This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

Transkript

1 Bu metin Eylül 2014 tarihlerinde Kocaeli Üniversitesinde düzenlenen Uluslararası Enerji ve Güvenlik Kongresi başlıklı konferansta sunulan tebliğdir. This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

2 KIBRIS VE ENERJĐ Serdar ÖRNEK 1 Baransel MIZRAK 2 Giriş Hiç şüphesiz Kıbrıs adasının bulunmuş olduğu coğrafi konumun getirmiş olduğu stratejik kazanımlar birçok devletin dikkatini çekmiştir. Bölgede olduğu söylenen doğalgaz rezervleri Kıbrıs adasının ehemmiyetini bir kat daha artırmış ve AB, ABD ve Rusya gibi taraflar bu gelişmeyi yakından takip etmiştir anlaşmalarıyla Türk ve Rum toplumlarının iradesine dayanan Kıbrıs devletinin Rum tarafının kendilerini adanın tek hakimi olarak görmesi ve düzen aleyhine girişimlerde bulunmasıyla bozulmuştur. 50 yılı aşkın çözümsüz kalan Kıbrıs Sorununda Kıbrıs Rum kesimi, 1960 Londra-Zurih Anlaşmalarıyla ortaya konulan Sui-Generis yapıya aykırı olmasına rağmen adanın tümünü temsil ettiği iddiasıyla Avrupa Birliğine girmiştir. Sonrasında Annan Planı ortaya konulmuş yine ada da iki toplumun iradesine dayanan bir devlet Rum tarafının vetosu nedeniyle kurulamamıştır. Kıbrıs adası ve çevresinde doğalgaz ve petrol olduğu yönündeki iddialar halihazırda ekonomik krizle boğuşan Rum tarafında büyük bir heyecana yol açmıştır. Bizde bu çalışmamızda Rum tarafının adada henüz kapsamlı bir çözüm olmamasına rağmen tek taraflı olarak Münhasır Ekonomik Bölgeler (MEB) ilan etmesi ve bu bölgelerde doğal kaynak arama çalışmalarına başlamasından söz edeceğiz. Tabi ki bu ilan sonrasında tarafların hukuki değerlendirmelerine değindikten sonra Kıbrıs Rum Yönetiminin tek taraflı olarak bölgesindeki ülkelerde yaptığı MEB ve Kıta Sahanlığı sınırlandırma anlaşmalarından ve buna Türkiye nin verdiği tepkilerden bahsedilecektir. Çalışmamızın sonuç bölümünde ise Rum kesiminin tek taraflı olarak yaptığı girişimlerin ve tehditlerin Türkiye ve KKTC lehine nasıl döndürülebileceği hususunda çözüm önerilerinde bulunulacaktır. 1 Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, ĐĐBF, Uluslararası Đlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi 2 Kocaeli Üniversitesi, Siyasi Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi 857

3 1) Münhasır Ekonomik Bölge Nedir? Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesinin verdiği tanıma göre Münhasır Ekonomik Bölge, karasuların ölçülmeye başlandığı esas hat itibariyle 200 deniz milinin ötesine uzanmayan ve kıyı devletine, deniz yatağı üzerindeki sularda, deniz yataklarında ve bunların toprak altındaki alanlarında birtakım hak ve yetkiler tanıyan deniz alanına denilmektedir. Yani MEB alanına sahip olan bir devlet sözleşmenin de belirttiği üzere deniz yatağı altında ve üstündeki sularda, deniz yataklarında ve toprak altında canlı ve cansız kaynakların araştırılması, işletilmesi, muhafazası ve yönetimi konularında, aynı şekilde sudan, akıntılardan ve rüzgarlardan enerji üretimi gibi bölgenin ekonomik anlamda işletilmesi ve araştırılmasına yönelik egemen haklara sahip olmaktadır 3. Bu hakların yanında kıyı devleti yapay adaları da bu bölgede inşa edebilmektedir. Ancak bu hak ve yetkilere rağmen bu bölge açık deniz gibi değerlendirilmekte diğer devlet gemileri bu alanda seyredebilmekte, uçak uçurabilmekte ve denizaltı kablo ve boru hatları döşeyebilmektedir. Diğer devletlerin, kıyı devletinin yetkilerine herhangi bir zarar verilemeyeceği gibi, aynı şekilde kıyı devleti de diğer devletlerin kendi yetkilerini kullanabilmesinde aynı hassasiyeti göstermesi gerekmektedir. Aynı zamanda coğrafi açıdan elverişsiz olan devletlerde, hakkaniyet çerçevesinde eğer doğal kaynaklarda yeterli hacim olursa bu kaynaklardan yararlanabilme hakkına sahiptir. 4 2) Kıbrıs Rum Yönetiminin Kıbrıs Adası Çevresindeki Faaliyetleri ve Türk Tarafının Tepkileri KKTC Genel Başkanı ve o dönemin Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Serdar Denktaş adanın etrafında dünyanın en zengin doğal kaynakları olduğu ve bu kaynakların AB ve ABD tarafından kontrol altına alınmak istediğini açıklamıştır. Bu Annan planı öncesinde açıklanmış ve adada çözümü sağlayacak olan Annan Planına ilgili tarafların tam destek verdiğini ifade etmiştir. 5 Fakat Annan Planı da Rum tarafının vetosu nedeniyle kabul edilmemiştir. Daha sonradan, 2003 yılında Güney Kıbrıs Rum Yönetimi adanın çevresinde petrol ve doğalgaz arama çalışmalarına başlamıştır yılında Mısır ile MEB sınırlandırma anlaşması imzalanmış, 2007 yılında ise Lübnan ile MEB anlaşmasına imza konulmuştur yılında ise benzer bir anlaşmayı Đsrail ile Mavi Marmara baskınından sonra imzalamıştır. GKRY nın Kıbrıs adasının etrafını tek taraflı olarak parsellere ayırmak suretiyle 3 BM Deniz Hukuku Sözleşmesi için Bknz, (Erişim Tarihi: ) 4 Cenap Çakmak, Uluslararası Hukuk: Giriş, Teori ve Uygulama, Ekin Yayınları, 2014, s Kıbrıs petrol içinde mi yüzüyor?, Sabah Gazatesi,

4 uluslararası ihaleye çıkardığı ve Afrodit olarak da isimlendirdiği 12. bölgede Đsrail e Delek Firması ve ABD li Noble şirketi aracılığı ile doğal kaynak arama izni vermiştir. 6 Mısır, Türkiye nin tüm girişimlerine rağmen GKRY ile MEB sınırlandırmasını öngören anlaşmayı 17 Şubat 2003 yılında imzalamıştır. Mısır, ortay hat ele alınarak yapılan bu anlaşma sonucunda bölgede önemli kayıplara uğradığı görülmüştür. Oysa Türkiye kıyıları esas alınarak yapılacak bir anlaşma, Mısır a km2 daha fazla alan verecekti. 7 Mısır da Mübarek yönetiminin düşmesi sonrasında Mısır GKRY ile olan yaptığı bu anlaşmayı hakkaniyete uygun olmadığı gerekçesiyle iptal etmiştir. Prof. Dr. Ata Atun ise Rumlarla Mübarek döneminde yapılan anlaşmanın iptal edilme sebebinin Mübarek tarafından Mısır hazinesinden çalınan paraların Rum bankalarında güvenli tutabilme karşılığında Rumlara adeta bu bölgeleri hibe ettiğini ve yeni yönetiminde uluslararası hukuka dayanarak bu yapılan anlaşmayı iptal ettiğini söyleyecektir. 8 Lübnan ile de GKRY MEB anlaşması imzalamayı başarmış, bunun üzerine Türkiye Lübnan Büyükelçiliğine bir nota vererek mevcut anlaşmanın Türkiye ve KKTC nin mevcut hak ve menfaatlerini göz önüne almadığı ve GKRY yönetiminin adanın tümünü temsilen böyle bir girişimde bulunamayacağını belirtmiş ve anlaşmanın uygulanmamasını istemiştir. Bunun üzerine Lübnan yapılan anlaşmayı parlamentosunda bekleterek oylamayı ertelemiştir. Bunda şüphesiz Türkiye nin notası etkili olmuştur te Rumlar tek taraflı olarak ilan ettiği MEB bölgesinde bölge devletleriyle MEB anlaşmaları imzalamaya girişmiştir. Rumlar 2007 yılında da Kıbrıs ın güneyinde sözde belirlenen MEB alanında 70 bin km2 alanda 13 adet petrol arama ruhsatı ilan etmiştir. Rum kesimi belirlenen bu alanlardan 12 Parseli (Afrodit Bölgesi) ABD li Noble şirketine, ikinci saha ihalesini Đtalya ve Fransa'ya, 2,3,9 nolu parselleri ENI'ye, 10 ve 11 nolu parselleri de Total'a vermiştir. Aynı zamanda o dönemde Yunanistan, Đsrail ve GKRY Enerji Bakanları anlaşma imzalayarak üç ülkenin enerji tedariği güvenliğini, sürdürülebilir kalkınmayı ve bölgesel işbirliğini güçlendirmesini öngörmektedir. Avrupa Birliği ise bu gelişmeleri destekler pozisyonda olmuştur. Doğu Akdeniz gazı sayesinde Rumların borçlarını 6 Hasan Selim Özertem, Doğu Akdeniz de Enerji Oyunları, USAK Analist Dergisi, Sayı: 9, Yıl:1 Kasım Sertaç H. Başaren, Doğu Akdeniz Yetki Alanları Uyuşmazlığı, SAREM (Stratajik Araştırma ve Etüt Merkezi) Ocak 2010, s Prof. Atun: Anlaşmayı bozan Mısır haklı, Haber7.com, 11 Mart 2013 (Erişim tarihi: ) 9 Başaren, Doğu Akdeniz Yetki Alanları Uyuşmazlığı, s

5 ödeyebileceği ve Rus tarafına olan Avrupa bağımlılığı azaltabileceği beklentisiyle Rum girişimlerini teşvik etmiştir yılında Đsrail ile GKRY arasında yapılan MEB sınırlandırma anlaşması sonrasında Hristofyas üst düzey protokolle Đsrail de karşılanmıştır. Bu ziyarette GKRY üzerinden bölgede çıkarılacak olan enerjinin Avrupa ya taşınması ve bunun içinde çalışma grubu kurulması kararları alınmıştır yılında ise Türk savaş gemileri, Türkiye kıta sahanlığına girdiği için, Rumların ilan ettiği sözde MEB te araştırma yapan Panama bandıralı Norveç gemisini engelleyerek faaliyette bulunmasını engellemiştir. Bundan sonraki aşamalarda da birçok sismik araştırma gemisi Türkiye tarafından engellemelere tabi tutulmuş ve Türkiye bölgede bir Fait Accopli ye müsaade etmeyeceğini bu tavırlarıyla göstermiştir. 11 ABD şirketi Noble sondaja başladıktan 3 gün sonra KKTC, Türkiye ye KKTC etrafında petrol ve doğalgaz arama ruhsatı vermiş ve 2008 itibariyle iki boyutlu sismik araştırması yürüten Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO), Ekim 2011 itibariyle üç boyutlu sismik araştırmalara başlamıştır. Bunun yanında Doğu Akdeniz de sondaj çalışması da planlayan Türkiye Kasım 2011 yılında Royal Dutch Shell firmasıyla işbirliği anlaşması imzalamıştır. Türkiye GKRY nin tek taraflı ihalelerinden sonra da bölgede savaş gemileri, savaş uçakları ve denizaltılarında katılımıyla tatbikatlar düzenlemiş ve bu tatbikatlar Limosol ve Larnaka da izlenebilmiştir. Tatbikatın yapıldığı alanlar ise Rum kesiminin karasularının hemen dışında kaldığı görülmüştür. 12 Bu arada da Rumların Ticaret Bakanlığı Enerji Direktörü Solon Kassinis sondaj platformunun 1650 metrelik deniz tabanına ulaşarak 80 metre de tabandan toprağı deldiğini açıklamıştır. Dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ise buna tepki göstererek: Biz de şu anda KKTC ile adımı atmış vaziyetteyiz, çok kısa bir süre içerisinde, bu hafta içerisinde olması da mümkündür, münhasır ekonomik bölgemiz içerisinde bu çalışmaları başlatacağız açıklamasında bulunmuştur. 13 Mısır, Lübnan ve Đsrail ile yaptığı anlaşmayı Libya ile de yapmaya gayret etmiştir. 3) Rumların Tutumu 860 GKRY bu arada da Rum kesimi, 1960 anlaşmalarına aykırı olmasına rağmen Avrupa Birliğine girmeyi başarmıştır. Avrupa Birliği üyesi olarak Doğu Akdeniz deki faaliyetlerinde Avrupa 10 Dr. Göknur Akçadağ, Doğu Akdenizde Enerji Jeopolitiği ve Bölge Ülkelerine Yansıyan Rekabeti, turkishnyy.com, (Erişim Tarihi: ) 11 Rum Radyosu: Türk Gemisi Yine Petrol Arayan Gemiye Müdahale Etti, 25 Kasım 2008 (Erişim tarihi: ) 12 Cenk Özgen,i Güvenliğine Yönelik Bir Girişim:Akdeniz Kalkanı Harekatı, Akademik Ortadoğu, Cilt 8, Sayı 1, 2013, ss Rumlar Akdenizde sondajı başlattı, savaş gemisi ve TPAO resti çektik, Hürriyet Gazatesi, 20 Eylül

6 Birliğinden destek alması daha da kolay olmuştur. Rum tarafı her ne kadar bölgede çıkarılacak olan kaynakların Türk tarafının da faydalanacağını ve kendileriyle de paylaşılacağını ifade etse de, takdir yetkisinin adadaki iki toplumlu yapıda değil kendilerinde olduğunu düşünmektedirler. Fakat bu tür bir çözüm önerisi Türk tarafınca reddedilmekte ve 1960 düzeninden hareketle adada kapsamlı bir çözüm olmadan Rum tarafının doğal kaynakları tek başına çıkaramayacağını ifade etmektedir. Rumların şüphesiz bu kadar enerji kaynaklarının üzerinde durmasının sebebi yaşadıkları ekonomi kriz gösterilebilir. Vasiliko Elektirik Santralinde meydana gelen patlama ve KKTC den alınan elektrik Rumların gururunu incitmiş ve doğal kaynakları arama çalışmaları onur meselesi haline gelmiştir. GKRY nin parsellediği MEB alanlarından km2 lik bölümü Türkiye nin alanına girmekte ve diğer alanlardan km2 alanda da KKTC nin de hakkı bulunmaktadır. Diğer yandan Yunan ve Rum Kesiminin girişimleri sonuç verirse km2 lik alandan km2 lik alan Yunanistan a, km2 lik alan GKRY ye kalacak kendisine ise sadece km2 lik bir alan kalacaktır. 14 4) Tarafların Hukuki Argümanları Đlk olarak Rum kesiminin alanları sınırlandırmada kullandığı yöntem, 1982 Deniz Sözleşmesinde de öngörülen Ortay Hat Çizgisi dir. Ortay Hat Çizgisi devletler arasında eşit mesafelerden (orta noktadan) sınırın geçmesini öngören bir uygulamadır. Dolayısıyla devletler arasındaki mesafe ne kadar büyükse alanda bir o kadarda büyük olmakta, küçük olması halinde ve devletlerarasında mesafenin yakın olduğu durumlarda ise deniz alanı orta noktadan bölünmektedir. Her ne kadar GKRY, Mısır ve Lübnan ile yaptığı anlaşmalarda Ortay Hat Çizigisi ni esas alsa da, BM Deniz Hukuku sözleşmesinde Hakkaniyet Đlkesinin de göz önüne alınması gerektiği belirtilmiştir. Fakat GKRY nin bu bağlamda hakkaniyetten anladığı sadece Ortay Hat Çizgisi dir. Bu uygulamanın yapılması halinde Türkiye ye Kıbrıs adasının kuzeyinde çok az bir alan kalırken, GKRY ye ise çok büyük bir alan bırakmakta bu da hakkaniyet ilkesine aykırı olmaktadır. Örneğin, GKRY nin tek taraflı olarak böldüğü 13 parselden sadece 12 ci parseli KKTC kadar alanı kapsamaktadır. Hakkaniyet ilkesinin ne kadar ihlal edildiği buradan da kolaylıkla anlaşılabilir. Türk tarafının bu konudaki tezlerine bakılırsa, hakkaniyet ilkesi gereği devletlerin karşılıklı hak ve rızasına dayanarak anlaşmalar yoluyla bölgelerin sınırlandırılmasıdır. Bu 14 Dr. Sertaç H. Başeren, Doğu Akdenizde Gerilim, Turkish Marine Research Foundation, (Erişim tarihi: ) 861

7 bağlamda tüm devletlerin çıkarlarının gözetilmesi çok önemli olmaktadır. Deniz alanlarının sınırlandırılmasına ilişkin teamül ve yargı kararlarına bakıldığı takdirde açık bir şekilde görülecektir ki, coğrafi faktörlerin yanında söz konusu denizin özel konumu (açık deniz mi kapalı deniz mi?), doğal kaynaklarının zenginliği ve denizde hak ve menfaati olan devletin sosyo-ekonomik özellikleri de göz önüne alınması gereken önemli hususlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Yani kısaca deniz sınırlandırılmasında hakkaniyet, eşit uzaklık, orantısallık, coğrafyanın üstünlüğü, kapatmama ve özel ve beşeri koşullar gibi prensipler kullanılmaktadır. Türkiye de kıstasların bunlara göre alınması ve hukuka uygun bir sınırlandırma yapılmasını istemektedir. 15 5) Sonuç ve Öneriler Đlk olarak Türkiye nin bölgede bir MEB politikasının olması gerekmektedir. Yunanistan ve GKRY bu konuda gayet aktif olmalarına rağmen Türkiye bu konuda yeterince iyi bir pozisyon alamamaktadır. Dolayısıyla, Türkiye nin bölge ülkeleriyle MEB anlaşmaları yapması yararına olacaktır. AB Dönem Başkanlığı öncesine GKRY nin hemen arama çalışmalarına başlaması Türkiye yi agresif bir devlet pozisyonuna sokmak istemesindendir. Türkiye agresif devlet imajından kaçınmalı ve olabildiğince diğer devletlere diplomatik baskı kullanmak suretiyle hakkını arama yoluna gitmelidir. GKRY, AB üyeliğinde olduğu gibi 0 toplamlı oyun peşinde olabilir. Böyle bir politika ile karşılaşılması durumunda Türkiye nin de benzer politikalarla cevap vermesi ve hukuken haklı olduğu yönünde güçlü bir lobi faaliyetinde bulunması gerekmektedir. Diğer yandan gerginlik seviyesinin kontrollü bir biçimde ilerlemesi de Türkiye nin yararına olacaktır. Türkiye nin artan askeri üstünlüğünün farkında olan Yunan ve Rum tarafı ekonomik krizinde vermiş olduğu yükle Türk tarafına karşı fazla bir karşı girişimde bulunmaya yeltenemeyecektir. Hali hazırda Türk tarafının karşı olduğu böyle bir durumda GKRY ile anlaşma yapan şirketlerde kendilerini rahat hissedemeyecektir. Kontrollü gerginlik politikası bahsedildiği üzere ekonomik kriz, petrol arama çalışmalarının yarattığı yük, siyasi belirsizlik ile de birleşirse Rum tarafı kolay hareket edemeyecektir. Akdeniz deki doğal kaynaklar konusunda oldubittiye (Fait Accopli) müsaade eden Türkiye, Rumların AB üyeliğinde olduğu gibi çok zor duruma düşecek ve Akdeniz deki varlığı tartışmalı hale gelecektir. Bu Türkiye nin bölgedeki durumu için hayati derecede önemli bir meseledir. Bu arada Yunan ve Rumların belirlediği alanlarda balıkçılık açısından 15 Đbrahim Kaya, Doğu Akdenizdeki Gerginliğin Hukuki Boyutu, USAK Analist 9 sayı 1 yıl, ss

8 Akdeniz de en verimli alanlara denk gelmektedir. Bu yüzden Türkiye nin Rum ve Yunan tarafının girişimlerine müsaade etmemesi için birçok sebep bulunmaktadır. 16 Bu arada Rum kesiminin çıkardığı ve pazarlamak içinde Yunanistan üzerinden pazarlamayı düşündüğü boru hattı projesinin maliyeti yaklaşık olarak 17 milyar dolar tutmaktadır. GKRY nin çıkardığı gazı Mısır ve Ürdün e pazarlaması da alternatifleri daraltmaktadır. Diğer alternatif ise Limosol yakınlarında gazı sıvılaştıracak bir tesis kurmak fakat bu da yaklaşık olarak 8-10 milyar dolar tutmaktadır. Tek hesaplı güzergah Türkiye gözükmektedir. Fakat eğer Yunan ve Rum kesimi daha masraflı yoldan geçirerek Türkiye yi bypass etmek isterlerse de Türkiye nin enerji koridoru olma iddiası zarar görebilir. Bu yüzden Kıbrıs taki çözüm herkesin yararına görülmektedir. Bölgede Đngiltere ise bekle-gör politikası uygulamaktadır ancak ada çevresinde bulunacak olan kaynaklardan hak istemesi pek olasıdır. Diğer yandan Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı nın (TPAO) arama çalışmalarında daha etkin olabilmesi için teknik kabiliyetinin de artırılması çok önemli bir husustur. Bölge ülkeleri ile olan ilişkilerimizin iyi olması da bize bu doğrultuda önemli kazanımlar sağlayacaktır. Örneğin Đsrail ile ilişkilerimizin bozulmasını fırsat bilen GKRY nin Đsrail ile ilişkilerimizin düzelmesi karşısında pozisyonunun zayıflayacağını söyleyebiliriz. Diğer yandan Đsrail in Leviathan bölgesinde çıkardığı doğal kaynağı Türkiye üzerinden uluslararası pazara ulaştırması da bizim açımızdan önemli bir avantaj olacaktır. KAYNAKÇA Kıbrıs petrol içinde mi yüzüyor?, Sabah Gazatesi, Prof. Atun: Anlaşmayı bozan Mısır haklı, Haber7.com, 11 Mart 2013 (Erişim tarihi: ) Rum Radyosu: Türk Gemisi Yine Petrol Arayan Gemiye Müdahale Etti, 25 Kasım 2008 (Erişim tarihi: ) 16 Mustafa Kutlay, Türkiye-KKTC Kıta Sahanlığı Anlaşması: Doğu Akdenizde Sertleşen Rekabet, USAK Gündem, (Erişim tarihi: ) 863

9 Rumlar Akdenizde sondajı başlattı, savaş gemisi ve TPAO resti çektik, Hürriyet Gazatesi, 20 Eylül BM Deniz Hukuku Sözleşmesi için Bknz, (Erişim Tarihi: ) Cenk Özgen,i Güvenliğine Yönelik Bir Girişim:Akdeniz Kalkanı Harekatı, Akademik Ortadoğu, Cilt 8, Sayı 1, 2013 Çakmak, Cenap Uluslararası Hukuk: Giriş, Teori ve Uygulama, Ekin Yayınları, 2014 Dr. Göknur Akçadağ, Doğu Akdenizde Enerji Jeopolitiği ve Bölge Ülkelerine Yansıyan Rekabeti, turkishnyy.com, Dr. Sertaç H. Başeren, Doğu Akdenizde Gerilim, Turkish Marine Research Foundation, (Erişim tarihi: ) Đbrahim Kaya, Doğu Akdenizdeki Gerginliğin Hukuki Boyutu, USAK Analist 9 sayı 1 yıl Mustafa Kutlay, Türkiye-KKTC Kıta Sahanlığı Anlaşması: Doğu Akdenizde Sertleşen Rekabet, USAK Gündem, (Erişim tarihi: ) Özertem, Hasan Selim Doğu Akdeniz de Enerji Oyunları, USAK Analist Dergisi, Sayı: 9, Yıl:1 Kasım 2011 Sertaç H. Başaren, Doğu Akdeniz Yetki Alanları Uyuşmazlığı, SAREM (Stratajik Araştırma ve Etüt Merkezi) Ocak