaynaklarda Rodosizade'nin telif çalışmalarının sayıca pek fazla olmadığı görülmektedir. Farklı konularda şerh ve ta'likat türü eserler yazmak yerine Rodosizade, daha ziyade tercüme türü çalışmalar yapmıştır. Buna göre müellifin ortaya koymuş olduğu eserler üç başlık altında ele alınabilir. 1- Te'lif Eserleri: Alıval-i alem-i berzah Rodosizade'nin tespit edilebilen eserleri arasındaki tek te'lif çalışmasıdır. Osmanlıca kaleme aldığı bu eser, Kelam'a dairdir.4 Ayet ve hadisler ışığında ahiret ahvaline yönelik 6 mesele hakkında bilgiler verilen eserde yer yer şiirler de kullanılmıştır. 2- Şerh ve Ta'likat Çalışmaları: a- 'Urfi Divanı Şerhi Cemaleddin Muhammed el-'urfi eş-şirazi'nin (ö. 999/1591) Divan' ı üzerine yazdığı şerhtir. 5 Bu çalışmanın, söz konusu Divan'ın tamamını değil, sadece dört kasidesinin tercümesini içermektedir. 6 3 Bursalı Mehmed Tahir, age, I, Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi Bölümü, No: 119 (152vr.); Kılıç Ali Paşa Bölümü, No: 782 (158 vr.). s Yazmaları için bkz. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü, No: 1698; 2792; Lala İsmail Bölümü, No: 519; 728; 6 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 315. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 2792 nurnarada eserin farklı hacimlerdeki nüshaları (1-49 vr) bulunmaktadır. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

5 Muhammed b. Muhammed Rodasizade b- Hamse-i Nizami Şerhi Nizami Geneevi diye meşhur Ebu Muhammed Cemaleddin İlyas b. Yusuf (ö. 611/1214)'a ait olan Farsça esere Rodasizade tarafından yapılan şerhtir. Bursalı Mehmed Tahir, bu Şerh' e kütüphane kayıtlarında rastlamadığını belirtmekle birlikte/ yaptığımız araştırmada müellifi belirtilmeyen Tercüme-i Hamse-i Nizarnı adlı bir eserin Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığı No: lls'te bulunduğunu gördük. c- Ta'likatun ale'l-keşşaf Rodosizade'nin şerh çalışmalarından olan bu risale, kaynaklarda ve kütüphane kayıtlarında Ta 'l1katun ale'l-keşşaf şeklinde geçmektedir. 8 Risale'nin mukaddimesindeki bilgilere göre müellif, bu eserini, bazı önemli alimierin kitaplarındaki bir kısım konuları mütalaa ederken kaleme almıştır. 9 İsminden Tefsir'le ilgili olduğu anlaşılan eserin, muhtevası üzerinde yaptığımız incelemede, metnin Tefsir'e değil, Usul-i Fıkıh ve Mantık' a dair iki ayrı konuda bilgi veren bir çalışma olduğunu gördük. Buna göre risale, birbirini tamamlayan iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Fıkıh Usulüne dair iki şerhin içeriği tartışılmaktadır. Bu iki eser, Tahir b. Hasan b. Ömer b. Habib el-halebi (ö.808/1406)'nin kaleme aldığı Muhtasaru'l-Menar 10 ile Ebu's-Sena Kara Şemseddin (Şemsi) Ahmed b. Mehmed b. Arif Hasan es-sivasi (ö. 1006/1597)'nin ilgili muh- 7 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli Bölümü, No: 3654, vr., 16 (cd sayfa 21 ). 9 Süleymaniye Kütüphanesi Laleli 3654, vr., 16 (cd sayfa 21 ). ıo Tespit edebildiğimiz kütüphane yazınaları şunlardır: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah Bölümü, No: 403 (94-115vr); H. Hüsnü Paşa Bölümü, No: 525 (61-70vr); Hamidiye Bölümü, No: 617 ( vr); İzmir Bölümü, No: 829 (75-97vr); Kadızade Mehmed Bölümü, No: 550 (7 vr); Serez Bölümü, No: 620 (5 vr); Kütahya Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi, No: 1374/1 (4 vr). Ayrıca bu eser, Fazilet Neşriyat tarafından İstanbul'da tarihsiz olarak neşredilrniştir. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

6 410 1 M e h m e t Ç i ç e k - M u r a t S u ı a tasarın bir bölümüne yazdığı "Zübdetü'l-esrar Şerhi Muhtasari'l-Menar" 11 adlı şerhtir. Yazınada eserin başlıklarıyla ilgili bir mesele ele alınır.ı2 Bu meselede Halebi, "Muhtasar" ında delillerle sabit olan şeylerin: a- hükümler b- hükümlerle ilgili sebep, illet vb. şeyler şeklinde iki kısma ayrıldığını belirtir. Şarih Sivas! ise, ikinci kısırola ilgili şerhinde, meseleyi bölümler şeklinde değil de alt başlıklar halinde ele alır. Müellifimiz de çalışmasında bu hususa dikkat çeker. Müellifimizin ikinci bölümde üzerinde fikir beyan ettiği konu, mantık ilminde ele alınan "nispet"in varlığıyla ilgili bir tartışmadır. Rodosizade, olumlama (icab) veya olumsuzlamada (selb) önemli bir faktör olan "nisbet"in varlığı hakkında mütekaddimin ve müteahhirin mantıkçıları arasında ihtilafın olduğunu belirtir. "Beyne beyne" diye isimlendirilen "nispet"in varlığı hususunda mütekaddiminin olumsuz (selbi), müteahhirin'in ise olumlu (icab!) bir tavır sergilediğille işaret eden müellif, konuyla ilgili müteahhirinden bir grubun, mütekaddiminin görüşünü reddetme amacıyla gayret sarf ettiklerini ve bunlardan birisinin de Haşiyetü'ş-Şemsiyye yazarı Kara Davud (ö. 948/1541) olduğunu belirtir. İlgili eseri okuduğunu belirten ve Kara Davud'un, eserinde, birbiriyle bağlantılı konuları farklı yerlerde işlediğine dikkat çeken Rodosizade, söz konusu bu bölümde, Kara Davud'un iddialarını bir araya getirir ve değerlendirir. ıı Beyazıd Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi Bölümü, No: 2143 vr.l26b-161 ; Süleymaniye Kütüphanesi Carullah Bölümü, No: 2057 vr 74-lll; Erzincan Bölümü, No: 26; Fatih Bölümü, No: 1426; 5374; Hamidiye Bölümü, No: 1222; Kasidecizade Bölümü, No: 755; Kılıç Ali Paşa Bölümü, No: 308; Lala İsmail Bölümü, No: 3695; Nafiz Paşa Bölümü, No: 235; Şehit Ali Paşa Bölümü, No: 631; Yahya Tevfik Bölümü, No: 1401; Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi Bölümü, No: ız Rodosizade, Laleli Bölümü, No: 3654, vr. 16b-17. (CD sayfa 21b-22 ). Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

7 Muhammed b. Muhammed Rodasizade Verdiğimiz bilgilerden de anlaşılacağı üzere eserin Keşşaf üzerine yapılan bir çalışma olarak kayıtlarda yer almış olması bir hata olarak değerlendirilmelidir. d- Ta'likatun 'ala tefsiri kavlihi teala 'Ve yekfurı1ne bima veraehu vehuve'l-hakk' Makalemizin esasını teşkil eden risihe hakkında ileride ayrıntılı bilgi verilecektir. 3-Tercüme Eserleri: a- Vefeyatü'l-a'yan fi 'enbai 'ebnai'z-zaman Tercümesi Eserlerinin büyük bir bölümü tercümelerden oluşan Rodosizade'nin en meşhur çalışması, İbn Hallikan diye tanınan Kadı Şernseddin Ebu'I-Abbas Ahmed (ö. 681/1282)'in Vefeyatü'l-A 'yan fi enbfii ebnai'z-zaman adlı eserininin kısaltılarak o günün Türkçesine çevirmesidir. Rodosizade, bu çalışmasının "hatime-i kitab" bölümünde tercümesiyle ilgili bazı bilgiler sunar. Buna göre Rodosizade, İbn Hallikan'ın da yararlandığı ve nakillerde bulunduğu Hatib el-bağdadi (ö. 463/1071)'nin Tarfhu Bağdad veya diğer adıyla Tarfhu Medfneti's-Selam'ından; el Müberred (ö. 286/900)'in el-kamil fi'l-luğatı ve'l-edeb'inden; ez-zemahşeri (ö. 538/1144)'nin Rabi'ü'l-'ebrar ve nususu'l-'ahbar'ından ve es-sealib! (429/1038)'nin Yetimetü'd-dehr'inden istifade ederek mevcut metne birçok hikaye eklediğini belirtir. Böyle bir yol izlemesindeki maksadı Rodosizade, tercümeyi zenginleştirrnek olarak açıklar. Bunun yanında müteahhirin döneminde yazılan es-subki (ö. 771/1370)'nin Tabakatü 'ş Şafi'iyyeti'l-kübra'sı; es-suyuti (911/lSOS)'nin Buğyetu'l-vu'at fi tabakati'llugaviyyin ve'n-nuhfit'ı; Ahmed b. Mustafa Taşköprüzade (ö. 968/156l)'nin Mevzu'atu'l-'ulum'u ile el-kefevi (ö. 990/1582)'nin Ketaibu 'a'lami'l-'ahyar Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

8 min fukahai mezhebi'n-nu 'mani'l-muhtar'ı gibi birçok kitaptan da yararlandığını ifade eder.l 3 Bu bilgiler ışığında Rodosizade'nin çalışması, bir tercümeden ziyade "şerh" olarak da nitelenebilir.ı4 Türkiye' deki kütüphanelerde birçok nüshası bulunan ıs Rodosizade'nin bu çalışması, Osmanlı döneminde Matbaa-i Amire' de 1280 tarihinde basılmıştır. b- Kitabu'l-Harac Tercümesi Rodosizade'nin bir diğer tercüme çalışması, Ebu Hanife (ö. 150/767)'nin öğrencisi Ebu Yusuf Yakub b. İbrahim b. Habib el-ensari (ö. 182/798)'nin "Kitabu'l-Harac" adlı eserinin çevirisidir. Birçok kütüphanede yazması mevcut olan bu tercümenin 16 müellif nüshasının Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa Bölümü'nde olduğu belirtilmektedir Rodosizade, Terceme-i Vefeyiit-ı İbn Hallikiin, Matbaa-i Amire, İstanbul 1280, II, 360. ı 4 Tercüme eyleminin niteliğine dair benzer değerlendirmeler için bkz. İsmail Kara, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz, Dergah Yayınları, İstanbul2011, s ıs Yazmalardan tespit edebildiklerirniz şunlardır. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi Bölümü, No: 3494; Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, No: 3149; Esad Efendi Bölümü, No: 2231; Fatih Bölümü, No: 4297, 4298 ve 5297; Hacı Beşir Ağa Bölümü, No: 466; Hacı Mahmud Efendi Bölümü, No: 4856 ve 5949; Hafid Efendi Bölümü, No: 233; Hamidiye Bölümü, No: 927; Hüseyin Kazım Bölümü, No: 220; İzmirli İsmail Hakkı Bölümü, No: 2256; Lala İsmail Bölümü, No: 332; Nazif Paşa Bölümü, No: 1111; Süleymaniye 821; Şazeli Tekkesi Bölümü, No: 131; Tırnovalı Bölümü, No: Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi Bölümü, No: 1866; Nuruosmaniye Kütüphanesi, No: 3223 ve 3224; Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa Bölümü, No: 778; Hüdai Efendi Bölümü, No: 1012; Topkapı Kütüphanesi, Revan Köşkü Bölümü, No: 1463; Kayseri Raşid efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi Bölümü, No: 893. ı6 Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Beyazıt Bölümü, No: 1912; 1913; Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü, No: 571; 572; Fatih Bölümü, No: 3471; Halet Efendi Bölümü, No: 128; Lala İsmail Bölümü, No: 85; Şehid Ali Paşa Bölümü, No: 717; 718; Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi Bölümü, No: 402; Nuruosmaniye Kütüphanesi, No: 1412 ve 1413; Topkapı Kütüphanesi, Revan Köşkü Bölümü, No: 615; Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi Bölümü, No: Bınsalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 315. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

9 Muhammed b. Muhammed Rodasizade c- 'Aca'ibu'l-mahlukat Tercümesi Müellifin çeviri çalışmalarından bir diğeri Gelibolulu Muslihuddin es-sün1ri (ö. 969/1561)'nin Kanuni'nin oğlu Şehzade Süleyman'ın isteği üzerine Arapçadan çevirisine başladığı, ancak şehzadenin katiedildiğini öğrenmesi üzerine tercüme etmekten vazgeçtiği Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud el-kazvini (ö. 682/1283)'ye ait Acaibu'l-mahlUkat adlı eserin kalan kısmının tercümesidir 18. Bursalı Mehmed Tahir, ilgili eserin bir nüshasının Topkapı Revan Odası Kütüphanesi'nde bulunduğunu belirtmektedir,19 Rodosizade'nin eserlerini bu şekilde kısaca tanıttıktan sonra şimdi de makalemizin asıl konusunu teşkil eden çalışmasına geçebiliriz. IV- "TA'LIKATuN ALA TEFSIRİ KAVLİHİ TEALA 'VE YEK FURÜNE BİMA VEMEHU VE HUVE'L-HAKK'" ADLI RİSALESİ Risale'yle ilgili değerlendirmelerimize geçmeden önce, yaptığımız çalışmaya dair bazı noktaları açıklığa kavuşturmanın daha sağlıklı bir değerlendirmenin oluşmasına katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. Bu manada üzerinde duracağımız konu, eserin isminin doğru bir şekilde tespit edilip edilmediğine yöneliktir. Öncelikli olarak şunu belirtmeliyiz ki, Rodasizade tarafından risaleye "ta'likat" isminin konulup konulmadığı noktasında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Zira ne eserin isminde ne de mukaddimesinde buna 18 Yazması için bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, No: Ayrıca Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyyüddin Efendi Bölümü, No: 2462 ile Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Bölümü, No: 663 numaralarda müellifi belli olmayan Tercüme-i Kitabu'l 'Aciiib ve'l-gariiib adındaki yazmalar ise Surilli'nin tercümeleridir. 19 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 315. Mehmed Tahir'in kastettiği, Rodosizade'nin tercümesi olmalıdır. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

10 yönelik bir ifade kullanılmıştır. Bu meyanda risalenin "ta'lik/a/t" ismiyle nitelenmesinin mümkün olup olamayacağına dair bazı noktaları açıklamamız gerekir. Bunun için de öncelikli olarak "ta'likat" ile bağlantılı "şerh" ve "haşiye" kavramlarını açıklamak gerekir. Genellikle bir ilim dalında bir metin üzerine, o metindeki kapalı ifadeleri açıklamak, eksik hususları tamamlamak, örnekleri çağaltmak ve hatalara işaret etmek gibi amaçlar göz önünde bulundurularak kaleme alınan eseriere "şerh" adı verilmektedir. Şerhlere dair yapılan açıklama, eleştiri ve ilave tarzı notlardan oluşan eseriere ise "haşiye" denilmektedir. Haşiye üzerine yazılan notlar ise "ta'lik/ta'likat" olarak adlandırılmaktadır.20 Yazma ve matbu eserlerde "ta'likat" türü notlar, genellikle haşiyelerde olduğu gibi sayfa kenarlarında da bulunabilir. Satır aralarına düşülen kısa notlara ise haşiyenin yanı sıra bazen "ta'likat" da denilmektedir. Bununla birlikte ta 'likat daha çok, temel metinlere yazılan, bazen doğrudan metin, bazen şerh, bazen de haşiye üzerine düşülmüş notlardır. Nitekim ta'likat, bir metnin anlaşılınayan yerlerini açıklığa kavuşturmak amacıyla yazılabildiği gibi, konuyu daha ayrıntılı olarak ortaya koyma hedefini de taşıyabilir. 21 Bu açıdan bakıldığında haşiye ile ta'likat arasında bir ayınma gitmek gerçekten zordur.22 Ancak ta'likatın haşiyeye göre daha sınırlı bir alana dair yapılmış çalışmalar olduğu dikkati çekmektedir. Bu bilgiler ışığında Rodosizade'nin risalesine baktığımızda kütüphane kayıtlarında eserin ismi olarak belirtilen tanımlamanın doğru zo Sedat Şensoy, "Şerh", DİA, XXXVIII, 555. ıı Sedat Şensoy, "Ta'likfit", DİA, XXXIX, Sedat Şensoy, "Ta'likfit", DİA, XXXIX, 509. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

11 Muhammed b. Muhammed Rodoslzade olduğu kanaatindeyiz. Çünkü risale, Ebu's-Suud'un "İrşad"ı üzerinden ayet-i kerimeyle ilgili ele alınan meseleyi delillendirme ve örneklendirme amacına matuf olarak yapılmış bir çalışmadır. Müellif, çalışmasını üzerine inşa ettiği Şeyhülislam Ebu's-Suud'dan "el-mevla'l-merhum" olarak bahseder. Bu; onun, asıl metin sahibine ayrı bir hürmet duyduğunun ifadesi olarak görülebilir. Rodosizade'nin risalesi, Bakara suresinin 91. ayetinin ilk bölümüne dair bir çalışma olup Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Bölümü No: 3654 (v. 1-4)'te bulunmaktadır. Risale, ilgili kütüphane kaydında "Ta'lfkfitun 'aza tefs1ri kavlihi teala 'Ve yekfurune b ima veraehu ve huve'lhakk'"23 adını taşımaktadır. Ta'llk yazı ile kaleme alınan ve fiziki bir tahribat bulunmayan bu risalenin her sayfası 15 satır olup Ebu's-Suud'a ait metinlerin üstleri çizilmiştir. Müellifin risale metnini kaleme alırken farklı kaynaklardan istifade ettiği görülmektedir. Nitekim Rodosizade, çalışmasında yararlandığı kaynaklardan el-beyzavi (ö. 685/1286)'nin eserini müellifinin nisbesiyle 23 Tespit edebildiğimiz kadarıyla aynı ayete yönelik bir çalışma daha vardır. Bu çalışma, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli Bölümü, 3653 nurnarada yer alan Muhammed b. Abdülgarıi b. Emirşah C anizade en-nadiri (ö. 1036/1627)'ya ait Risale'"" fi Tefsiri kavlilıi teala "Ve yekfurone bima veraehu" isimli 23 satırdan müteşekkil tek yapraklık (v b) yazmadır. Ganizade'nirı vefat tarihirıi göz önünde bulundurduğumuzda, bu risalenirı Rodosizade'nin çalışmasından önce yazılmış olduğunu anladık. Hacim olarak Rodosizade'nin çalışmasından küçük olan bu ikirıci metirıde de ~..;J-1 J-'J ~ ifadesirıirı failden hal olup alınadığı meselesi ele alınır. Ancak farklı olarak burada, ilgili ayette tartışma konusunu oluşturan ~..;J-1 J-'J ~ ifadesinirı failden hal olması dışında görüş bildiren müteahhirin alimiere ait yorumların bir "zorlama" olduğu nakledilerek ayrıntıya girilmez. Mesele, Ebu Amr İbnu'l-Hacib Cemaleddin Osman b. Ömer b. Ebi Bekr (ö. 646/1249)'irı el Kafiye'si ile bu eser üzerirıe Radıyyuddin Necmeddin Muhammed b. Hasan er-radi el Esterabadi (ö. 686/1287) tarafından kaleme alınan Şerlıu'r-Radi ale'l-kafiye adli kitaptan istifade edilerek ispatlanmaya çalışılır. Ganizade en-nadiri'nirı bu çalışması Rodasizade ile aynı konuyu ele alınakla birlikte içerik açısından meseleyi daha sade bir şekilde ortaya koymaktadır. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

12 zikrederken; ez-zemahşeri'nin tefsirini, "el-keşşaf" şeklinde eser adını belirterek verir. Bunun yanında yazınada es-sekkaki (ö. 626/1229), et Taftazani (ö. 792/1390), Şeyhzade (ö. 950/1543) ve el-cürcani (ö. 816/1413) gibi müelliflerin adları da zikredilmektedir. 24 Rodosizade, mukaddimesinde, bu risaleyi kaleme almasının sebebi olarak Şeyhülislamın huzurunda önemli devlet ricalinin de yer aldığı bir mecliste gerçekleşen bir tartışma sırasında görmüş olduğu bazı hata ve aksaklıkları yazıya dökmek olduğuna işaret eder. Orada söze müdahil olmasının meclisin özelliği itibarıyla münasip kaçmayacağından meseleyle ilgili görüş ve itirazlarını söz konusu mecliste dile getirmeyip yazılı olarak beyan etmek durumunda kaldığını nakleder. 25 Rodosizade'nin zikrettiği bu tartışmanın, padişahın önünde yapılan "Huzur Dersleri" esnasında gerçekleşmiş olabileceği akla geliyorsa da, kanaatimizce böyle bir durum söz konusu değildir. Zira konuyla ilgili olarak Ebu'l-Üla Mardin'in neşretmiş olduğu "Huzur Dersleri" adlı çalışmada, incelediğimiz Bakara suresi 91. ayetin 1210/1796 yılında dönemin padişahının huzurunda mütalaa edildiği anlaşılmaktadır. 26 Müellifin vefatının 1113/1701 olduğu hatırlandığında, bu tarih yaklaşık bir asır sonraya işaret eder. Dolayısıyla tartışma, daha başka bir sebeple devlet erkanının da yer aldığı bir mecliste cereyan etmiş olmalıdır. Şeyhülislamın yanında önemli devlet ricalinin de yer aldığı bir mecliste gerçekleşen bu tartışmanın konusu ise, Bakara suresinin 91. aye- 2 4 Yazınada müellif tarafından metnin kenarına (hamiş) ilave edildiğini düşündüğümüz bu isimleri biz dipnotlarda gösterdik. 2s Rodosi:zade, Ta'l'ikfituıı Ala Tefsiri Kavlihi Tedld "ve Yekfurune Bimd... ", (vr.,1 '). 26 Bkz. Ebu'I-Ula Mardin, Huzur Dersleri, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1951, 1966; I, 74-75; II, 13, 39. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

13 Muhammed b. Muhammed Rodoslzade tindeki ~ J;Lı.PJ ~ ifadenin ~.:ıj~) ~ fiilin failinden mi yoksa meffilünden mi hal olduğudur. Rodosizade, tartışmanın içeriği hakkında detaylı bir bilgi vermiyorsa da, risalede dile getirdiği hususlardan meselenin iki tarafı olduğu ve tartışmanın, verilen cevaba göre ayetin manasında meydana gelen değişiklikler üzerine cereyan ettiği anlaşılmaktadır. Rodosizade'nin de taraf olduğu ve Ebu's-Suud'un tefsiri üzerinden arz ettiği birinci görüş, ayetteki ~ ~~ J-"J ~ ifadesinin "failden hal" olduğu iddiasıdır. İkincisi ise "qile" ifadesiyle belirtilen söz konusu zamirin, ism-i mevsille raci olması durumunda failden hal olmadığı, bilakis "meffil olan ism-i mevsf:ılden hal" olduğu görüşüdür. Müellif, risalesinde meseleyle ilgili kendi görüşünü aktarmadan önce, Şeyhülislam Ebu's-Suud b. Muhammed el-imadi (ö. 982/1574)'nin İrşadu'l-'akli's-sellm ila mezaya'l-kitabi'l-kerim 27 isimli eserinde ayetle ilgili yapmış olduğu yorumu nakleder. Ardından konu ile ilgili tartışmanın hangi çerçevede cereyan ettiğini belirtir. Devamında ise konuyla bağlantılı gramer kurallarını hatırlatır ve bunların içinden kendisinin tercih ettiği görüşü dile getirerek bunun sebeplerini açıklar. Rodosizade, Ebu's-Suud'un ayetle ilgili tefsirini naklettikten sonra,~ ~ı J-"J ~ ifadesinin "failden hal" olması durumunda, anlamda ne tür değişikliklerin meydana geleceğini gramer kuralları çerçevesinde açıklayarak ele alır ve şöyle der: Bir isim cümlesi, failden hal olduğunda ya failin ya da failin haricindeki bir ismin özelliğini yansıtır. 27 Bkz. Ebu's-Suud b. Muhammed el-imadi el-hanefi, İrşddu'l-'akli's-selim ild mezdya'l Kitabi'l-Kerim, I, 215. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

14 418 1 M e h m e t Ç i ç e k - M u r a t S u 1 a Mesela«._,.sı) y._,..t,j c;; l>.-» cümlesinde "«._,.sı) Y'J» :binerek" ifadesi, failden haldir ve onun bir özelliğini gösterir. Ancak «..;,l>- Jr>'J..t,j c;; l>.-» cümlesinde "«..;,l>- Jr->-J» : Amr hazırken" ifadesi, failden hal olmakla birlikte aslen fail dışındaki bir şeyin«jr>-» Amr'ın bir özelliğini belirtir. Yani Zeyd geldiğinde Amr'ın orada hazır olduğuna işaret eder. Dolayısıyla failden hal olsa dahi gerçekte fail dışındaki bir şeyi niteler. Buna göre Rodosizade, ayette tarhşılan hususun, zikredilen bu ikinci türden hal, yani fail dışındaki bir şeyi nitelemeyle ilgili olduğunu söyler ve ayette vurgulanan anlamın, "hak olduğu halde onlar, onun dışındakini inkar ederler" olduğunu ifade eder. Bu durumda ona göre onlar ile hak olma arasında bir ilişkiden değil, ancak bir "tesadüf" ten bahsedilebilir. Bu ise, iddia ettikleri üzere, onlarda imanın olduğunu teyid eden bir şey değil, bilakis inkarlarının hak olanı kabul etmemeye yönelik olduğuna bir işarettir. Hak olanı inkar edenin de Müslüman olması mümkün değildir. Rodosizade, Ebu's-Suud'un ayetle ilgili tefsirinde kastettiği hususun da tam olarak bu olduğu kanaatindedir. Rodosizade, söz konusu ayetin failden hal olması durumuna dair ayrıca «oy.f y. 3 ~..t,j._p» (Zeyd; onun kendi kardeşi olduğunu bildiği halde Amr'ı öldürdü) cümlesini örnek olarak verir. Zira bu cümlede "öldürme" eyleminin, bizatihi kötü bir iş olmakla birlikte Zeyd'in, bunu, kendi kardeşi olduğunu bildiği halde Amr üzerinde gerçekleştirmesi nedeniyle daha da vahim bir hal aldığına vurgu vardır. Müellif, bu şekilde, Kur'an'ın hak olduğunu bildikleri halde onu inkar etmelerinin, bilmeden inkar etmekten daha ağır bir mana taşıdığını söyler. Rodosizade'ye göre böyle bir anlam, ancak ifadenin failden hal olması du- Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

15 Muhammed b. Muhammed Rodasizade rumunda söz konusu olabilmektedir. Aksi takdirde, yani mefulden hal olduğunda Hadeye böyle bir anlam vermek mümkün olamamaktadır. Rodosizade'nin, meffılden yani ~ GJ ~ ~'deki ism-i mevsulden hal olması görüşüne dair bir diğer itirazı, Keşşaf ve Beyzavi şarihlerinin tutumlarıyla alakah dır. Ona göre Keşşaf ve Beyzavi' de ~.yll Y'J ~ ifadesindeki zamirin raci olduğu yerin mefulden hal olduğuna dair açık bir ifade mevcut değildir. Dolayısıyla Keşşaf şarihi Taftazani ile Beyzavi şarihi Şeyhzade'nin, şerh ettikleri metinlere dayanarak mefulden hal olduğunu iddia etmeleri doğru değildir. Eğer böyle ise, bu iki şarih, şerh ettikleri metni yanlış anlamışlardır. Ancak şarihlerin söz konusu kanaatleri, Keşşaf ve Beyzavi'ye değil de kendi görüşlerine dayanıyorsa, bu durumda Rodosizade'ye göre bir yanlış anlama mevcuttur. Rodasizade bu yanlış anlaşılınayı Arap dili gramerine dayanarak ispat etmeye ve bu arada da kendi görüşünü delillendirmeye çalışır. Ona göre ayetteki ilgili bölümün meffıl olan ism-i mevsulden hal olması durumunda, anlam: "Onlar, O'nun (Tevrat) dışındakilli hak olduğu halde inkar ediyorlar" şeklinde olmaktadır. Rodosizade, bu arada hal'in hal-i müekkide2s ve hal-i müntakıle2 9 şeklinde ikiye ayrıldığını söyler ve ilgili kısmın meful' den hal olması durumunda bunun, hal-i müekkide grubuna dahil olması gerektiğini belirtir. İlaveten ona göre, müekkid ile müekked arasındaki irtibatın güçlü olmasından dolayı hal-i müekkide' de "vav" olamaz. Bu konumdaki bir kelimenin ya da cümlenin başında "vav'' bulunuyorsa, bu hal-i müntakile olur. Nitekim Ebu's-Suud'un zs Hal-i müekkide: Halin veya hal sahibini anlamını kuvvetlendirme amacı taşıyan haldir. 2 9 Hal-i müntakıle: Hill sahibinin geçici bir durumuna işaret eden hiildir. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1

16 420 1 M e h m e t Ç i ç e k - M u r a t S u 1 a tefsirde "vav" a dikkat çekmesi de bunun bir işaretidir. Ayrıca Yusuf suresinin 2. ayetide bu duruma örnek olarak verilebilir. "Biz onu Arapça bir Kur' an olarak indirdik" 4 ~/ ~Tj ~uiy\ dl, mealincieki ayette " 'arabiyyen [l.:>.; T' ifadesi, Kur'an'a raci olan zamirin mazmununu kuvvetlendirdiği için hal-i müekkidedir. Bu nedenle de başında "vav" gelmez. Ayette zikredilen Kur'an'ın Arapça oluşu, vaz itibariyle zamirden değil bilakis zamirin Kur'an'dan kinaye olmasından kaynaklanmaktadır. Rodosizade'ye göre aynı durum, ele aldığımız ayetteki zamirin rici olduğu ism-i mevsfıl için de geçerlidir. Netice itibarıyla Rodosizade'ye göre, hem Keşşaf hem de Beyzavi'nin görüşü, onun failden hal olması yönündedir. Rodosizade, risalenin sonunda öyle anlaşılıyor ki padişahın huzurunda yapılan tartışmada Ebu' s-suud için kullanılan bir ifadeyi hatırlatarak değerlendirmelerini sonlandırır. Bu da Ebu' s-suud' un failden hal olduğu yönündeki görüşüne karşı "kalemin kayması/sehv" tarzında getirilen yorumdur. Rodosizade'ye göre bunun doğru olamayacağı açıktır. Zira bu, Ebu's Suud'un meseleyi yanlış anlaması/anlatması anlamına gelir. Halbuki bu mesele tam aksine Ebu's-Suud'un aktardığı gibi olup Taftazani ve Şeyhzade'nin yaptığının aksine yanlış anlamaktan uzaktır. Dolayısıyla bir hata söz konusu ise bunun Ebu's-Suud'dan kaynaklanmadığı açıktır. Sonuç olarak ele aldığımız örnek üzerinden dönemin tefsir algısına yönelik bazı tespitlerde bulunabiliriz, kanaatindeyiz. Buna göre bir ürün olarak tefsir, Rodasizade örneğinde de görüldüğü üzere o dönemde tefsir birikimi ve geleneği üzerinden ortaya konulmaktadır. Bu manada meseleler, teorik ve pür zihinsel bir eylem olarak görülmemekte ve oldukça canlı ve sorun merkezli bir yapıdan neşet etmektedir. Belli metin- Fakültesi Dergisi, 2012, CIIt: XVI, Sayı: 1

17 Muhammed b. Muhammed Rodoslzade ler merkeze alınmakla birlikte bunların "otorite" olarak değil, bir tartışma zemini olarak dikkate alındığı anlaşılmaktadır. Bu manada temel hedefin kendi değerlendirmelerini ve delillerini net bir şekilde ortaya koymak olduğu söylenebilir. Ayrıca ta'lika türü çalışmalar üzerinden çalışmanın yazıldığı dönemde -her ne kadar sınırlı bir alanı içerse detefsire delir hangi problemierin ele alındığı tespit edilebilir. J>- ijljg öjl.ajg,.j,j ;}>.- L. J-' e:j\pi,y.y J.,J, 31 ~~ Lö1u.:ıT;Jı l# 30 J;f <..>JJI.iıı..W..I.32 Jl.o,y..? r-+'"' l..,_,..p.,...,.,...,j.jt..?j,jl.,a.\.1 Jy)l..!...s',.u.,.,_,ı 1W':JI c1j '),y._,.j..; YJ,<Jı,ll Jy..p J_,.<.-. JyiJI,<JWI (,?>U~ ~\.....::.-5..lA.ô '~J YJ 'Jf, 33 «~.u ı_,..f ~ ~ 1;1»,Jlil.ll.l.ıi ~J,Jü,y J..ıi; l::.p,.;~,.pj~ ~yil.y ~1.Jl.:..o -::...ôpa> <J L. ö}lll. 'iı_.s:ji a..l,':ji.'jy. 0)-ı 'ilil.l ~ i~l ~ 'i)l...ji )> <J.ilıil..".ı...f 'ijl.)'i ~ J. ijl.)'i ~,y- yl>.j.g..,_,:;t::ıı ~.ı.; d 'J!,J>.G l>}-f _?JJ~ 34 _,.-J,~ Y.,ı Y.:; ~.b:; G:, Zı~:; ~ :i'>wi y.rji J_,.; ~.,JG,..,_,Lo_,JI &\.1.iııı..? )15_,.,..,..,_,ı,...JG J..l..dl ~41! yl:$01 I..L. <J L. "'-'J.rJ,..,_,~1 ~1 d]; <J ~~.ylj.g C"}l 0'J~I <.ji,-wi [""'i.ei # «4>~1.:;L<,J..j.ı.,J~I ı...y <<f}.i~lcr.l,...,. u, cr)l ~ cr..ui Ji.S ":.-I.S'pll y.f.y~ <f.ı.,_. 0' Jr".J.m 33 ;_,.Wl <OJJı...ı...;:. i')wi.l;" c;r'j #,y_,.ji üw -,.JJ y>~l lj!y" '<f'l.ı..:.,ll r<- u, J'Lill.l;" 94 'cf",1985/ /11 178,175/8,1997/1418 Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

18 422 1 M e h m e t Ç i ç e k - M u r a t S u 1 a J-..li::ı,~ I,Jü )ı ~ er- JG- ıj...j..g,~kg)~ 0J~-' )ı ' 35 <'lj~,j,_; ~ l) ry-)1 J_,l.l Jü l.ı: ~t..ı:j <}J _?JJi.ı ~ Jj'r U; ~t..ı:j >1)1.:ıl c,ı~.,ı :>_,.; >1).1 cr.lj " GJ U;.:ı_,~ r-"j,i,jü L. I,Jü :<,>!, 36 \..l;-o J_,_,..ll :<,>!,37 ~~~rj t :...-1 :r...ı,; Jl-i.~ ~ J;l U; Jt..ı:.}ı u-0 JI.J;.)'I if J_y:\.ı L..:ıl Jl,ı J. "1~.ıft"l.~.:ıJ~ )ı _yü er- JG-,J':>\1)'1 c? «~~» ri "ı ~.:ı~ ~~ ÇJ-~.ı ı..;.j ı..;.. ~ç.:r- Ll~ J_,...,_,l.l Jl l=g ~~~rj )ı :J~...ı,; l) ~~.:ıç.:ıl rj,jl5:..;.1.y :~.~...;.._,,J~I rj J_,...,_,l.l er- 'lg- ~ç ~ J.,_yuı1 1;1 l.,.<r''ll ıj...d,.y i..p?il jlll J1 <./'-',ı._...li_. ~ J>- Jjy JlS:..;.)'I 1..\... (:}> Jf ~ ~ '}_,.y.ı Li..,o_,.:ı~..u_, <«..,.sı) rj..\,j <? ı.,.» OJ~,...ı Li..,o_,.:ı~..u ıj...j..i.!..lt.:ı~,_yuı1 er- 'lg-..;...;ls' Li..,o_, JlS' 1;ı_,,J/:11 JW.Il) LS,.,..1.1; ı..ı)...;.. ~_,sj _ylil.j Li..,o_, JlS' 1;l-i.«_rPG- Jr>'J..i..!j <J l>.» :OJ~..i..!j./c Ji es'-' J>-,~L,o_, jlll ~ (*)~1 >P. J~ _ywi ı..ı)....;.. t;;_,sj,j.p't,ll JW.I l) LS "y.l t<; 0_,~_, t :J~.J,_; es'-' WH <J,P'\,11 ~ler-.,~ c). l...j Jlll 0! 2J_.;, 'lj Jr>'.)~..:...öy j,l,.._,. :.; Jl-i,~ tt..ı:j ~ Jjl U;.:ıt..ı:.)'l er- J_y:\.ı L..:ı~ J1J,\b. <0_,$0 :J,~...,a,..:r-JlS' ~ç.:ıf :~ ~~ y._, ~{G) >1).1 u-0-'» :.Jyil J,kll.ff' ll _yw1.:r- t,ig- ıj...j..i 0Ç 38.,~1 <# j..ı..ı LS wr. u-0 :ı;aj- ü,~...,a,. o)s'.:ı~ :ı..y.,.. ~ Jjli.J; JI.J;.~ u-0 JI.J;.)'I er- J_y:\.ı \... Jf Jl,ı J. "1~ I.J; ~l.ı:j ~ ~ Jjl I.J; ~l.ı:j >1)1 Jf Jl,ı >fi 'lg- ~ç 0! Jl :t,l.,kll.w~.ı )w,t;,«~ 0_,~ )ı _yü er- JG- ~.ji1 y._, )ı :...-1 :r...ı,; Jl-i» :Jü ~,«. 39.~.:.,ı LS.:ıt,.,.11 OJ;..y,,_ywl er-.[y/1] (*),-!.)]; ı,jli :ı;i ~ GJ ~ UJ~J )>.igyi4.ı.,1.o ~ ~ Jjl ~er-yi ı,jli )>.yl:s" J' Cr' liıl Jjl L..,; Jlk.. ~ liıı Jjl ~ ~ :._;...lj,i <) 35 r-wi y.i.\ji ~~.w igy:li _;;ı,; ~~~i.\~~» :~Lil. >" YJ,.J Jl~ ~ ~ t+'"' i.\ li.ı..,....yi-l rj igpl GJ ~ i.ıj~ ~~ JlJ.IJ.297,ı,1998/1418 ''-""4)1 'J.>..JWı 'Y.J.} J.>..Jt>~l ÜyJ J.._pll.;ı.-~..;ıu.. ~...iw.s:j1 '<irji,... ı,:r. Jr",:r.,~ lylli ~~Cr' Jt,.. ~ "GJ ~ UJ~J ~ ''GA :ı;i '~~ Jjl ~er-yi ı,jli ~.t.._,.a, ı.jy.ll ~1;... ~ liıl J)1 ~ ı,.ı..i ı...~ JJ l;!.ı t.w igyll _;;ı,; ~ IJ~ i.\ ~~» :~Li.. >" ~ i-"j.- J6- ~ t+'"' i.\ ll.ı..,... ~,i.jt;ji '< 'I).IJ ~"GJ L.~J ~~ ~.yi-l rj ~,~ '"'JJ><,j:AJI )' 'ci<j6ll "1,-b.}pl }_,.;\ <<fjı,.;ji <;Jw,JI J'- ~1 <}.\,y..w:.,y. r" r-wi <}.\,y..iiı1 ~ ftl-.1 y.l.c, IJ~.36Ll.ı.,j.;> "'- :J""' Jı,ı1 i.l' ~~ yw1 r-4 c.s"-'j lkil..,.w ".c-j ~Y '16- c!j 1;1 ~~ uı..;,.\1 "~,\.c:,...r..~a:ı :Jli li!'' :<..!..ot.. <J 36."v1 u,."~ l.c:,.. ~ <ıı C""'t; Jı,l4 c!j fj:j1 ~~ C!J trı ü~ ~ w,\ c?- rj igyil ı.!;ü.. <) c!j ~.yi-l rj ~ :JW.Jj ü~,~1 ~ ~ Jd-1 "* 1::: ~~ 1.\...i,_,...; li[" :._r...l>l C) 37.üT;JI 'i[~ ~11.\.<i _,...;.i.l.yi-1 i.j~,r...l ~ \;l,ı <; o_,...ö,~1.[f/2] ('). "ry-ji J}.l,lr.l :ı; i" :._r...l>l cı 38.:r-J'~ y,l lbl,..,.,~ i.j~ Cr' i.ı~,~ Jj\ ~ UL;J ü\..;)'1 Cr' i.ıy.l.ı L. i.j~ ')!.;,Li,..U~ ::he...,.,:,ı)l5' ~~ uf :Jyiı" :._r...lj,i <) 39 -~ Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

19 Muhammed b. Muhammed Rodasizade r-"fi' Jy)'...,_. r+" '"\y,j_,...;j.i if 'jb.- l)y)' if~ :;J'j..lil ıj ~f ~Wl if 'jb.- l)y)' cıf :!J_.:;, 'jj ;Li>. '"_,s:j J;L,... cr-)15' ~ 'cı ı :JJ\yı c?~~ 0~ ;ı, 4 z..t.,;ı.; ı,;ıl!ll cfj, 41 \;jf 40 Jj\yl """_,.11 c? J>Jl Li>L,... ı:,ı L. JJL;:;,to.,... GJ L. ~ ' ı.ı...,~y...;.j-~ cr-)15' ~ ' 43.k,>. in'~ :_.iı y,_, ~<"0.3 ~ ~ 0))15' ~ı :ı,;ıwı cfj» :J~ 0f.!-U,.:ı.)LJ-1 ;;W, i..5'-' ",[; ~ _?'.l,j r+" J>..U \.O;L,... r-"fi' 5 ' 0\.',~Wl if [._,.,/2] 'jb.-.;:..j\5'.!)j:, JJ4 j>.-\y,~wl ~L:..;. J41~ :ı.)lj-1 :ı.lj..i -c,.ö _?'.i, L. j.;.,.i if iji>ji 0~,~Wl if 'jb.- l)y)'.r...u; cf '"ı ~..:...i_,j J;L,... r/ cıf ~1 0~ <j:.aj~ ~ L..,:..:..;..,_; 0\.' <«cy-f J-"J ~ -"..j e-p» :dj_,..,<= J...<ll ~..:...ÖJ '-! 0)~ :<,>f <uijj\yı if..:...öj ıj li.-'" ' i.ı..., J\...;~1 J-"J 'JJ..\.,!1 i)ı ')U\ ~1 J:l; LilJ,!.b-'"~ <ı~ if w\.''~~ J)f ~ wlç.~ ~ wlç.~l if cı_y:j., L. wf c? ö,.-\.j;, :;J'j,J ~ 44 ~... \.b-'"~ ify. ~ li.- '"~ ~C' rfi' cıı» :-c,.ö Jliı ")\.!,.J J-..oJ :ı.)lj.i :ı.lj..i w_,...;... 0'J,..;.U..\5' ~ J_,...;.l.i if 'jb.-.;:..j\5' ı:,lj ",t; ~ J><.U \.O,L.,a_. rfi' cı '.k,>..;-.ı,")\.!.sj-ı rj GJ ~ cı)~ ~ı :~ı cı~ J,«li.- '".r<ı,,l,..._. '~ ~ G}ü r-"/ö Jy)' r+" 'j...;5:j,la..- '-GJ L. w ' ı.k...,iy...;.j-~ e~.jis' ~ 'r-f 0!J,:ı.)LJ-1 J.l.J,I es'-' ~~cı ' wf 'jı J*)~ 0J~ ~ J<-L> if JG.- ~..;.J-1 J-"J ~ :'-""ır-,...ı_,.; w\.' :.Jy<;...ı,w """J ~ u..;j.\jfl\.0.la:sl ~Wl if \)y)' Jl:.>l iy-)1 J}l.)5J,...,_. 'jb.- ()~ ~ JJ-P}I Jı bg ~ :_.iı j.kj ~ :JW.J_,.; ıj w,l;.,f 45 J_,...;.l.i if 'jb.- l)y)' :ı.-..r...u; cf llı,:ı.l#,l i.jjwi db.;,\.o~ 'Jı,JI cs"j,jlj.i ıj ~1)1 c>..g-~ J~...:c>ı 'j ;ı, 47 c'ı,.u ut., «~w~~ cy\.0 if JG.-» :.J_,.; 0~ ~''"\.,ı.;;\,-- e:jl..jj, 46 ~1..,ıı..,_.; 'jb.- '"~ \?JWI il.~i 'jj «Jw:Jı» c,->~..p i'%' ıj J~...;ı 'jj '"'""' "'< j.f'4.j,~ ~J 0\., Jı Cb; es-.j 48 <~1)1 c>..g-~.la::s''j\ jı,.j,,.;j ijh-.ı; ~ J-"J,~ :_.iı j.l>j ~ :JW.J_,.; ıj.yı ~1 t_\.,.jı tsy J_,...;.l.i if."lk- GJ L. ôçı.h..ly.yı.~; cr,;~.> ~ç.u:,.~.;ij,;ywı ı..,;)ı <J '"ı" :J--l.ll <J 42."Jrill if'')\,.. l};ç "-'J :lif" :J--l.ll C) 43 r-'j',y ~1 W~ C: ~ r-'yi$' 01J,~1,y tj <J 01.> ôlj,jrill if' ')t,...;..;is" 1;1._,...,1,<,ıWI C4- C:il; ~.yı" :J--l.ll C) 44."<; ~pj>,y.[1/3] (')."j.ouji if' ')t,.. li;ç""-'" :J--l.ll C) 45 ~ı. " >b C'"' ~1 J}~ (1/86 J~J,589 c'uji ~,;yl..,lji ı..,;s:_.,.jw.s:ji yi? <.;Jbl:<:ll],;ıljl:<:ll J}l J.PWI rp " :J--l.ll C) 46 <ôw "'''Jfli,a,..LJI ~1 )> '\fjw.,,l.,..,\.ili.r--'j Js- o;~ ~.;,ı.ui <F"" yi?,~1 \fj """J-'ll ~.:r-.ıji ~ 0' [ /2 1419/1999 Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1

20 424 IV1 e h m e t Ç i ç e k - M u r a t S u 1 a Jı,J~ 4--jj,;.ıS'y. üf'.., üf J_,...;J.i 0-" i)_,) y.ı.li; ~ J"U;Ji ü~,~w\0-" 'il> 1)_,) JJ~I c},...;,_,... <J ~w 'Jı,ıı j~ ~ ö..ls'j.l.ı <J L.G,:ı.l.i:::..l.ı Jll-ı <J ü~ Li!~~ c: Lıi Jr \.;,J..,..J Jı,ı~ k)ı ü! :""lpw.ı <J _?>W,~~ c:.-j :y.,ı..ı ü! :Ju, '1,~ JL.ci)ll ö..ı..:.j.ı5'j.l.g.ı5'j.l.ı ı.j:< J>-..ü '1 Jı,ıı 0~,«..._,; d.j, '1 J--l-ı _,...» :J_ı-iı ü~ (*)L,,JJJ j,; ~ üf ö..ls'j.l.l (J.br-JG.ı.,I\.J..I :ı.lj..~ 4-- ~Li! f~.;.;1-ô,4 ~{~) \.. ~.1...il 0-" 49 ~ r')isjı <J ı.,jlj..ı :ı.lj..ı,jjj j,; ~ 0f ~ J.,C"'_,ıı ~ ~ ı;ç r~'il 0-",~ı -rj» :J.,.<; u~,;;ja::...ıs'"_;; ö..ls'y JL> 4 ~_/ 'G~ ~ljyj tı ~ :JW.Jj (J «l.,.r» ü! :ı,jt.; L. 50 J!..s).. 'if,:ı.lj..i.;j.l;..._,; c}j ı;.lll 'C"'_,JI ~ ~10-" r+'-" ~ L,...r /:,_,.( üf &, '1J :L,...r <J_,.(...,_. ~ ı;.ui üt;ji Jl C:""l)l ~1 0_,...:... i~ üf w,ili::.:.. 1)_,5' <J \.,...;.; <,>.!.{, '1 C"' YI~... _,..,..;,-= i;i.,ç J-""}.1.!l\.\5',<JT_;Ji,y J.ıL:5' ~~ üf w:j Js- ~Wl 0-" 'il> üf'.., üf i), \lı ~.ö..ls'y 1)_,5' (J\..:; '1.Y! b_... ü~ üf cl-- L. Js:l C"'_,JI ~ ~1 'rkb ~r kg,~ı ~ JL:J\5' J"l];.!li;J,~ı 0L.,.o.k 0-" c!j L. J..,.ö 0-" ~~ 0L.,.o.k ~ J...,.J L..,.;..;l 1..."~.(*lp~J u; _,s-.y?"1 ~ ~ Jy-ilıc.r' "lll>- u; _,s- JJ.ur ~u c..,...,ıı c.jj; 0;- :lili."cı,... t...,ı"" ~j.u" :J;ı u~" :t.,ı,l J--U.I,;;..,.,s".u_,."Jy-ili Cr' "lll>- u;_,s:.ı ~1 fl.ur ep- i.!s'y.[y/3] (*) J\J..ı ul c.jj;.ı J'A "ll LoJ"I' :"'1,J\J..ı "'JJ 1::,~ U...ı ;.ıs-_;ı.ı Jll.ı u~.u.ı :cr<ı.s::...lı <..":>Wl J~ cr",;;...;.,,r>jı.c,..jı j.plill Jli" :J---U.i,;; 5o,Wyf Uifr :JW.Jyi>,W>,ıl a.,wll.lıj o;ılı.il i.ıs'_;l.l J}l.ı.,W _,!,.ı ı.w,i ~"-'ls',ı_,..,<.iıui ı.w,i <J C::Ö~ ri u.,..._. Jfi Lo i.ıs'_;l.l '\)G,._hl..)>-u,~ u...)>- J;rJI.c,...ll]."'-'"'""1.y,r..ı_,5' '-'"' f'+'< cş.lji ut_;ii Ji E"l)l _,_:.jl u _,...,ı...lljı" ~ y,_,.o ~u~,~ l.,,r UT) [361 up,2009 Jr.i"--1 "G_,s'.Uı ıjl-j,~ J-5Y. J!d. 'cwıı cr",;; cl,.,a.lı."tb- rl-'11 u \,'b ep- «~ u.ır<-<. ~ J-u Cr' Jl>. Y'.ı >> :;y-}1 J}l J~ ~ :eşi" :J--U.i,;; 52.[1/4] (*) Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

21 Muhammed b. Muhammed Rodasizade KAYNAKÇA Akgündüz Ahmet, "Ebüssuud Efendi", Türkiye Diyanet vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA), X, Ateş Süleyman, "İrşadü'l-Akli's-Selfm", DİA, XXII, Aydemir, Abdullah, Ebussuud Efendi ve Tefsirdeki Metodu, II. Baskı, Diyanet işleri başkanlığı yayınları, Ankara el-bağdadi, Abdulkadir b. Ömer, Hizanetu'l-edeb ve lübbü lisanu'l-arab, thk., ve şrh., Abdüsselam Muhammed Harun, I-XIII, Kahire 1418/1997. el-beydavi, Ebıl'l-Hayr Abdullah b. Ebi'I-Kasım Ömer b. Muhammed b. Ebi'I-Hasan Ali, Envaru't-tenzfl ve esraru't-te'vfl, I-V, Daru'l-Fikr Beyrut trs. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellijleri, I-III, İstanbul1333. Cevdet Bey, Tefsir Usul ve Tarihi, Daru'l-Fünun ilahiyat Fakültesi Talebe Cemiyeti Neşriyatı, İstanbul1927. Cevdet Bey, Tefsir Usulü ve Tarihi, (haz. Mustafa Özel), Kayıhan Yayınları, İstanbul el-curcani, Ali b. Muhammed b. Ali, el-mısbdh fi Şerhi'l-Miftah, thk., Yüksel Çelik, (Doktora Tezi) İstanbul2009. Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul, Ebu'I-Ula Mardin, Huzur Dersleri, I-III, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul1951, el-habeşi, Abdullah Muhammed, Camiu'ş-şuruh ve'l-havaşf, I-III, Abudabi, 1425/2004. İbnu'l-Enbari, Ebu'I-Berekat Kemaleddin Abdurrahman b. Muhammed, Nuzhetu'l-elibbd fi tabakatı'l-udebd, thk., İbrahim es-samerrai, Ürdün 1405/195. el-imadi, Ebu's-Suud b. Muhammed, İrşadu'l-akli's-selfm ila mezaya'l Kitabi'l-Kerim, thk., Abdülkadir Ahmed Ata, I-V, Mektebetü'r Riyadi'l-Hadisiyye, Riyad, trs. Kara İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz, Dergah Yayınları, İstanbul2011. Katip Çelebi, Keşfu'z-zunun, I-II, İstanbul1971. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1

22 426 1 l'v1 e h m e t Ç i ç e k - M u r a t S u ı a el-muradi, Ebu'l-Fazl Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed, Silkü'ddürer fi a'yani' s-san i aşr, I-IV, Mektebetü'l-Müsenna, Bağdat Rodosizade, Ta'l1katun ala tefs1ri kavlihi teala:ve yekfurun bima veraeh, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Bölümü, No: Rodosizade, Terceme-i Vefeyat-ı ibn Hallikan, I-II, Matbaa-i Amire, İstanbul Sedat Şensoy, "Şerh", DİA, XXXVIII, ' "Ta'l1kat", DİA, XXXIX, Sezen, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Ankara Şeyhzade, Muhammed b. Muslihuddin Mustafa el-kocavi, Haşiyetu Muhyidd1n Şeyhzade ala Tefs1ri'l-Ktid1 el-beydavı, I-VIII, Daru'l-Kütübi'l İlmiyye, Beyrut, Lübnan, 1419/1999. et-taftazani, Haşiyetu'l-Keşşaf, No: 589. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, ez-zemahşeri, Mahmud b. Amr b. Ahmed, el-keşşaf an hakaikı gavamızı'ttenz1l ve uyuni'l-akavı fi vucuhi't-te'v1l, I-VI, Mektebetu Ubeykan, Rıyad 1418/1998. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1