TÜRKİYE'NİN STRATEJİK YERALTI KAYNAKLARI EKONOMİK DEĞERLERİ VE ULUSLARARASI YERİ

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: TÜRKİYE'NİN STRATEJİK YERALTI KAYNAKLARI EKONOMİK DEĞERLERİ VE ULUSLARARASI YERİ HAZIRLAYANLAR Doç. Dr. Kerem ALKİN Doç. Dr. I. Sadi UZUNOĞLU Zeynep BEYAZIT Rana ATABEY Şermin GÜNGÖR

3 Bu eserin tüm hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nın ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nın yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. KASIM 2003 İstanbul ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Etüt ve Araştırma Şubesi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden edinilebilir. Tel Faks E. Posta (212) / (212) Baskı: Acar Matbaacılık A.Ş. Tel: (212) (Pbx) Faks: (212)

4 ÖNSÖZ Yer altı kaynakları bilindiği gibi, iktisadi faaliyetlerde kullanılmaları ölçüsünde, ulusların refah seviyesi ile ekonomik kalkınma ve gelişmişliğin belirleyicisi olarak önemli bir unsurdur. Yer altı kaynakları içerisinde yer alan madenler ülkelerin temel ekonomik faaliyetleri olan tarım ve sanayi sektörlerinin ana girdileri olmakla birlikte, teknolojideki gelişmelere bağlı olarak ihtiyaç duyulan madenler zaman içinde değişmektedir. Ancak, tüm madenler kullanıldıkları sektörler ve bu madenlere sahip olan veya ihtiyaç duyan ülkeler açısından büyük önem taşımaktadır. Hatta bazı madenler taşıdıkları nitelikler nedeniyle her zaman ekonominin muhtelif sektörleri tarafından talep gördüğünden ayrı bir önemi haiz olmaktadır. Dünya rezervlerinin ve üretiminin önemli bölümüne sahip olunması, stratejik kabul edilen sektörlerde talep görmesi, geleceğin endüstrilerinde girdi olması ve daha da önemlisi tükenmekte olan enerji kaynaklarına alternatif olması durumunda bu tür niteliklere sahip olan madenler ülkeleri için "stratejik" madenler olarak tanımlanmakta ve sözkonusu madenlerin potansiyel ve fiili ekonomik değerleri diğer madenlere göre daha yüksek olmaktadır. Türkiye'nin sahip olduğu yer altı kaynakları içinde stratejik madenleri tespit etmek, bunların ekonomik değerleri ile uluslararası konumlarını ölçmek ve bu madenlerin stratejik önemini ekonomik değere çevirecek uzun vadeli stratejik planların yapılmasına yardımcı olmak amacıyla Odamızca 2003 Yılı îş Programı doğrultusunda bir çalışma yaptırılmıştır. Okuyucunun elinde tuttuğu bu araştırmanın Odamız üyelerine, sektöre ve ilgililere yararlı olmasını diler, çalışmayı hazırlayan İstanbul Ticaret Üniversitesi öğretim üyeleri Doç. Dr. Kerem Alkin, Doç. Dr. i.sadi Uzunoğlu, Öğretim Görevlisi Zeynep Beyazıt ile Araştırma Görevlisi Rana Atabey'e değerli çalışmaları için teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

5

6 TÜRKİYE'NİN STRATEJİK YER ALTI KAYNAKU^RI EKONOMİK DEĞERLERİ VE ULUSLARARASI YERİ İÇİNDEKİLER SUNUŞ 5 YÖNETİCİ ÖZETİ 7 I. BÖLÜM TÜRKİYE'DE MADENCİLİK SEKTÖRÜ VE STRATEJİK MADENLER TÜRKİYE'DE MADENCİLİK SEKTÖRÜ GENEL DEĞERLENDİRME 14 L1.2. MADENCİLİK SEKTÖRÜ VE GSMH'YA KATKİSİ TÜRKİYE'DE MADEN REZERVLERİ 17 L1.4. TÜRKİYE'DE MADEN ÜRETİMİ MADENCİLİK SEKTÖRÜ VE DIŞ TİCARET 22 L2. STRATEJİK MADENLERİN TANİMİ VE TÜRKİYE İÇİN STRATEJİK MADENLER STRATEJİK MADENLERİN TANİMİ TÜRKİYE İÇİN STRATEJİK MADENLER 28 II. BÖLÜM TÜRKİYE'NİN STRATEJİK MADENLERİ 39 GİRİŞ BOR MADENİ BOR MADENİ DÜNYA BOR MADENİ REZERVLERİ,ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Dünya Bor Rezervleri Dünya Bor Üretimi Dünya Bor Tüketimi GLOBAL BOR PİYASASI TÜRKİYE'DE BOR REZERVLERİ, ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ 47 II Türkiye'de Bor Rezervleri Türkiye'de Bor Üretimi Türkiye'de Bor Tüketimi ve Ticareti BOR ÜRÜNLERİNİN KULLANIM ALANLARI TÜRKİYE'NİN BOR MADENİ İÇİN UZUN VADELİ STRATEJİK PLANLAMA TORYUM MADENİ TORYUM MADENİ DÜNYA TORYUM REZERVLERİ VE KULLANİMİ TÜRKİYE'DE TORYUM REZERVLERİ TÜRKİYE'DE TORYUM; STRATEJİK ÖNEMDEN EKONOMİK DEĞERE DÖNÜŞÜM Toryum Kaynaklarının Ekonomik Değeri Toryum Rezervlerinin Ekonomik Değerinin Hesaplanması Toryum Kullanımı ve Talebine Dönük Global Öngörüler Yurtiçi Enerji Üretiminde Nükleer Santrallerin Kullanımı ve Toryum Talebi TÜRKİYE'NİN TORYUM MADENİ İÇİN UZUN VADELİ STRATEJİK PLANLAMA 73

7 11.3. URANYUM MADENİ URANYUM MADENİ DÜNYA URANYUM REZERVLERİ, ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Dünya Uranyum Rezervleri Dünya Uranyum Üretimi ve Tül<etimi TÜRKİYE'DE URANYUM REZERVLERİ TÜRKİYE'DE URANYUM; STRATEJİK ÖNEMDEN EKONOMİK DEĞERE DÖNÜŞÜM Uranyum Kullanımı ve Talebine Dönük Global Öngörüler Yurtiçi Enerji Üretiminde Nükleer Santrallerin Kullanımı ve Uranyum Talebi TÜRKİYE'NİN URANYUM MADENİ İÇİN UZUN VADELİ STRATEJİK PLANLAMA KROM MADENİ KROM MADENİ DÜNYA KROM REZERVİ, ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Dünya Krom Rezervleri Dünya Krom Üretimi Krom Madeninin Kullanım Alanlan Dünya Krom Tüketimi TÜRKİYE'DE KROM REZERVLERİ, ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Türkiye'de Krom Rezervleri Türkiye'de Krom Üretimi Türkiye'de Krom Tüketimi TÜRKİYE'NİN KROM MADENİ İÇİN UZUN VADELİ STRATEJİK PLANLAMA ALTIN MADENİ DÜNYA ALTIN REZERVLERİ, ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Dünya Altın Rezervleri. 111' Dünya Altın Üretimi Dünya Altın Tüketimi TÜRKİYE'DE ALTIN REZERVLERİ, ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ Türkiye'de Altın Rezervleri Türkiye'de Altın Üretimi Türkiye'de Altın Tüketimi ve Ticareti ALTIN ÜRETİM TEKNOLOJİLERİ Dünyada Altın Üretim Teknolojileri Türkiye'de Altın Üretim Teknolojisi TÜRKİYE'NİN ALTIN MADENİ İÇİN UZUN VADELİ STRATEJİK PLANLAMA 121 III. BÖLÜM SONUÇ İÇİN DEĞERLENDİRME 127 KAYNAKLAR 143

8 SUNUŞ Yer altı kaynaklan içinde madenler ülkelerin temel ekonomik faaliyetleri olan tarım ve sanayi sektörlerinin ana girdilerini oluşturmaktadır. Bu itibari ile yer altı kaynaklarının çeşitliliği ve zenginliği ülkelerin ekonomik gelişmişlik ve kalkınmalarında belirleyici olmaktadır. Tüm madenler kullanıldıkları sektörler ve bu madenlere sahip olan veya ihtiyaç duyan ülkeler için önem taşımaktadır. Bunun yanısıra bazı madenler taşıdıkları nitelikler itibari ile ülkeleri için önemlinin ötesinde değerlendirilmektedir. Bir maden için bu nitelikler, dünya rezervlerinin ve üretiminin önemli bölümüne sahip olunması, stratejik sektörlerde talep görmeleri ve alternatifsiz olmaları, geleceğin endüstrilerinde vazgeçilmez girdi olmaları, tükenmekte olan enerji kaynaklarına alternatif olmaları gibi niteliklerdir. Bu niteliklere sahip madenler ülkeleri için "stratejik" yer altı kaynakları veya madenleri olarak tanımlanmaktadır. Stratejik madenlerin potansiyel ve fiili ekonomik değerleri de diğer madenlere göre daha yüksek olmaktadır. Çalışmamızın amacı global koşullar, gelişmeler ve gelecek trendleri çerçevesinde Türkiye'nin sahip olduğu yer altı kaynakları içinde stratejik madenleri tespit etmek, bunların ekonomik değerleri ile uluslar arası konumlarını ölçmek ve bu madenlerin stratejik önemini ekonomik değere çevirecek uzun vadeli stratejik planlar hazırlamaktır. Bu amaçla hazırlanan çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölümde; Türkiye'nin madencilik sektörü incelenerek, nitelikleri itibari ile öne çıkan yirmi bir maden analiz edilmektedir. Ardından stratejik maden tanımlaması yapılarak Türkiye için Bor, Toryum, Uranyum, Krom ve Altın stratejik maden olarak tanımlanmaktadır. İkinci Bölümde; Bor, Toryum, Uranyum, Krom ve Altın madenlerine ilişkin olarak ayrıntılı incelemeler yapılmakta, ekonomik değerleri ölçülmekte, stratejik önemden ekonomik değere geçiş için yol haritaları çizilmekte ve son olarak her bir maden için ayrı uzun vadeli stratejik plan önerileri sunulmaktadır. Üçüncü Bölümde; Beş maden için hazırlanan stratejik planların uygulama politikaları karşılaştırmalı olarak önerilmektedir. Çalışmamızın, tespit edilmiş olan stratejik madenlerin değerlendirilmesine ve ekonomik değer yaratılmasına katkıda bulunmasını dileriz. İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ

9

10 TÜRKİYE'NİN STRATEJİK YER ALTI KAYNAKLARI EKONOMİK DEĞERLERİ VE ULUSLARARASI YERİ 1- YER ALTI KAYNAKLARI VE TÜRKİYE'DE MADENCİLİK Ulusların refah seviyesi ile ekonomik kalkınma ve gelişmişliğin belirleyicisi olarak yer altı kaynaklan önemli bir unsur olmuştur. Yer altı kaynaklan içinde madenlerin hammadde, yan mamul ve mamul olarak üretilmesi, madenciliğin diğer sanayi kollan ile bütünleşmiş olması ve diğer sanayi kollanna girdi temin ederek dünya ekonomisi ile kalıcı bir entegrasyon içinde olması önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Teknolojideki gelişmelere bağlı olarak ihtiyaç duyulan madenler zamanla farklılaşmakta, madenler ile sektörler arasındaki ilişkiler çeşitlenmektedir. Günümüzde gelişmişliğin temel göstergeleri olarak nitelendirilen, demirçelik, enerji ve tanm ürünleri üretimleri büyük ölçüde madencilik ürünleri ile sağlanmaktadır. Demir-çelik hammaddeleri, enerji hammaddelerinin yüzde 75-80'ini oluşturan kömür, petrol, doğalgaz gibi fosil yakıtlar ve uranyum madencilik ürünleridir. Tanm ana girdisi olan gübre üretiminde kullanılan hammaddelerin yüzde 90'nı madencilik sektörü ürünleri oluşturmaktadır. Dünya madencilik üretimi ağıriıklı olarak, petrol, doğalgaz, kömür gibi yakıt madenleri, demir, manganez, nikel gibi demir-çelik sanayisine girdi sağlayan metaller, bakır, çinko, kurşun, kalay, alimünyum gibi bazı metaller,altın gibi kıymetli madenler ile fosfat, potas, kükürt: gibi endüstriyel minerallerden oluşmaktadır. Gelişmiş ülkeler büyük ölçekli sanayilerinin ana girdilerini oluşturan ve kendi topraklannda bulunmayan madenler konusunda dış kaynaklara ihtiyaç duymaktadıriar. Çok zengin doğal kaynaklara ve maden yataklanna sahip olan ABD bile bir çok maden açısından dışa bağımlıdır. AB ülkeleri hemen hemen her maden açısından dışa bağımlıdır. Japonya'nın maden kaynaklan ise yok denecek düzeydedir ve bu yüzden dışa bağımlıdır. Türkiye dünya madenciliğinde adı geçen 132 ülke arasında toplam üretim değeri ile 28. sırada, üretilen madenlerin sayısı itiban ile de 10. sırada yer almaktadır. Dünya maden rezervlerinin binde 5'i Türkiye'de bulunmaktadır. Türkiye de 53 farklı maden ve mineralin üretimi yaklaşık adet maden yatağında yapılırken madencilik sektörünün yüzde 90'ı kamunun elinde bulunmaktadır. Bu oran kömür, demir, bakır, gibi geleneksel madenler için geçerii iken bor, trona ve taş kömüründe yüzde yüz kamu tekeli söz konusudur. Sektörde özel sektörün payı ise yüzde 10'dur. Türkiye çok çeşitli maden variığına ve bazı minerallerde dünyanın en büyük rezervlerine sahip olmasına rağmen madencilik sektörü ekonomiye gerekli katkıyı sağlayamamaktadır. Sanayiinin itici gücü konumunda olan ve sanayi ye önemli girdi sağlayan sektör, yatınmlan için büyük sermaye isteyen, arama faaliyetlerinde riskin yüksek olduğu, yatınm ve geri ödeme süresi uzun, uluslararası fiyat hareketlerinde riski yüksek ve ülkenin başta

11 enflasyon olmak üzere ekonomik istikrarsızlıklarından en çok etkilenen sektördür. Türkiye'de mevcut maden kaynaklarımıza dayalı sanayileşme yeterli düzeyde gerçekleşmediği için, maden üretimi, mamul maddeye dönüştürülmeden ağırlıklı olarak ara ürün yada hammadde boyutunda kalmaktadır. 2- STRATEJİK MADENLERİN TANIMI Madenler, sanayi ve tarım gibi ekonominin hemen tamamını kapsayan ekonomik faaliyetlerin temel girdisi konumundadır. Hiçbir maden ham hali ile tüketilmemektedir. Mutlaka bir işleme sürecinden geçerek ham veya konsantre haldeki maden cevherleri uç ürünler haline gelmekte ve kullanılmaktadır. Madenlerin ham hali ve işlenmiş uç ürünleri ticarete konu olmaktadır. Bu bakımdan bütün madenlerin ekonomik anlamda işletilip, kullanıldığı alanlar bulunmaktadır ve her maden kullanıldığı alan itibari ile gerekli ve önemlidir. Madenler arasında zaman zaman birbirlerinin ikamesi de teknolojik gelişmeler çerçevesinde yaşanmaktadır. Dünya maden rezervlerinin bu yüzyılın sonuna kadar oluşacak talebi karşılayacağı öngörülmektedir. Bununla birlikte kullanılabilir ve ekonomik nitelikli rezervlerde azalma devam etmektedir. Madenler nitelikleri ve kullanım alanlan itibari ile önemli oldukları gibi, aynı zamanda bu rezervlere sahip olan ülkeler için de önem taşımaktadırlar. Bazı madenler ise sahip oldukları nitelikler itibari ile bu maden rezervlerine sahip olan ülkeler veya bu madene ihtiyaç duyan ülkeler tarafından önemlinin ötesinde değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme bazı madenleri ülkeler açısından "stratejik" kılmaktadır. Ve ülkeler eğer bu stratejik maden rezervlerine sahip iseler bu madenler için uzun vadeli ve diğer madenlere göre farklılıklar taşıyan yaklaşımlar geliştirmektedirler. Madenleri stratejik kılan nitelikler ve kriterler ise; - maden rezervlerinde dünya rezervlerinin çok önemli bölümüne sahip olmak, - yüksek rezerve sahip madenlere bugün ve gelecekte talebin hızla artması, - rezervlerin ekonomik değerinin hızla yükselmesi, - ham rezervlerin girdi olarak kullanıldığı alanlarda çok yüksek katma değer yaratmaları, - nadir bulunan elementler olmaları (ticari kullanımları da var ise), - dünya üretiminde monopol ve veya oligopol konumda rezervlere sahip olunması, - rezervlerin dünya ticaretini ve fiyatlarını yönlendirecek boyutta olması.

12 - geleceğin endüstrilerinde kullanılacak olmaları, - gelecek süreçte piyasalarda arz ve talep dengesinin bozulması halinde önemli hale gelecek rezervlere sahip olunması, - dünya piyasalarında hızla gelişme yaşanırken henüz ülke içinde zengin rezervlerin değerlendirilmemiş olunması, - ülkelerin ihracatlarında önemli yer tutması, - ülkelerin ihracatlarında önemli yer tutan rekabetçi, öncü sektörlerin girdileri olmalarıdır. Bir madenin yukarıdaki unsurların hepsine birden sahip olması mümkün değildir. Ancak birine veya birkaçına bile sahip olan madenler ülkeleri için stratejik olmaktadır. Özellikle teknolojik gelişmeler çerçevesinde gelecekte kullanımlarının hızla artacağı beklenen ve dünya rezervlerinin büyük bölümüne sahip olunması madenleri stratejik kılan en önemli unsurların başında gelmektedir. Bu konuda enerji sektöründe yeni hammadde kullanımı arayışları öncü olmaktadır. Nitekim kullanılabilir fosil kaynakların rezervlerinin tüketilmesi ile yeni enerji hammaddesi kaynaklarına ihtiyaç oluşacaktır. Bu alanda toryum ve bor kullanımına dayalı enerji üretimi için teknolojik çalışmalar sürdürülmektedir. 3- TÜRKİYE İÇİN STRATEJİK MADENLER Türkiye için yukarıda belirtilen unsurlann çerçevesinde stratejik madenleri tespit etmeden önce, Türkiye'deki rezervleri dünya rezervleri içinde önemli paya sahip olan ve şu anda değerlendirilmekte olan veya potansiyel konumdaki 21 madene ilişkin analiz yapılmaktadır. Stratejik madenlerin tanımlamaları ile Türkiye'deki 21 maden ile ilgili yapılan değerlendirmeler sonrasında Türkiye için 5 maden stratejik maden olarak belirlenmiştir. Bunlar; Bor, Toryum, Uranyum, Krom ve Altın' dır. Bor; Türkiye dünya bor rezervlerinin yüzde 62'sine sahiptir. Bor piyasasında sadece Türkiye ile ABD üreticidir Türkiye ham bor ihracatında tek ülkedir. Bugün bor farklı sanayilerde 250'ye yakın alanda kullanılmaktadır. Türkiye bugün için potansiyelini ham bor ihracatı ağırlıklı değerlendirmektedir. Bor'u stratejik kılan unsur ise, borun geleceğin enerji hammaddesi olarak kullanılması planlanan hidrojen ile birlikte kullanılmasının zorunlu ve alternatifsiz olmasıdır. Bor bir yakıt katkı maddesi olarak gelecekte kullanılacaktır. Hidrojen fosil kaynaklara alternatif enerji hammaddesi olacaktır. Bu nedenle dünyanın en geniş rezervlerine sahip olan Türkiye için bor stratejik bir maden konumundadır.

13 Toryum; Türkiye toryum madenlerinin yaklaşık dörtte birine sahip olan ve rezervlerde en büyük birinci veya ikinci olan ülkedir. Sıralamanın belirsizliği toryum rezervlerine ilişkin tespitlerin zorluğundan kaynaklanmaktadır. Toryum geleceğin nükleer enerji tıammaddesidir. Bugün için uranyum ve plütonyum ile elde edilen nükleer enerji için gelecekte toryum kullanılması planlanmaktadır. Bu konu ile ilgili teknoloji çalışmaları sürmektedir. Toryum ile çalışan prototip santrallerde deneme üretimleri yapılmaktadır. Toryum yataklarının ticari olarak işletilmesi ve toryum ticareti, toryumun nihai olarak nükleer enerji santrallerinde kullanımı ile başlayacaktır ve toryuma talep olacaktır. Dünya' da toryum rezervlerine sahip çok az ülkeden biri olan Türkiye için toryum stratejik bir maden haline gelmiştir. Uranyum; Nükleer enerji üretiminin dünya enerji üretimi içindeki payı azalacak olmakla biriikte dünya uranyum üretimi ve tüketimi arasında üretim aleyhine bir fark oluşacaktır. Bu farkın kapatılması için yeni uranyum rezervlerine ihtiyaç olacaktır. Bunun yanısıra Türkiye'nin artan enerji ihtiyacının karşılanmasında nükleer enerjinin payının mutlaka olması ve dışarıya artan bağımlılığın azaltılması için nükleer enerji arzının payının artması zorunludur. Türkiye bu nedenle de bir dönem rezervlerine ulaştığı ve teknolojik olarak üretim aşamalannı da tamamladığı uranyum madenine ihtiyaç duyacaktır. Uranyum hem global trendler hem de Türkiye'nin ihtiyaçları açısından Türkiye için stratejik bir maden konumuna gelmiştir. Krom; Türkiye dünya krom rezervlerinde küçük bir paya sahip olmakla biriikte önemli üretici ülkelerden biridir. Metal sanayindeki gelişmelere ve teknolojik ileriemelere karşın krom ve ferrokrom girdisi ile üretilen paslanmaz çelik tüm ülkeler için en önemli sanayi kolu haline gelmektedir. Paslanmaz çelik üretimi yeni yüzyılın sanayileşme gücü ve göstergesidir. Ayrıca krom savunma sanayi için de vazgeçilmez bir girdi olmayı sürdürmektedir. ABD kromu uzun süredir bu özellikleri nedeniyle stratejik maden olarak nitelendirmektedir. Türkiye sanayileşmenin yeni göstergesi olan bu sanayi kolunun temel girdisi olan kromun en önemli üretici ülkelerinden biridir. Hem gelişmiş hem

14 de gelişmekte olan ülkelerde sanayileşme sürecinin evrimi krom talebini artırmaktadır. Krom, global alandaki bu konumu nedeni ile ve Türkiye'nin rezerv ve üretim kapasitesi nedeniyle Türkiye için stratejik konumda bir madendir. Altın; Altın her dönem için ülkelerin zenginlik kaynağı olmuştur. Altının kullanımı tarih içinde farklı aşamalardan geçmiştir. Ancak bugün için altın yine en güvenilir yatırım ve rezerv aracıdır. Ülkeler altın rezervi tutmayı sürdürmektedir. Ayrıca altın tüketimi ve ticareti özellikle mücevherat tüketimi nedeniyle çok hızlı genişlemektedir. Türkiye altın madenciliğinin beşiği olan Anadolu'da sahip olduğu altın potansiyelini bularak işletmeye alması halinde dünyanın en önemli altın tüketicisi ve mücevherat üretici/ihracatçısı ülkelerden biri olarak çok yüksek ekonomik katma değer yaratacaktır. Bu nedenle çok yüksek potansiyel rezervleri olduğu hesaplanan altın Türkiye için stratejik bir madendir. 4- TÜRKİYENİN STRATEJİK MADENLERİ İLE İLGİLİ HEDEFLER Türkiye için Bor, Toryum, Uranyum, Krom ve Altın stratejik maden olarak tespit edilmiştir. Stratejik madenlerin en önemli işlevi ekonomik değere dönüşecek olmasıdır. Ekonomik değer açısından Bor ve Toryum madenleri en büyük potansiyellerdir. Onu sırası ile Altın, Uranyum ve Krom madenleri izlemektedir. Ancak bu her iki madenin ekonomik katma değere dönüşümü için 10 yıllık bir süreye ihtiyaç vardır. Her iki maden de teknolojik gelişmelere paralel olarak kullanılacaktır. Bu nedenle Türkiye de bu teknoloji geliştirme çalışmalarına katkıda bulunmalıdır. Ekonomik açıdan Altın potansiyelinin kullanımı çok yeni başlamıştır. Uranyum kullanılmamaktadır. Kromun ekonomik potansiyeli ise uç ürünlerinin kullanımı ile artacaktır. Bor ve Toryum'da tespit edilen görünür rezervler yeterlidir. Altın için potansiyel rezervler çok yüksektir ve araştırma çalışmaları genişletilmelidir. Uranyum rezervleri için yeniden arama çalışmaları başlamalıdır. Krom için ise rezervler giderek maliyetli işletme alanlarına kaymaktadır. Türkiye stratejik madenlerini ekonomik katma değere dönüştürmek için stratejik planlar hazırlamalıdır. Stratejik planlar her bir madenin özel konumuna göre amaçlar taşımalı ve bu amaçlara ulaşılması için uygulanacak plan aşamaları belirlenmelidir.

15 Bu planlar içinde her bir madenin özelliklerine göre öncelikle arama, işletme, üretim, pazarlama süreçlerinde kamu, özel sektör ve yabancı sermayenin konumuna ilişkin olarak mevzuat tarafından garanti altına alınması şart koşulan tespitler yapılmalıdır. Böylece özellikle özel sektör ve yabancı sermayenin katılımının hangi aşamalarda olabileceği belirlenmiş olacaktır. Türkiye stratejik madenlerinin kullanımında teknolojik gelişmelere de katkıda bulunmalı ve bu süreçleri hızlandırmalıdır. Teknoloji geliştirme çalışmalan özellikle stratejik madenlerin gelecekte kullanılacağı alanlarda yoğunlaştınimalıdır. Örneğin hidrojenin enerji olarak kullanım olanaklannın geliştirilmesi, Toryumun nükleer enerji hammaddesi olarak kullanımı gibi alanlarda teknolojik çalışmalar arttınimalıdır.

16 I. BÖLÜM TÜRKİYE'DE MADENCİLİK SEKTÖRÜ VE STRATEJİK MADENLER

17

18 1.1. TÜRKİYE'DE MADENCİLİK SEKTÖRÜ Çalışmanın ilk bölümünde öncelikle Türkiye'deki madencilik sektörüne ilişkin analiz yapılmaktadır. Daha sonra bu analiz çerçevesinde Türkiye'deki stratejik madenler tespit edilmektedir GENEL DEĞERLENDİRME Türkiye jeolojik yapısı ve ortaya çıkarılan maden rezervleri itibari ile çok önemli bir maden ülkesi olma potansiyeline sahip bulunmaktadır. Anadolu topraklannda madenciliğe ilişkin ilk bulgular M.Ö yıllarına kadar uzanmaktadır. Dünya madencilik tarihinde Anadolu'da kurulmuş olan medeniyetlerin önemli payı ve katkısı bulunmaktadır. Ulusların refah seviyesi ile ekonomik kalkınma ve gelişmişliğin belirleyicisi olarak yer altı kaynaklan önemli bir unsur olmuştur. Yer altı kaynaklan içinde madenlerin hammadde, yan mamul ve mamul olarak üretilmesi, madenciliğin diğer sanayi kollan ile bütünleşmiş olması ve diğer sanayi koilanna girdi temin ederek dünya ekonomisi ile kalıcı bir entegrasyon içinde olması önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Teknolojideki gelişmelere bağlı olarak ihtiyaç duyulan madenler zamanla farklılaşmakta, madenler ile sektörler arasındaki ilişkiler çeşitlenmektedir. Günümüzde gelişmişliğin temel göstergeleri olarak nitelendirilen, demirçeiik, enerji ve tanm ürünleri üretimleri büyük ölçüde madencilik ürünleri ile sağlanmaktadır. Demir-çelik hammaddeleri, enerji hammaddelerinin yüzde 75-80'ini oluşturan kömür, petrol, doğalgaz gibi fosil yakıtlar ve uranyum madencilik ürünleridir. Tanm ana girdisi olan gübre üretiminde kullanılan hammaddelerin yüzde 90'nı madencilik sektörü ürünleri oluşturmaktadır. Tüm sanayi ürünlerinde veya bu sektörlerin kullandıklan araç ve gereçlerde doğrudan veya dolaylı olarak maden ürünlerine ihtiyaç bulunmaktadır. Seramik, metalürji, cam, refrakter sanayileri, inşaat, elektronik, kimya, enerji endüstrilerinin en önemli girdileri madenlerdir. Uzay çağı ve sanayi ötesi bilgi toplumun doğuşu da, maden ürünlerinden sağlanan özel metal ve alaşım malzemeler sayesinde gerçekleşmiştir. Dünya madencilik üretimi ağırlıklı olarak, petrol, doğalgaz, kömür gibi yakıt madenleri, demir, manganez, nikel gibi demir-çelik sanayisine girdi sağlayan metaller, bakır, çinko, kurşun, kalay, alimünyum gibi bazı metaller,altın gibi kıymetli madenler ile fosfat, potas, kükürt gibi endüstriyel minerallerden oluşmaktadır.

19 Geiişmiş üil<eier büyük öiçekli sanayilerinin ana girdilerini oluşturan ve kendi topraklarında bulunmayan madenler konusunda dış kaynaklara ihtiyaç duymaktadırlar. Çok zengin doğal kaynaklara ve maden yataklarına sahip olan ABD bile bir çok maden açısından dışa bağımlıdır. AB ülkeleri hemen hemen her maden açısından dışa bağımlıdır. Japonya'nın maden kaynakları ise yok denecek düzeydedir ve bu yüzden dışa bağımlıdır. Türkiye dünya madenciliğinde adı geçen 132 ülke arasında toplam üretim değeri ile 28. sırada, üretilen madenlerin sayısı itibarı ile de 10. sırada yer almaktadır. Dünya maden rezervlerinin binde 5'i Türkiye'de bulunmaktadır. Türkiye çok çeşitli maden varlığına ve bazı minerallerde dünyanın en büyük rezervlerine sahip olmasına rağmen madencilik sektörü ekonomiye gerekli katkıyı sağlayamamaktadır. Sanayiinin itici gücü konumunda olan ve sanayi ye önemli girdi sağlayan sektör, yatırımları için büyük sermaye isteyen, arama faaliyetlerinde riskin yüksek olduğu, yatırım ve geri ödeme süresi uzun, uluslararası fiyat hareketlerinde riski yüksek ve ülkenin başta enflasyon olmak üzere ekonomik istikrarsızlıklarından en çok etkilenen sektördür. Türkiye'de mevcut maden kaynaklarımıza dayalı sanayileşme yeterli düzeyde gerçekleşmediği için, maden üretimi, mamul maddeye dönüştürülmeden ağırlıklı olarak ara ürün ya da hammadde boyutunda kalmaktadır. Yapılanma ve mevzuattan kaynaklanan sorunlar ile madenciliğin alt sektörlerindeki sorunlar madenciliğin gelişmesine engel teşkil etmektedir. Yasaklamaları da içeren aşırı bürokratik engellemeler, sermaye yetersizliği, entegrasyon eksikliği dolayısı ile uç ürün üretiminin yetersizliği, girdi maliyetlerinin yüksekliği, sektörde kamu ağırlığının sürmesi ve yerel yönetimlerin yerli enerji ürünlerine uyguladıkları ambargo ve bunun sonucu kaynak tüketen kömür ve doğalgaz ithalatı sektörün başlıca sorunlarıdır. Türkiye de 53 farklı maden ve mineralin üretimi yaklaşık adet maden yatağında yapılırken madencilik sektörünün yüzde 90'ı kamunun elinde bulunmaktadır. Bu oran kömür, demir, bakır, gibi geleneksel madenler için geçerli iken bor, trona ve taş kömüründe yüzde yüz kamu tekeli söz konusudur. Sektörde özel sektörün payı ise yüzde 10'dur. Bu sorunlar karşısında ve kamunun ağırlıklı payının azaltılmasına dönük olarak yasallaşmak üzere bekleyen 3213 sayılı Maden Yasası'nda değişiklik ön gören yasa tasansı sektör açısından en önemli gelişmedir. Bu tasarının yasallaşması ile birlikte sektörde mevzuattan kaynaklanan engellerin önemli bölümü kalkmış olacaktır.

20 Türkiye bu noktada yer altı kaynaklannı madencilik sektörünün geliştirilmesi ile birlikte ekonomik gelişmenin ve büyümenin ana itici güçlerinden biri haline getirmelidir. Bu amaçla; Özellikle sahip olduğu rezervler içinde, dünya piyasalan için önem arz eden madenlerin aranması, işletilmesi ve üretilmesine ağırlık vererek, uluslararası piyasalara dönük arzın sağlanması ile ekonomik katma değer yaratılmalıdır. Aynca sahip olduğu maden kaynaklan potansiyelinin kullanımına dönük sektörler geliştirmeli, Türkiye'de gelişen ve rekabet avantajına sahip olabilecek sanayi kollannın ihtiyaç duyduğu hammaddelerin üretimine ağırlık vermelidir. Türkiye rezervleri bulunan ve üretimi yapılan madenlerin uzantısında yer alan sanayi kollannı belirlemeli ve madencilik sektörü ile bu sanayi kollan arasında işbirliği olanaklannı yaratmalı ve geliştirmelidir. Türkiye'deki farklı sektörlerin ihtiyaç duyduğu hammaddelerin aramalan yapılarak rezervleri belirlenmeli, kalite iyileştirilmesi gereken ürünler için gerekli teknoloji araştırmalan yapılmalı ve yatınm- üretim hedefleri bu karşılıklı bağımlılığa göre planlanmalıdır MADENCİLİK SEKTÖRÜ VE GSMH'YA KATKISI Türkiye yer altı kaynaklan açısından hesaplanmış ve öngörülen maden rezervleri ile zengin ülkeler kategorisinde yer almasına karşın GSMH içindeki payı ve GSMH büyüme oranı ile sektörün büyüme oranlan karşılaştınidığında madencilik üretimi hem küçük bir pay almakta, hem de GSMH içindeki payı azalmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı verilerinden yapılan hesaplamalarda, GSMH yıllan arasında 2,9 misli artarken, aynı dönem madencilik sektöründe üretim ancak 1,76 kat artış sağlayabilmiştir. Madencilik sektörünün GSMH içindeki payı bu nedenle son yirmi yıldır azalma trendi içinde olup payı yüzde 2,03'den 2002 yılında yüzde 1,2'ye kadar gerilemiştir yılı itiban ile madencilik üretiminin doğrudan değerinin GSMH içindeki oranı yüzde 1,2 olmakla birlikte, madencilik sektörünün GSMH içinde yarattığı katma değer daha yüksek olup, yüzde 8-10 arasında değişmektedir.

21 Madencilik sektörünün büyük ölçüde girdi olarak kullanıldığı cam, seramik, çimento, demir-çelik, alimünyum gibi sanayi sektörlerinin katma değerleri içinde doğrudan maden girdileri yer almakta olup, bu girdilerin yarattığı katma değerin hesaplanması ile, madencilik üretiminin katma değeri GSMH içinde yüzde 8-10 oranları arasında yer almaktadır. Madencilik sektörünün sahip olduğu rezervleri ile üretim değerleri arasında önemli dengesizlik bulunmaktadır.türkiye'de maden varlığı, ilerideki sayfalarda ayrıntılı olarak yer aldığı üzere, Maden Teknik Arama Enstitüsü tarafından 2,9 trilyon dolar olarak hesaplanmaktadır. Buna karşın maden üretimi yıllık değeri yaklaşık 2,5 milyar dolar olarak gerçekleşmektedir. Zengin maden kaynakları karşısında üretim kapasitesi ve üretim çok düşük kalmaktadır. Ülkelerin kalkınma ve ekonomik gelişmelerinde önemli yeri olan madencilik ve entegre üretimi sanayi, en büyük katma değeri yaratmaktadır. Gelişmiş ülkelerde halen GSMH içinde madenciliğin payı: ABD'de yüzde 4,2, Almanya'da yüzde 4, Kanada'da yüzde 7,5, Avustralya'da yüzde 8,7, BDT'da yüzde 20-25, arasındadır. Türkiye'nin madencilik sektörünün payı bu oranlar ile karşılaştırıldığında düşük kalmaktadır. Türkiye'nin sahip olduğu maden rezervlerini çıkarması, işletmesi ve üretmesi ile birlikte madencilik üretimi ve madencilik sektörünün GSMH içindeki payı artacaktır. Bunun için yapılanma ve mevzuattan kaynaklanan sorunların çözümü gerekmektedir. Madencilik sektörüne yönelik olarak arama, işletme, üretim süreçlerine yönelik olarak önümüzdeki ilk on yılda 8, ikinci on yılda ise 22 milyar dolar yatırım yapılması halinde, ilk 10 yılın sonunda yıllık ortalama yüzde 16 büyüyecek olan madencilik üretiminin 11 milyar dolara, ikinci on yılın sonunda ise 34,2 milyar dolara ulaşacağı hesaplanmıştır. Maden ihracatı ise ilk on yılın sonunda yıllık 4.6 milyar dolar, ikinci on yılın sonunda ise 17.3 milyar dolar olacaktır. Bu vesile ile madencilik sektörünün GSMH içindeki payı da yüzde 3'e ulaşacaktır TÜRKİYE'DE MADEN REZERVLERİ Türkiye maden çeşitliliği ve maden rezervleri açısından oldukça zengin maden yataklarına sahip bulunmaktadır. Dünya maden rezervlerinin yüzde 0.5'i Türkiye'de bulunmaktadır. Türkiye bor, pomza, zeolit madenlerinde dünyanın en büyük rezervlerine, toryum, trona, profillit madenlerinde dünyanın en büyük ikinci rezervlerine, feldspatta dünyanın üçüncü büyük rezervlerine, selestit, barit, asbest, manyezit madenlerinde dördüncü büyük rezervlerine sahip bulunmaktadır.

22 Bu madenlerin dışında antimum, boksit, bakır, kurşun, çinko, linyit, mermer, krom, kil, altın, gümüş gibi madenlerde de dünya sıralamasında önde yer alan rezervlere sahip bulunmaktadır. Türkiye maden rezervlerinin yapısal ayırımı itibarı ile incelendiğinde endüstriyel hammaddeler ve metalik madenler konusunda zengin rezervlere sahip olduğu, enerji hammaddelerinde de özellikle taş kömürü ve linyitte önemli rezervleri bulunduğu görülmektedir. Yakın bir döneme kadar gelişmişliğin önemli bir kriteri olarak görülen, ağır sanayinin gelişmesine olanak tanıyan metalik madenler, yerini giderek elektronik sanayi ve diğer sanayilerin ihtiyaç duyduğu farklı metal malzeme ve özel alaşımlara bırakmakla birlikte, özellikle Türkiye gibi gelişme sürecinde olan ülkeler için önemlerini korumaktadır. Türkiye altın, kurşun, bakır, krom, gümüş gibi metalik madenlerde önemli rezervlere ve gelişme potansiyeline sahip bulunmaktadır. Ülkemizin yer aldığı coğrafi bölgede enerji kaynakları açısından yeterli potansiyele sahip olmayan iki ülkeden biri olan Türkiye açısından enerji hammaddelerinin önemi daha büyüktür. Enerji kaynaklarının tükeniyor olması nedeni ile enerji hammaddeleri giderek stratejik maden niteliği kazanmaktadır. Türkiye linyit ve taş kömürü madenlerinde önemli rezerve ve uranyum madeni ile ilgili önemli potansiyele sahip bulunmaktadır. İleride nükleer enerji hammaddesi olarak kullanılacak toryum ve yine enerji yakıtı olarak kullanılması planlanan hidrojen için katkı maddesi olan borda Türkiye dünyanın en geniş rezervlerine sahiptir. Türkiye endüstriyel hammaddeler açısından zengin rezervlere sahip bulunmaktadır. Dünya endüstriyel hammadde rezervinin yüzde 2.5'i Türkiye'de bulunmaktadır. Türkiye'deki endüstriyel hammaddeleri üç grupta toplamak mümkündür. -Bor, mermer, manyezit, baht, kaya tuzu, feldspat, bentenit, pomza, kuvars, kuvarsit, silis kumları, perlit, dolomit gibi zengin rezervlere sahip olduğumuz ve yeterince değerlendirdiğimiz mineraller. -Trona, asbest, fluorit, zeolit, dişten, olivin, vermikulit gibi zengin rezervlere sahip olduğumuz ancak, arama, yatırım, pazar yetersizlikleri nedeni ile yeterince değerlendirilemeyen mineraller. - Kaolin, boksit, diatomit, alunit, grena, süs taşları, yapı taşları gibi rezervleri ve işletmeleri normal ölçülerde bulunan mineraller.

23 TABLO. 1 TÜRKİYE'NİN DÜNYA REZERVLERİ İÇİNDE ÖNEIVIİ OLAN MADENLER REZERV TON DÜNYA REZERVİ İĞİNDE PAYİ % DÜNYA SIRALAMASINDA YERİ BOR ZEOLİT P0MZATA5I M TORYUM (2) TRONA PROFİLLİT FELDSPAT SELESTİT BARİT ASBEST MANYEZİT MERMER ANTİMUAN VOLFRAM BOKSİT ALTIN BAKİR KURSUN ÇİNKO KROM LİNYİT TAS KÖMÜRÜ KAOLİN

24 TABL0.2 TÜRKİYE'NİN DİĞER MADEN REZERVLERİ (2002) MADENLER REZERV TON ALÇI TAŞI ALUNİT ASFALTİT BENTONİT BİTÜMLÜ ŞİST CİVA DEMİR DIATOMİT DİŞTEN DOLOMİT FOSFAT FLUORİT GRAFİT GÜMÜŞ KAYA TUZU KİL KUVARS KUMU KUVARSİT KÜKÜRT LÜLE TAŞİ MANGANEZ PERLİT SEPİOLİT SODYUM SÜLFAT TALK URANYUM VOLLASTONİT ZIMPARA

25 TÜRKİYE'DE IVIADEN ÜRETİIVIİ Türkiye dünya madenciliğinde adı geçen 132 ülke arasında toplam üretim değeri ile 28. sırada, üretilen madenlerin sayısı itibarı ile de 10. sırada yer almaktadır. Türkiye de 53 farklı maden ve mineralin üretimi yaklaşık adet maden yatağında yapılırken madencilik sektörünün yüzde 90'ı kamunun elinde bulunmaktadır. Bu oran kömür, demir, bakır, gibi geleneksel madenler için geçerli iken bor, trona ve taş kömüründe yüzde yüz kamu tekeli söz konusudur. Sektörde özel sektörün payı ise yüzde 10'dur. Türkiye'de maden üretimi sahip olunan rezervler itibari ile oldukça düşüktür. Bunun yanısıra önemli madenlerin üretiminde son yıllarda gerileme yaşanmaktadır. Özellikle, doğalgaz, bakır ve boksit üretiminde 2000 yılına göre, krom üretiminde ise 1995'e göre ciddi gerileme gözlemlenmektedir. TABL0.3 TÜRKİY E'DE ÖNEMLİ MADENLERİN ÜRETİMİ (2 002 / BinTon) MADENLER TAŞKÖMÜRÜ LİNYİT ASFALTİT HAM PETROL DOĞALGAZ M DEMİR KROM BAKIR BOKSİT KAYNAK: MTA TABL0.4 TÜRKİYE'D E MADEN ÜRET Mİ (2002 / TON) MADENLER KAMU ÖZEL TOPLAM TAŞKÖMÜRÜ LİNYİT ASFALTİT HAM PETROL DEMİR KROM BAKIR BOKSİT MANGANEZ

26 TABL0.4 (DEVAMI) TÜRKİYE'DE MADEN ÜRETİMİ (2002 / TON) MADENLER KAMU ÖZEL TOPLAM ALTIN KURŞUN - ÇİNKO GÜMÜŞ GRANİT KALKER MARN ALÇITAŞI DOLOMİT SİLİS KUMU KAOLİN KİL BENTONİT MERMER MOLOZU BOR PİRİT BARİT FLUORİT SODYUM SÜLFAT ALUNİT MANYEZİT KAYA TUZU ZIMPARA KALSEDON KALSİT PERLİT FELDSPAT PROFİLLİT DOĞALGAZ M MERMER POMZA TAŞI KAYNAK : MTA MADENCİLİK SEKTÖRÜ VE DIŞ TİCARET Türkiye'nin maden ürünleri ihracatı 2002 yılında 6,89 milyon ton karşılığı 684,7 milyon dolar olmuştur.2002 yılında 35 milyar dolar olarak gerçekleşen Türkiye'nin toplam ihracatı içinde madencilik ürünlerinin payı yüzde 1,95 olmuştur. İhracat 2001 yılına göre miktar olarak yüzde 11,65, değer olarak yüzde 19,3 artış kaydetmiştir.

27 Aynı dönemde, Türkiye'nin ihracatının yüzde 14 arttığı dikkate alındığında madencilik sektörünün ihtiyaç performansının daha yüksek olduğu gözlemlenmektedir yılında maden ürünleri ihracatı ise 6,17 milyon ton karşılığı 572,9 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir yılında 31,2 milyar dolar olarak gerçekleşen Türkiye'nin toplam ihracatı içinde madencilik ürünlerinin payı yüzde 1,84 olmuştur yılına göre miktar olarak yüzde 9,24, değer olarak yüzde 0,7 artış göstermiştir yılında maden ürünleri ihracatı 5,64 milyon ton karşılığı 569 milyon dolar olmuştur yılında 27,3 milyar dolar olarak gerçekleşen Türkiye'nin toplam ihracatı içinde madencilik ürünlerinin payı yüzde 1,98 olmuştur yılında maden ihracatı 1999 yılına göre miktarda yüzde 2,82, değerde ise yüzde 1,44 azalmıştır yılı içinde maden ihracatı içinde en büyük payı 303 milyon dolarla işlenmiş mermer ve traverten ürün grubunun da dahil olduğu doğal taşlar almıştır. Tabii boratlar ve konsantreleri 90,5 milyon dolar ile ikinci, bakır cevherleri ihracatı 50,1 milyon dolar ile üçüncü sırada yer almaktadır. Bu ürünleri sırası ile 43,8 milyon dolarla feldspat, 37,6 milyon dolar ile manyezit, ve 27 milyon dolar ile ferrokrom takip etmektedir yılında endüstriyel mineraller toplam maden ihracatı içinde 239,7 milyon dolar ve yüzde 41,9 payla ilk sırada yer alırken, bu ürün grubunun 223,5 milyon dolar ve yüzde 39 payla doğal taşlar, 86,7 milyon dolar ve yüzde 15,1 payla metalik cevherler, 19,2 milyon dolar ve yüzde 3,3 payla maden dışı olarak nitelendirilen ürünlerin ihracatı takip etmiştir. Ürünler itibarı ile en fazla ihracatı gerçekleştirilen ürünler ise 158 milyon dolarla işlenmiş mermer ve travertendir. Tabii boratlar ve konsantreleri 101,4 milyon dolarla ikinci, mermer, oniks ve traverten blok ve ham plaka 45,7 milyon dolarla üçüncü, feldspat milyon dolarla dördüncü sırada yer almıştır. 37,6 milyon dolar değerinde bakır cevheri, 36 milyon dolar değerinde manyezit, 26.9 milyon dolar değerinde krom cevheri ihraç edilmiştir. Endüstriyel ham maddeler, toplam maden ihracatımız içinde 233,5 milyon dolar ve yüzde 41 payla en fazla ihraç edilen ürün grubu olarak birinci sırada yer alırken, bu ürün grubunu sırası ile milyon dolar ve yüzde 33.2 payla doğal taşlar, milyon dolar ve yüzde 20.6 payla metalik cevherler takip etmiştir. Sektörün en çok ihraç ettiği ürünler ise milyon dolar ile işlenmiş mermer ve traverten, milyon dolar ile tabii boratlar ve konsantreleri, 51.4 milyon dolar ile bakır cevherleri, 44.9 milyon dolar ile feldspat, 38.7 milyon dolar ile krom cevheri ve 35.4 milyon dolar ile manyezittir.

28 ÜRÜNLER MİKTAR DEĞER MİKTAR DEĞER MİKTAR DEĞER ENDÜSTRİYEL MİNERALLER , TABİ BORAT VE KONSANTRE , , FELDSPAT , , MANYEZİT , , ALÇİ TAŞİ, ALGILAR 82 8, , KAOLİN 263 7, , BENTONIT 126 5, , POMZA 115 5, , PERLİT 143 3, , SELESTİN 25 1,7 65 4, DİĞER , , METALİK CEVHERLER , BAKIR , , KROM , , GİNKO 74 17,1 56 9, METAL KÜL VE KALINTI 4 6,9 3 7, DİĞER ,6 MİNERAL YAKITLAR , KIYMETLİ TAŞLAR VE BUNLARDAN MAMUL EŞYA FERRO ARYAJLAR , DOĞAL TAŞLAR , , İŞLENMİŞ MERMER, TRAVERTEN , , HAM MERMER. TRAVERTEN , , DİĞER , , DİĞER , TOPLAM Miktar: bin ton. Değer; milyon dolar

29 2002 yılında en fazla maden ihracatı gerçekleştirilen ülke milyon dolar ile ABD olmuştur. Bu ülkeye dönük ihracat bir önceki seneye göre yüzde 29,5 artış kaydetmiştir. Bu ülkeyi sırası ile İtalya, Çin Halk Cumhuriyeti, İspanya ve Hollanda takip etmiştir yılında ihracat yapılan önemli ülkeler arasında ABD 97 milyon dolar ile ilk sırayı almıştır. İtalya, İspanya, Çin Halk Cumhuriyeti, Avusturya en çok maden ihracatı yapılan diğer ülkelerdir yılında ihracat yapılan ülkeler arasında ABD 100,5 milyon dolar ile ilk sırayı alırken, bu ülkeyi sırasıyla İtalya, İspanya, Japonya, Avusturya ve Belçika takip etmektedir. TABLO. 6 TÜRKİYE'NİN MADEN VE MADEN DIŞI İHRACAT PAZARLARI ÜLKELER MİLYON TON MİLYON DOLAR MİLYON TON MİLYON DOLAR MİLYON TON MİLYON DOLAR ABD İTALYA 1.919,3 65, ,3 61, ,8 98,7 316,7 100,5 301,2 97,0 394,8 125,6 İSPANYA 631,7 40,5 625,3 35,2 700,2 42,1 HOLLANDA 151,3 18,9 160,9 26,9 138,5 27,8 ÇİN 67,5 13,8 130,1 23,4 313,6 56,4 AVUSTURYA 126,9 23,2 128,1 22,7 107,6 18,9 İSRAİL 115,9 19,7 148,7 20,9 162,1 24,5 JAPONYA 115,0 27,5 85,5 20,0 78,4 16,4 ALMANYA 224,6 17,3 259,4 17,0 301, RUSYA 162,8 18,1 189,5 16,7 202,1 18,0 BULGARİSTAN 50,5 11,6 86,9 15,9 74,0 12,5 BELÇİKA 80,3 22,6 118,5 15,9 134, S.ARABİSTAN 60,3 13,2 81,1 14,9 139, UKRAYNA 109,4 12,7 136,9 13,7 256, İNGİLTERE 80,3 9,1 71,9 10,5 82,3 13,4 YUNANİSTAN 98,6 5,9 201,2 9,6 203,4 14,8 FİNLANDİYA 47,7 12,6 40,7 8,8 47, TAYVAN 36,4 8,9 43,6 7,8 47,9 8,4 HİNDİSTAN 20,1 2,7 43,9 7,1 37,6 6.4 ROMANYA 58, ,9 7,0 77,9 7,4 Türkiye ihracat yaptığı ülkelere farklı madenler göndermektedir. Tablo. 7 Türkiye'nin ihraç pazarlanna en çok gönderilen maden ürünlerini göstermektedir. Türkiye önemli maden rezervlerine rağmen önemli ölçüde maden ithalatı da yapmaktadır. Petrol ve doğalgaz dışında kalan madenlerin ithalatı Tablo.8'de sunulmaktadır. İthalatta ilk sırayı enerji amaçlı taşkömürü almaktadır.

30 TABL0.7. ÜLKELER İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN MADEN VE MADEN ÜLKELER İHRAÇ EDİLEN ÖNEMLİ MADENLER ABD TRAVERTEN, ÜLEKSİT, MERMER, KOLEMANİT İTALYA FELDSPAT (HAM,İŞLENMİŞ), KOLEMANİT, MERMER (HAM, İŞLENMİŞ) İSPANYA KOLEMANİT, FELDSPAT (HAM, İŞLENMİŞ), MERMER (HAM,İŞLENMİŞ) TRAVERTEN (HAM,İŞLENMİŞ) HOLLANDA KOLEMANİT, FERRO - KROM, MANYEZİT, MERMER (HAM) ÇİN KOLEMANİT, BAKİR CEVHERİ, MERMER (HAM) AVUSTURYA MANYEZİT, TİNKAL İSRAİL MERMER (HAM, İŞLENMİŞ), TRAVERTEN (HAM,İŞLENMİŞ), KUVARS JAPONYA KOLEMANİT, BAKİR CEVHERİ, MERMER (HAM) ALIVIANYA KROM CEVHERİ, GRANİT, MERMER (HAM), MANYEZİ, BENTONİT RUSYA KROM CEVHERİ, ÇİNKO CEVHERİ, ALÇİ BULGARİSTAN BAKİR CEVHERİ, KURŞUN CEVHERİ BELÇİKA METAL KÜLLERİ (BAKİR), ÇİNKO CEVHERLERİ, KOLEMANİT S.ARABİSTAN MERMER (HAM, İŞLENMİŞ), TRAVERTEN (HAM,İŞLENMİŞ), PERLİT UKRAYNA ALÇİ TAŞİ, MANYEZİT, KROM CEVHERLERİ, FERRO - KROM İNGİLTERE KOLEMANİT, TRAVERTEN (HAM,İŞLENMİŞ), MANYEZİT, BENTONİT MERMER (HAM, İŞLENMİŞ) YUNANİSTAN MERMER (HAM), MAGNEZİT, ANTRASİT, KAOLİN (HAM) FİNLANDİYA BAKİR CEVHERİ, KOLEMANİT, ÇİNKO CEVHERİ TAYVAN KOLEMANİT, MERMER (HAM, ŞLENMİŞ) HİNDİSTAN BAKİR CEVHERİ, FERRO - KROM, MERMER (İŞLENMİŞ) ROIVIANYA ÇİNKO, KURŞUN CEVHERİ, BAKİR CEVHERİ, MANGANEZ CEVHERİ MANYEZİT KAYNAK: IMIV İB YILLIK RAPORU 2002 TABL0.8 TÜRKİYE'NİN MADEN İTHALATI BİN MİLYON BİN MİLYON BİN MİLYON TON DOLAR TON DOLAR TON DOLAR MADENLER TAŞKÖMÜRÜ DEMİR CEVHERLERİ KOK/SOMİKOK TABİİ KALSİYUM, ALİMÜNYUM, KALSİYUM FOSFAT İNŞAATA ELVERİŞLİ İŞLENMİŞ TAŞLAR BAKİR CEVHERLERİ KAOLİN VE KİLLER ZİRKONYUM SİLİKAT MİNERAL YÜNLER MANYEZİT GRANİT TAŞLAR DİĞER TOPLAM

31 1.2. STRATEJİK MADENLERİN TANIMI VE TÜRKİYE İÇİN STRATEJİK MADENLER STRATEJİK MADENLERİN TANIMI Madenler, sanayi ve tarım gibi ekonominin hemen tamamını kapsayan ekonomik faaliyetlerin temel girdisi konumundadır. Hiçbir maden ham hali ile tüketilmemektedir. Mutlaka bir işleme sürecinden geçerek ham veya konsantre haldeki maden cevherleri uç ürünler haline gelmekte ve kullanılmaktadır. Madenlerin ham hali ve işlenmiş uç ürünleri ticarete konu olmaktadır. Bu bakımdan bütün madenlerin ekonomik anlamda işletilip, kullanıldığı alanlar bulunmaktadır ve her maden kullanıldığı alan itibari ile gerekli ve önemlidir. Madenler arasında zaman zaman birbirlerinin ikamesi de teknolojik gelişmeler çerçevesinde yaşanmaktadır. Dünya maden rezervlerinin bu yüzyılın sonuna kadar oluşacak talebi karşılayacağı öngörülmektedir. Bununla birlikte kullanılabilir ve ekonomik nitelikli rezervlerde azalma devam etmektedir. Madenler nitelikleri ve kullanım alanları itibari ile önemli oldukları gibi, aynı zamanda bu rezervlere sahip olan ülkeler için de önem taşımaktadırlar. Bazı madenler ise sahip oldukları nitelikler itibari ile bu maden rezervlerine sahip olan ülkeler veya bu madene ihtiyaç duyan ülkeler tarafından önemlinin ötesinde değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme bazı madenleri ülkeler açısından "stratejik" kılmaktadır. Ve ülkeler eğer bu stratejik maden rezervlerine sahip iseler bu madenler için uzun vadeli ve diğer madenlere göre farklılıklar taşıyan yaklaşımlar geliştirmektedirler. Madenleri stratejik kılan nitelikler ve kriterler ise; - maden rezervlerinde dünya rezervlerinin çok önemli bölümüne sahip olmak, - yüksek rezerve sahip madenlere bugün ve gelecekte talebin hızla artması, - rezervlerin ekonomik değerinin hızla yükselmesi, - ham rezervlerin girdi olarak kullanıldığı alanlarda çok yüksek katma değer yaratmaları, - nadir bulunan elementler olmaları (ticari kullanımları da var ise),

32 - dünya üretiminde monopol ve veya oligopol konumda rezervlere salnip olunması, - rezervlerin dünya ticaretini ve fiyatlarını yönlendirecek boyutta olması, - geleceğin endüstrilerinde kullanılacak olmaları, - gelecek süreçte piyasalarda arz ve talep dengesinin bozulması halinde önemli hale gelecek rezervlere sahip olunması, - dünya piyasalarında hızla gelişme yaşanırken henüz ülke içinde zengin rezervlerin değeriendirilmemiş olunması, - ülkelerin ihracatlarında önemli yer tutması, - ülkelerin ihracatlarında önemli yer tutan rekabetçi, öncü sektörierin girdileri olmalarıdır Bir madenin yukarıdaki unsuriarın hepsine birden sahip olması mümkün değildir. Ancak birine veya birkaçına bile sahip olan madenler ülkeleri için stratejik olmaktadır. Özellikle teknolojik gelişmeler çerçevesinde gelecekte kullanımlarının hızla artacağı beklenen ve dünya rezervlerinin büyük bölümüne sahip olunması madenleri stratejik kılan en önemli unsuriarın başında gelmektedir. Bu konuda enerji sektöründe yeni hammadde kullanımı arayışları öncü olmaktadır. Nitekim kullanılabilir fosil kaynakların rezervlerinin tüketilmesi ile yeni enerji hammaddesi kaynaklarına ihtiyaç oluşacaktır. Bu alanda toryum ve bor kullanımına dayalı enerji üretimi için teknolojik çalışmalar sürdürülmektedir TÜRKİYE İÇİN STRATEJİK MADENLER Türkiye için yukarıda belirtilen unsuriarın çerçevesinde stratejik madenleri tespit etmeden önce, Türkiye'deki rezervleri dünya rezervleri içinde önemli paya sahip olan ve şu anda değeriendirilmekte olan veya potansiyel konumdaki 21 madene ilişkin analiz yapılmaktadır. Bu amaçla Tablo.9 hazırianmıştır ve tabloda her bir madenin sınıfı, kullanım alanları, konumu, rezervleri, üretimi, önemli göstergeleri ve rakiplerine ilişkin bilgiler sunulmaktadır.

33 TABL0.9 TÜRKİYE'NİN ÖNEMLİ MADENLERİ İÇİN ANALİZ (2002) BOR ZEOLİT POMZA TAŞI SINIFI Endüstriyel Hammadde Endüstriyel Hammadde Endüstriyel Hammadde KULLANIM ALANLARI Cam Sanayi Kimya Sanayi Metalürji, enerji, tarım ve hayvancılık Tekstil Konfeksiyon Zengin sahip rezervlere Zengin sahip rezervlere Zengin sahip rezervlere KONUMU Yeterince değerlendiriliyor Yeterince değerlendirilmiyor Yeterince değerlendiriliyor REZERVLER Potansiyeli çok yüksek ton Dünya rezervlerinde payı yüzde ton Dünya rezervlerinde payı yüzde ton Dünya rezervlerinde payı yüzde 60 Rezerv sırası 1. Rezerv sırası 1. Rezerv sırası 1. ÜRETİM ton Türkiye'de çok yeni üretim yapılıyor ton ÖNEMLİ GÖSTERGELER Dünya bor talebinin yüzde 35'ni karşılıyor Dünyada tek ham bor ihracatçısı Bor ve konsantrelerinde net ihracatçı Üretimin yüzde 90'nı ihraç ediliyor Dünya yüzeyinde ihtiyacın çok üzerinde rezerv var Bu nedenle Türkiye'nin yüksek rezervlerinin önemi çok değil Türkiye'nin ürünlerine talep var Türkiye önemli ihracatçılardan biri RAKİPLER ABD en büyük üretici ABD üretimde oligopol, pazarlamada tekelci konumda ABD, İtalya, Japonya, Yeni Zelanda İtalya, İspanya, Almanya, ABD, Yunanistan, İran Rusya rezerv sahibi

34 TABL0.9 (Devamı) TÜRKİYE'NİN ÖNEMLİ MADENLERİ İÇİN ANALİZ TORYUM TRONA PİROFİLLİT SINIFI Enerji Hammaddesi Endüstriyel Hammadde Endüstriyel hammadde KULLANİM ALANLARI KONUMU Nükleer enerji Zengin rezervlere sahip Henüz değerlendirilmiyor Çok yüksek potansiyeli var Soda külü ve eşdeğeri ürünler Zengin rezervlere sahip Yeterince değerlendirilmiyor Potansiyeli var Seramik, refraktör, beyaz çimento, dolgu malzemesi Zengin rezervlere sahip Yeterince Değerlendirilmiyor REZERVLER ton Dünya rezervlerinde payı yüzde ton Dünya rezervlerinde payı yüzde ton Dünya rezervlerinde payı yüzde 20 Rezerv sırası 1.(2.) Rezerv sırası 2. Rezerv sırası 2. ÜRETİM ÖNEMLİ GÖSTERGELER Üretim yapılmıyor Dünyada stratejik konumda bir maden Geleceğin nükleer enerji hammaddesi Teknolojik gelişmeleri bekliyor 2005'ten sonra nükleer santrallerde kullanılacak Üretim için yeni yatırım ile yıllık 1 milyon ton kapasite yaratılıyor ( ) Türkiye mevcut rezervlerini yeni değerlendiriyor Endüstriyel girdi olarak kullanımı genişliyor Sadece işlenmiş madde olarak ticari olabiliyor ton Dolgu elemanı olarak çeşitli sanayilerde kullanımı genişliyor Türkiye'de kullanımı artıyor Türkiye ihracat için kullanım alanlarını çeşitlendirmen RAKİPLER Türkiye'nin toryumuna talep olacak Avustralya, Hindistan, Norveç, ABD, Kanada,Güney Afrika, Brezilya ABD Japonya, G.Kore, Brezilya, Hindistan Tayland.ABD