Atatürk ve Einstein ın Eğitime Bakışı ( I )

Transkript

1 21.YY FĐZĐK/FEN EĞĐTĐMĐ/ÖĞRETĐMĐ NASIL OLMALI Atatürk ve Einstein ın Eğitime Bakışı ( I ) Prof. Dr. Süleyman BOZDEMĐR Ç.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü sbozdemir@cu.edu.tr Türkiye de eğitim sistemimizin her yıl artan oranda sorunlarının büyüdüğü Milli Eğitim Bakanı ndan öğretmenlere, bilim adamlarına, velilere varıncaya kadar hemen herkes tarafından evde, her toplantıda, bilimsel kongrelerde, DPT raporlarında dile getirilmekte, gazetelerde, yazı ve haberlerde sık sık yer almaktadır. Ancak sorunun nasıl çözüleceği konusunda henüz kapsamlı bir çalışma yapılmadığı gibi, bir fikir birliğine varıldığı da söylenemez. Bu çalışmada, Atatürk ve Einstein ın eğitimle ilgili görüşleri özetlenmekte ve yapılacak bir çağdaş eğitim modelinin bu görüşler ışığında geliştirilmesi gereği vurgulanmaktadır. Ülkemizde bu kapsamda geliştirilecek olan yeni eğitim modelleri ve projeleri uygulandığı takdirde, bugün karşılaştığımız ezberci eğitime dayalı sorunların ortadan kalkacağına, onun yerine Atatürk ler ve Einstein lar yetiştiren çağdaş öğretim sistemine kavuşacağımıza olan inancımız tamdır. GĐRĐŞ Ülkemizde eğitim sistemimizin her yıl artan oranda sorunlarının büyüdüğü bir gerçektir. Bu gerçeği herkes görüyor, biliyor ama nasıl çözüleceği konusunda yetkililer tarafından kapsamlı bir çalışma başlatıldığı henüz söylenemez. Toplum olarak da şikâyet etmekten öteye bir şeyler yapmamız gerektiğini bir türlü öğrenemedik; çünkü yeteri kadar bilinçli ve örgütlü bir toplum olamadık. Halkımız, sorunlarının çözümünü başkalarından bekliyor; politikacılardan, devletten, aydınlardan, akademisyenlerden vb. Eğitim sistemimiz uzun yıllardır öğretmen ve sınav merkezli doğmatik, otoriter ve ezberci bir biçimde tahta tebeşir tekniği ile doğa gerçeklerinden kopuk kuru lafa boğulmuş mantığı ve düzeni anlaşılmayan donmuş bir bilgi alışverişi geleneği içine yerleşik kalmış olduğu için öğrenciler, derslerde kendilerine aktarılan bilgiye karşı ilgisiz kalmış, araştırma ve öğrenme merakı körelmiş, bilime duyarsız ve heyecanını kaybetmiş bir kimliğe bürünmüştür. LGS ve ÖSS gibi ulusal sınav sonuçlarıyla PISA ve TMSS-R gibi uluslar arası sınav sonuçları da eğitimin tam bir çöküş içinde olduğunu göstermektedir. Üniversitelere gelen öğrencilerin kalitesinde de yıldan yıla bir düşüş olduğunu hep birlikte görmekteyiz. Bu durum doğal olarak üniversitede de kalitenin düşmesine neden olmaktadır. Mevcut eğitim sistemi bilgi yüklemeye dayalı, ezberci yapısı nedeniyle öğrencilerin yaratıcılık ve merak güdülerini köreltmekte, keşfetme heyecanlarını yok etmektedir. Bu olumsuzlukların, öncelikle en büyük zararı fen bilimleri öğrenimine verdiğini açıkça söyleyebiliriz. Bu eğitim düzeniyle yetişen nesil ile bilgi çağını yakalamamız olası görünmüyor. O halde çağı yakalamak ve içinde olabilmek için nasıl bir eğitim/öğretim sistemi uygulamalıyız? Bu araştırmanın konusunu oluşturan bu can alıcı soruya uygun bir yanıt verebilmek için 20.yy da yaşamış iki büyük dahinin eğitim üzerine görüşlerinden yararlanmayı uygun bulduk. 1

2 Bilindiği gibi 20.yy a iki büyük dahi insan damgasını vurmuştur: Atatürk ve Einstein. Bu iki yüce insan farklı alanlarda dehalarını ortaya koymuşlardır. Atatürk, askerlik eğitimi görmüş ama zamanına göre kısmen çağdaş bir eğitim veren askeri okullarda okumuş, daha da önemlisi kendi kendini her yönden yetiştirmiş, yetiştirmeyi bilmiş bir özel insan. Bitmiş yıkılmış bir büyük imparatorluğun üzerine yepyeni bir cumhuriyet kurmuş, yaptığı çağdaş devrimlerle onu ümmet toplumundan laik, çağdaş ve sosyal bir hukuk devleti haline getirmiştir. O, fikirleri ve eylemleri ile milletinin sevgisini ve saygısını kazanmış, onun gönlünde ebediyete kadar yer etmiştir. Aynı zamanda insanlık, örnek bir lider ve düşünür tanımıştır ve ölümsüzleşmiştir. Einstein, 20.yy ın ilk çeyreğinde ortaya koyduğu rölativite kuramlarıyla fizikte devrim yapmış bir fizikçidir. Bundan yüzyıl önce ortaya konan özel rölativite kuramından bu yana geçen sürede bilimsel sonuçları ile fizikçilerin yanı sıra matematikçilerin, kimyacıların ve mühendislerin de yoğun ilgisini çekmiş bulunan be teori, epistemolojik yönü ile de filozofların yakından ilgilendiği ve üzerinde yorumlar yaptığı bir konu haline gelmiştir. Böylece Einstein bilim ve insanlığa büyük hizmet etmiş bir bilim adamı olarak insanlığın sevgi ve saygısını kazanmış, ölümsüzlüğe kavuşmuştur. Atatürk ile Einstein ın ortak yanlarının olduğunu görüyoruz; her ikisi de matematiğe ve sanata özel bir ilgi duymaktalar, fenne ve bilime çok önem veriyorlar, barışı seviyorlar, aydın insanlar, eleştirel akla sahipler. Zekâ düzeyleri (IQ) oldukça yüksektir. Atatürk askerlik eğitimi yerine fen bilimlerinde Einstein ın sahip olduğu olanaklarda bir eğitim görme şansına sahip olsaydı büyük olasılıkla bilim alanında da benzer çalışmalar yapabilirdi ve yine çağa damgasını vurabilirdi. Bu iki olağanüstü insanın her konudaki fikirleri çok ilginç bulunmuş ve çağımıza ışık tutmuştur. Biz burada onların eğitim konusundaki görüşlerinden bazı seçmeler yaparak sunacağız. Bu görüşler ışığında oluşturulacak ve geliştirilecek bir eğitim sisteminin ulusumuzu geleceğe taşıyacağı muhakkaktır. ATATÜRK ÜN EĞĐTĐME BAKIŞI Osmanlı döneminde ulema ve tutucu çevrelerin desteklediği Đslami eğitim düzeni ile yenilik taraftarlarının yaygınlaştırmaya çalıştığı laik eğitim düzeni felsefeleri, amaçları, ders programları ve genel yapılarıyla ayrı dünyalara sesleniyorlardı. Bu nedenle Osmanlı da yüz yıl süren bir eğitim ikiliği çatışması yaşanmıştır. Mustafa Kemal bu ikiliğe yakılmış yıkılmış, viran olmuş toprakların üzerinde en büyük yapıtım dediği Türkiye Cumhuriyeti ni kurunca, bütün yokluklara karşın 3 Mart 1924 tarihli Eğitim Birliği yasasıyla son vermiştir. Ne yazık ki 1949 lardan sonra sayıları hızla artan imam hatip okulları ve arkasından 1980 darbesiyle tüm okullarda din eğitimi ve ahlak bilgisi dersinin zorunlu hale getirilmesi sonucunda Eğitimde Birlik yasası bir ölçüde amacından saptırılmıştır. Böylece, Cumhuriyet öncesi, çağdışı eğitime doğru bir dönüş başlatılmıştır. Bugün, eğitim sisteminin içine düştüğü bunalımın bir nedeni de budur. Din eğitiminin doğası gereği ve mevcut sınav sistemimiz, öğretimi ezberciliğe dayandırmaktadır. 2

3 Yeni ulusal eğitim sistemi arayışı çerçevesinde Atatürk ün yeni Türk eğitim sistemi ve dayanacağı temel ilkeleri konusundaki görüşlerini Ulusal, Laik ve Pozitivist eğitim başlığı altında üç ana noktada toplamak olasıdır. Bu temel ilkeler hakkında çeşitli dönemlerde yapmış olduğu konuşmalarda ortaya koyduğu görüşler oldukça ilginçtir. Daha 15 Temmuz 1921 de, yani Sakarya Savaşı nın en kızgın günlerinde M. Kemal, Ankara da toplanmış olan Milli Eğitim Kongresi nde öğretmenlere şöyle sesleniyordu: Savaş günlerinde dahi dikkat ve özenle işlenip çizilmiş bir milli eğitim programı vücuda getirmek ve mevcut milli eğitim örgütümüzü bugünden yararlı şekilde çalıştıracak ilkeleri açıklamak için çalışmalıyız Şimdiye kadar izlenen öğretim ve eğitim yöntemlerinin milletimizin tarihi gerilemesinde en önemli neden olduğu kanısındayım. Onun için bir milli programdan bahsederken, eski devrin hurafelerinden ve doğuştaki niteliklerimizle hiçbir ilgisi olmayan yabancı fikirlerden, Doğu dan ve Batı dan gelen bütün etkilerden uzak, milli karakter ve tarihimizle uygun bir kültür kastediyorum. 1 Mart 1922 günü Meclis i açış nutkunda da M. Kemal, Milli Eğitim Programını tanımlarken, Bu program, milletimizin bugünkü haline, sosyal hayati ihtiyacına, çevrenin koşullarına ve çağın gereklerine tamamen uygun olsun demekteydi. 27 Ekim 1922 de Đstanbul dan gelen öğretmenlere seslenirken de Atatürk şöyle diyordu: Milletimi millet yapan, ilerleten, bereketli kuvvetler, fikir kuvvetleri ve sosyal kuvvetlerdir Fikirler manasız, mantıksız, safsatalarla dolu olursa o fikirler hastadır. Keza, sosyal hayat akıl ve mantık dışı, faydasız ve zararlı inanç ve gelenekler içinde yüzüyorsa felce uğrar. Önce fikir ve sosyal hayat kaynaklarını temizlemekle işe başlamak lazımdır. Milletimizin siyasal ve sosyal hayatında, milletimizin fikir terbiyesinde rehberimiz bilim ve fen olacaktır diyerek tümüyle pozitivist bir eğitim görüşünü ortaya koyuyordu. Hiçbir mantıki delile dayanmayan birtakım geleneklerin, inançların muhafazasında ısrar eden milletlerin ilerlemesi çok güç olur sözleri, M. Kemal in ilerlemek için pozitivist eğitimi temel araç saydığını gösteriyordu. Yine 1 Mart 1924 Meclis i açış nutkunda Atatürk Eğitim ve öğretimin birleştirilmesi ilkesinin bir an önce uygulanmasını gerekli görüyoruz dedikten sonra; Türkiye nin eğitim siyasetini, her derecesinde tam bir açıklık ve hiçbir tereddüde yer vermeyen kesinlikte ifade etmek ve uygulamak lazımdır. Bu siyaset her manasıyla ulusal nitelikte gösterilebilir diyordu. Atatürk, 25 Ağustos 1924 tarihinde Ankara Öğretmenler Birliği Genel Kongresi nde öğretmenlere Milli ahlakımız medeni esaslarla ve hür fikirlerle beslenmeli ve desteklenmelidir. Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister diyerek laik eğitimin önemimi vurgulamaktadır. Bu görüşlerin sonucu olarak eğitimde laiklik ilkesi, mecliste Öğretimin Birliği yasasının çıkmasıyla birlikte uygulamaya başlanmıştır. Atatürk 22 Eylül 1925 günü Samsun Đstiklal Ticaret Mektebi nde yaptığı bir konuşmada diyor ki: Dünyada her şey için, maddiyat için, maneviyat için, hayat için en 3

4 hakiki mürşit ilimdir, fendir. Đlim ve fennin dışında mürşit aramak gaflettir, cehalettir, delalettir. Eğitimde bilimin üstün önemine dikkat çeken Atatürk yine aynı okuldaki konuşmasında ulusal eğitimin de ne kadar önemli olduğuna değinir ve Efendiler, (dini, ulusal, uluslararası) bütün eğitimlerin hedef ve amaçları başkadır. Ben burada yalnız, yeni Türkiye Cumhuriyeti nin yeni nesle vereceği terbiyenin milli terbiye olduğunu kesinlikle belirttikten sonra diğerleri üzerinde durmayacağım Milyonlarca insan (Müslüman) şunun ya da bunun tutsaklık zincirleri alındadır; çünkü bu insanlar ayrıca bir ulusal eğitimden geçmemiştir der. Ulusal eğitimle geliştirilen kafaların ise paslandırıcı, uyuşturucu, gereksiz, saçma sapan inanışlar ve düşüncelerle doldurmaktan da özenle sakınılması gerektiğini ısrarla vurgular. Sonuç olarak Atatürk ün yeni bir ulusal eğitim sistemi konusundaki görüşleri şöyle özetlenebilir: 1. Osmanlı Đmparatorluğu Eğitim Sistemi, ümmet döneminin ve ümmet siyasetinin bir aracı olmuştur. Türk toplumuna bağımsızlık ve ilerleme yollarını açamamıştır. 2. Ulusal, laik, pozitif eğitim ve öğretim; akılcı, gerçekçi, deneyci, araştırıcı, eleştirici ve yaratıcı bir öze dayanır. Yabancı doktrin ve doğmalara ya da materyalist akımlara da bağlı değildir. Atatürkçü eğitim, insanları hayata etkin olarak katılan kültür ve uygarlığın değerlerinden yararlanabilecek duruma getirebilen, her alanda bilime ve sanata, kendi öz değerlerine, uygarlığa katkıda bulunabilecek yaratıcı bir nitelik sağlamak amacına yöneliktir. Bu amacın gerçekleştirilmesinde en temel ilke, kişiye olumlu ve rasyonel düşünme yeteneği kazandırmak, bağnazlıktan uzak görüş ufku geniş, kişiyi yetiştirme yolunda insanlığa mal olmuş kültür kaynaklarından yararlanmak olmalıdır Bugün Türkiye nin büyük sorunlarla boğuşan dönüşüm içinde bir ülke durumunda olduğunu biliyoruz. Tüm bu sorunların üstesinden gelebilmek için eğitim sorunumuzu çağdaş bir anlayışla, bilimin yol göstericiliğinde çözmemiz gerekmektedir. Atatürk ün ortaya koyduğu laik, ulusal, pozitivist eğitim ilkeleri doğrultusunda eğitim sistemimizi yeniden yapılandırmak zorundayız. Türk ulusunun ilerideki büyük başarısı, Atatürk ün eğitim anlayışını geliştirecek ve pekiştirecek idealist gençlerle ve onları yetiştiren nitelikli öğretmenlerle olacaktır. EĐNSTEĐN VE EĞĐTĐM Einstein ın bilimsel, insancıl, barışçıl yönü birçok makalelerde, araştırma yazılarında vs. dile getirilmektedir. Burada, Einstein ın bir de eğitimci yönünü, yani eğitime farklı bir bakış açısının bulunduğunu ortaya koymak istiyoruz. Einstein ın hayatına şöyle bir göz attığımızda bunun üzerinde pek durulmadığını görürüz. Aslında oldukça önemli bir konu olduğunu ve çok önemli derslerin çıkarılabileceğini belirtmek isterim. Pek az bilindiği gibi Einstein, Zürih Politeknik Enstitüsü nün fen öğretmenliği bölümünü bitirmiştir. Bir diğer deyişle Einstein fizik lisansı değil, lise fizik öğretmenliği eğitimi gördü. Fizikte bir devrim yapan bu dahi fizikçinin otobiyografisine baktığımız zaman ilk ve ortaöğrenim döneminin oldukça bunalımlı geçtiğini görüyoruz. Bunun da en büyük 4

5 nedeni okullarda sürdürülen ezberci eğitim ve uygulanan sıkı disiplindir, sevgiden yoksun bir eğitim anlayışının o dönemde Alman okullarında sürdürülüyor olmasıdır. Kendi kendine çalışmayı, kendini farklı yönlerde geliştirmeyi seven Einstein, Gymnasium da verilen eğitimden nefret ederdi. Ezberci eğitimi aşağılayarak şuna işaret eder: ilkokuldaki öğretmenler bana bir çavuş, Gymnasium dakiler ise teğmen gibi göründüler. Einstein gözünde okulların bir askeri kışladan farkı yoktur. Koydukları kurallara sıkı sıkıya uyacaksın, öğretilen her şeyi kutsal bilgiler gibi öğreneceksin ama asla sorgulamayacaksın, kendi fikirlerini söylemeyeceksin!... Einstein ın, 15 yaşında, babasının işinin bozulması üzerine ailesi Münih ten Đtalya ya Milano yakınlarında Pavia ya göç etmek zorunda kalınca yaşamı kökten değişti. Einstein, Luitpould Gymnasium una devam ederken bir aileyle birlikte yaşamak üzere Münih te bırakıldı. Münih te yalnızlığa ve okulun katı disiplinine ancak altı ay dayanabildi. Bunun sonucunda, bir süre özgür kalabileceği bir plan hazırladı. Bir doktordan sinir bozukluğundan dolayı okulu bırakmasının ve Đtalya daki ailesinin yanına gitmesinin gerekli olduğunu belirtir bir rapor alır. Sonra matematik öğretmeninden matematik bilgisinin Gymnasium diploması almadan bir üniversiteye gitmeye yetecek kadar ileri olduğunu belirten bir başka rapor daha alır. Gymnasium dan ayrılması beklediğinden çok daha kolay olur. Bir gün öğretmenlerinden biri kendisini çağırarak okulu bırakmasının iyi olacağını söyler. Olayların gelişimi karşısında şaşıran genç Einstein, suçunun ne olduğunu sorduğunda öğretmeni sınıftaki varlığın, öğrencilerin bana saygısını azaltıyor diye yanıtlar. Buradan, Einstein ın sürekli talime karşı gizli nefretinin öğretmenlerine ve öğrenci arkadaşlarına karşı tavırlarında ortaya çıktığını görüyoruz. Gymnasium dan kurtulan Einstein, Đtalya da ailesi ile buluşur. Đlk işi Alman vatandaşlığından ayrılmak olur. Henüz reşit olmadığından işleri babasının düzenlemesi gerekiyordu. Einstein, ancak 21 yaşında mümkün olan Đsviçre vatandaşlığını istedi. Böylece 15 yaşından 21 yaşına kadar o zamanlar pek sorun olmayan bir biçimde vatansız yaşadı. Eskiden ve günümüzde liseyi terk edenlerin çoğu gibi zamanının bir kısmını gezerek geçirmeye karar verir. Okulu terk edenlerin çoğundan farklı olarak da kendi kendine bir matematik çalışma programı hazırlar. Bu, yaşamının olağanüstü mutlu dönemlerinden biridir. Ancak bir yıl sonra babasının işi bir kez daha bozulup kendi yaşamını kazanmak için bir şeyler yapması gerektiği açıklık kazanınca bu mutlu dönem de sona erer. Babası Einstein için elektrik mühendisliğinin iyi bir kariyer olacağını düşünür. Onun Zürih teki federal Politeknik Okulu na gitmesine karar verir. Bu aslından Einstein ın Münih ten beri tasarladığı bir şeydir. Ancak 1895 te Politeknik in giriş sınavını kazanamaz. Sınavın matematikle ilgili bölümlerini o kadar iyi yapmıştır ki Politeknik müdürü kendisine bir Đsviçre kanton lisesini bitirmesini ve yeniden başvurmasını önerir. Einstein, Aarau da ileri yöntemlerle eğitim yapan ve öğrencilerini bağımsız çalışma olanağı sağlayan ve hepsinin ötesinde öğrencilerin bilimsel çalışmayı öğrenebilecekleri ileri laboratuarları bulunan bir okula kaydını yaptırdı. Bir yıl sonra 1896 da diplomasıyla birlikte Politeknik e yeniden başvurduğunda sınava gerek duyulmaksızın fizik öğretmenliği bölümüne kabul edildi. Saf matematik alanındaki çalışmalarını bırakıp fizikle ilgilenmeye karar vermesi 16 yaşında, Zürih te lisede okurken olur. Einstein, bu seçimin nedenlerini şöyle açıklar: Matematiğin, her biri bize verilmiş kısa ömrü tüketmeye yeterli sayısız uzmanlıklara bölünmüş olduğunu 5

6 gördüm. Sonunda kendimi hangi ot demetini seçeceğini bilemeyen Buridan ın eşeği konumunda buldum. Bu, açıkça matematikte neyin asıl önemli, yani gerçekten temel olduğunu, geriye kalan ikincil parçalardan ayıramayacak kadar az sezgi sahibi olmamdan kaynaklandı. Ayrıca doğa bilgisine olan ilgim bilinçsiz olarak daha kuvvetliydi. Bir öğrenci olarak fiziğin temel ilkelerini derinden kavramak için en karmaşık matematiksel yöntemlerin gerekli olduğu benim için açık değildi. Bunu ancak yıllar süren bağımsız bilimsel çalışmalardan sonra kavrayabildim. Tabii fizik de sayısız ayrı alanlara ayrılmıştı ve bu alanların her biri daha derin bilgi açlığını doyuramadan bir ömrü tüketecek kadar geniş çaplıydı. Bir de bağlantıları tam olarak sağlanamamış o kahredici veri kütlesi vardı. Ne var ki bu alanda kısa zamanda temel olanın kokusunu almayı, temel konuları aklımızı darmadağın eden ve elzem olmayan diğerlerinden ayırmayı öğrendim. Philipp Frank ın Einstein ın hayatıyla ilgili yazdığı kitabın önsözünde, Einstein ın kendi deyimiyle son sözünde yine bu sıralar kendi başına önemli kitaplar okuyarak öğrendiği fiziğin temellerindeki sakatlıkları kavramaya başladığını yazar. Özel rölativite kuramı üzerindeki ilk makalesini yazacak kadar kafasını toparlayıp düşündüklerini bir düzene koyması bir on yılını aldı. Einstein ın üniversite hayatının ortaöğrenimdeki yıllara göre daha mutlu geçtiğini görüyoruz. Einstein yaşamının sonlarına doğru Politeknik günlerini hatırlar ve şöyle der: Orada mükemmel öğretmenlerim oldu. Böylece güçlü bir matematik eğitimi edinebildim. Örneğin Hurwits, Minkowski (sonraları görecelik kuramın matematiğine önemli katkılarda bulundu) bunların başında gelir. Yalnız, bölüm başkanı ünlü bir fizikçi olan Weber dir ve üçüncü sınıfta okuduğu yıl derslere düzenli katılmadığı ve notları düşük olduğu için ondan bir uyarı alır. Oysa Einstein her zaman olduğu gibi, fizikte kendi ilgisini çeken konularla uğraşıyor, diğerlerini fazla önemsemiyordu. Bu konuda Einstein diyor ki: Weber in uyarısı umurumda değildi, ona kalsa fizik 70 yıl önce durmuştu. Ben kendi deneylerimi yapmak istiyordum, o da karşı çıkıyordu, ne yapabilirdim, oturup bekleyecek değildim. Ne var ki zamanımın çoğunu deneyle, dolaysız temasın büyüleyici etkisiyle fizik laboratuarlarında geçirdim. Kalan zamanımı evde Kırchoff, Helmholtz, Hertz ve benzerlerinin çalışmalarını okumaya ayırdım Kuşkusuz buradaki engel, isteseniz de istemeseniz de tüm bu malzemeyi sınavlar için kafanıza doldurmak zorunda olmanızdı. Bu zorlamaların üzerimdeki etkisi öyle yıpratıcıydı ki son sınavı verdikten sonra tam bir yıl boyunca bilimsel bir problemi canım çekmedi. Ancak hakkını vermek için her gerçek bilimsel dürtüyü dümdüz edebilecek olan böyle zorlamaların Đsviçre de diğer yerlere göre daha az şiddette olduğunu belirtmeliyim. Hepsi hepsi iki sınav vardı ve bunların dışında canınızın istediğini yapabilirdiniz, özellikle benim gibi, dersleri düzenli olarak izleyen ve içeriklerini dürüstçe inceleyen bir arkadaşınız da olduğunda durum gerçekten böyleydi. Bu, sınavlardan birkaç ay öncesine kadar uğraşılarınızı seçmede sizi özgür kılardı araştırmak ve anlamaktan zevk almanın zorlama ve görev duygusuyla uyarılabileceğini düşünmek öldürücü bir hatadır. Aksine böyle bir baskı altında aç olmadığı halde kamçı ile yemeğe zorlanan sağlıklı bir av hayvanının bile iştahını bitireceğine inanıyorum. Gençlik yıllarında gördüğümüz Einstein büyük ölçüde kendini yetiştirmiş, dini ya da ulusal bir geleneğe bağlı olamayan ve hemen hemen çocukluğundan beri kendi yargılarına göre davranmaya alışmış bir genç adamdır yılında iyi bir öğrenci olarak Politeknik i bitirdi. Đleri eğitim için tek umudu Politeknik te ya da başka bir yerde bir profesörün asistanı olabilmekti. Bunu, Aarua daki okulda Fransızca olarak yazdığı gelecekle ilgili planlarım konulu kompozisyonda da dile 6

7 getirmektedir. O zamanlar Einstein 16 yaşındadır ve diyor ki: Mutlu bir insan bugününden, gelecekten pek kaygılanmayacak kadar hoşnuttur ancak öte yandan da yürekli planlar kuranlar hep genç insanlardır. Üstelik ulaşmak istediği amacı olabildiğince kesin biçimde belirlemek yalnızca ciddi bir genç adam için doğaldır. Sınavımı başarıyla verebilirsem Zürih teki Đsviçre Teknik Üniversitesi ne gideceğim. Orada dört yıl matematik ve fizik okuyacağım. Bu doğa bilimi dallarında profesör olmayı ve kuramsal alana yönelmeyi tasarlıyorum. Bu tasarılar aşağıdaki nedenlerden doğdu: En önemlisi soyut ve matematiksel düşünceye bireysel yatkınlığımdan ve düş gücü ve pratik yetenekten yoksun olmamdan; özlemlerim de beni aynı karara yöneltti, bu da çok doğaldır. Đnsan hep yeteneği olduğu şeyleri yapmak ister. Ayrıca bilimsel etkinlik çok hoşlandığım belli bir bağımsızlık sağlamaktadır. Fakat hocalarının onu yanlarına almadıkları gibi bir tavsiye mektubu dahi vermeyi reddetmeleri Einstein ı çok üzdü ve bu umudu suya düştü. Yatılı bir okulda özel öğretmenlik işi buldu ancak bu iş oldukça kısa sürdü; çünkü öğrencilerine aldıkları Gymnasium eğitiminin boğucu olduğunu söyleyerek tüm sorumluluğu üstüne alıp yeni bir çağdaş eğitim uygulamaya kalkınca kapı dışarı edildi de patent bürosunda bir iş bulmasıyla yeni bir dönemin başladığını görüyoruz. Böylece Einstein düzenli bir yaşama kavuşmuştu. Patent bürosunda çalışarak bir yandan eve ekmek getirebilecek, bir yandan da çok sevdiği fiziği çalışabilecekti. Bu konuda şunu söylüyor: Belki inanmayacaksınız ama patent ofisinde çalışmak araştırmalarım açısından, üniversiteden daha iyi oldu. Üniversitede olsam her konuda makale yayımlamak için anlamsız bir yarışa girecektim. Böyle bir baskıya dayanabilmek zor olurdu. Avrupa da o kadar üniversite dururken ve oralarda yetişmiş nice fizikçiler varken, patent ofisindeki bir memurun dünyayı değiştirebileceğini kim tahmin edebilirdi ki!... Şimdi burada Einstein ın öz yaşamından bir ders çıkaralım. Eğer Einstein nefret ettiği ezberci eğitime katlanıp Almanya da öğrenimini tamamlamaya kalksaydı belki de bugünkü tanıdığımız Einstein olmayabilirdi. Einstein, bu güzel insan, sadece fizik bilimini kökünden değiştiren teorileriyle değil insanlığın barış ve kardeşlik içinde yaşaması için kamuoyuna öncülük ettiği fikirleri ve çalışmalarıyla da dünya halklarının sevgilisi oldu. Bilinmelidir ki Einstein bilime yepyeni bir yöntem ve bakış açısı getirmiştir. Einstein ın metodolojisi diye bilinen bu yöntem modern bilimsel şüphecilik olarak göz önüne alınabilir. Einstein daki şüphecilik duygusu, fizikte yerleşmiş bir takım temel kavramları, yeni gözlemler altında yeniden ele alıp inceleme ve sorgulama gereksinimini doğurmuştur. Şunu söyleyebiliriz ki, Einstein ın o dönem Almanya sının ezberci ve katı eğitiminden kurtulup kendini geliştirmesine izin veren çağdaş bir okulda ve iyi bir üniversitede okuma fırsatı bulması, onun kendi çabasıyla bilgi edinme ve öğrenme yollarını bulması (yani, öğrenmeyi öğrenmesi), yaratıcılığını ve kendine has metodolojisini geliştirmesinde, fizikte büyük buluşlar yapmasında önemli bir rol oynamıştır. Einstein, değişik zamanlarda yaptığı konuşmalarda ve sorulan sorulara verdiği yanıtlarda eğitimle ilgili ilginç görüşlerini ortaya koymuştur: Okul sadece yetişen kuşağa belli en büyük bilgi miktarını aktarma aygıtı olarak görülür. Ama bu doğru değil. Bilgi ölüdür; okul ise yaşayanlara hizmet eder. O, genç bireylerde ülkenin refahı için değerli olan nitelik ve yetenekleri geliştirmelidir. 7

8 Kişisel özgünlüğü ve kişisel hedefleri olmayan standartlaştırılmış bireylerden oluşmuş bir toplum gelişme olanakları bulunmayan yoksul bir toplumdur Amaç, bağımsız davranıp düşünen ve ülkelerine hizmeti kendi en yüksek yaşam sorunu olarak gören bireyleri eğitmek olmalıdır En önemli eğitim yöntemi her zaman öğrencinin doğrudan eylemini içerenidir Bence bir okulun başlıca çalışma yönteminin korku, zorlama ve yapay otorite olması en kötüsüdür. Okulları tüm kötülüklerden daha kötü olan bu şerden korumak gerekir. Bunun için öğretmenin yetkisine olabildiğince az zorlayıcılık vermek yeterlidir. Böylece öğrencinin, öğretmenine tek saygı kaynağı O nun insancıl ve ussal nitelikleri olacaktır Okulda ve yaşamda çalışırken en önemli dürtü, çalışmaktan keyif almak, sonucundan ve sonucun ülke için değerli oluğunu bilmekten keyif duymaktır. Gençlerde bu psikolojik kuvvetlerin uyandırılması ve kuvvetlendirilmesinde okulun en önemli ödevini görüyorum Okulda özel bilgilerden çok bağımsız düşünme ve yargı için genel yeteneğin gelişmesi hep ön planda tutulmalıdır Einstein, bir düşünürün eğitimle ilgili şu sözünü çok beğendiğini söyler: Eğitim, okulda öğrendiklerinin hepsini unuttuğunda insanın aklında kalandır Sonuç olarak ezberci eğitimden kurtularak, sevgi dolu bir okulda çağdaş olanaklarla okuma fırsatı bulabilmiş olması Einstein ı insanlığa kazandırmıştır. Benzer olanakların sağlanması halinde niçin bizim ülkemizde de yeni Einstein lar ve Atatürk ler tekrar çıkmasın!... Hiç kuşku yok ki bugün Türkiye nin büyük sorunlarla boğuşan dönüşüm içinde bir ülke durumunda olduğunu biliyoruz. Tüm bu sorunların üstesinden gelebilmek için eğitim sorunumuzu çağdaş bir anlayışla, bilimin yol göstericiliğinde çözmemiz gerekmektedir. Atatürk ün ortaya koyduğu laik, ulusal, pozitivist eğitim ilkeleri doğrultusunda eğitim sistemimizi yeniden yapılandırmak zorundayız. Eğitimde yenilenmeyi zorlayan önemli faktörler öne çıkmış bulunmaktadır. Bunların en önemlilerinin, üniversitelerde bilimsel düzeyin yükseltilmesi, bilgi çağının yakalanması, bilim ve teknolojinin ilerlemiş ülkeler düzeyine çıkarılması ve nüfusumuzdaki sürekli artış olduğu söylenebilir. Bu nedenle yeni ulusal bir 21.yy. eğitim/öğretim felsefesi oluşturmak zorundayız. Ancak bu sayede bağımsızlığımızı koruma ve bilgi çağını yakalama şansımız olabilir. 8

9 Kaynaklar: 1- Frank Philipp, (1955), Einstein: His Life and Time, New York. 2- Out Of My Later Years, New York Philosophical Library, 1956, Wing Book, 1993, Çeviren: Ömür Akyüz. 3- Jeremy Bernstein, Einstein, Çeviri: Nazan Hekim, Reşit Canbeyli, Yazko Bilim Dergisi:3, 2. Baskı, Prof. Dr. Süleyman Bozdemir, Atatürk ve Eğitim, Cumhuriyet Döneminde Eğitimdeki Gelişmeler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatirk Kültür Merkezi, ERDEM, Cumhuriyet özel sayısı II, Cilt 11, Sayı 32, s: , Atatürk ün Maarife ait direktifleri, Đstanbul, 1939, s Đlhan Başgöz, Howard E. Wilson, Türkiye cumhuriyeti nde Eğitim ve Atatürk, Ankara, Dost yayınları, 68. Prof. Dr. Kemal Aytaç, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Eğitim Politikası Üzerine Konuşmalar 7- Atatürk ün maarife ait direktifleri, s Einstein, Yaşamla Yazışma, Mektuplar, Türkçesi: Nesrin Oral, Belge Yayınları: 221, 1995 Not: Daha ayrıntılı bilgi için 9