PS K YATR DR. NES P MUSTAFA MERTER

Transkript

1 PS K YATR DR. NES P MUSTAFA MERTER 1947 y l nda stanbul da do du, ilkokulu Cihangir de okudu. Ortaokula Avusturya Lisesi nde devam etti. Orta 3 ten sonra tahsiline devam etmesi için ailesi taraf ndan sviçre ye gönderildi. St. Moritz de Montalya Lisesi ne ve daha sonra Lozan Lemania Lisesi ne devam ederek 1969 y l nda sviçre Federal Lise Diplomas n ald. Lozan T p Fakültesi nde t p tahsilini tamamlay p 1975 y l nda mezun oldu y llar nda Ankara da 18 ayl k askerî hizmetini tamamlad y l nda sviçre de tan flt Teresa Spescha ile evlendi ve bu evlilikten 1979 y l nda o lu Tahsin Can ve 1986 y l nda da k z Selma dünyaya geldi. Almanya Wesel de iki sene dâhiliye asistan olarak çal flt ktan sonra, sviçre ye geri dönerek psikiyatri uzmanl k e itimine bafllad. E itimini Zürih Üniversitesi Hastanesi ne ba l Burghölzli Psikiyatri Hastanesi nde ve psikiyatri poliklini- inde, doktoras n biyolojik psikiyatri alan nda Flufenazin Dekanoat nöroleptik çal flmas ile tamamlad tarihinden itibaren Türkiye ye yerleflti. Bodrum da serbest psikiyatrist olarak mesle ini icra etti. Almanca, ngilizce ve Frans zca bilmektedir. Psikoterapi alan nda Zürih te Jung cu ve Varolufl Analizi ekollerinden etkilendi, daha sonra I. Yalom grup terapisi metodunu benimsedi. Son on senedir, var olan tecrübesini Benötesi/transpersonal psikoterapisi alan na aktard. Özellikle tasavvufi aç dan benötesi psikolojisini anlamaya gayret etti. Bu alanda uluslararas araflt rmalardan feyz alarak bir sentez oluflturmaya çal flt y l nda stanbul Üsküdar da Türkiye Benötesi Psikolojisi Derne i ni kurdu.

2 kaknüs yay nlar : 310 psikoloji: 13 sbn: yay nc sertifika no: bas m; 2007, istanbul 10. bas m; 2012, istanbul kitab n ad : dokuz yüz katl insan tasavvuf ve benötesi psikolojisi/transpersonal psikoloji yazar : psikiyatr dr. n. mustafa merter yay na haz rlayan: seda darcan çiftçi redaksiyon: ayda çay r teknik haz rl k: yusuf ya kapak resmi: afet kasarc kapak düzeni: hatice dursun iç bask : alemdar ofset kapak bask : milsan cilt: dilek mücellit kaknüs yay nlar k zkulesi yay nc l k, tan t m, hiz., san. ve tic., ltd., flti. merkez: mimar sinan mah., selami ali efendi cad., no: 5, üsküdar, istanbul tel: (0 216) /75 faks: e posta: kitap@kaknus.com.tr da t m: çatalçeflme sk., defne han, no: 27/3, ca alo lu, istanbul tel: (0 212) faks: e posta: satis@kaknus.com.tr

3 DOKUZ YÜZ KATLI NSAN Tasavvuf ve Benötesi Psikolojisi (Transpersonal Psikoloji) Psikiyatr Dr. N. Mustafa MERTER

4 Rüzgâr esmezse yaprak k m ldamaz. Bu çal flmay hikmet sahibine ithaf ediyorum.

5 çindekiler Teflekkür... 9 Önsöz Girifl: Bilinçd fl n n Keflfinin K sa Tarihçesi Freud ve Öncüleri: G. T. Fechner, J. Gassner, A. Messmer F. Nietzsche Freud a tiraz: C. G. Jung Freud ve Jung Sonras Hâl Psikolojisine Do ru: William James Karen Horney Abraham Maslow H. Hartmann ve H. Kohut Yeni Aray fllar Olumlu Geliflmeler Ifl k nsana Do ru C. Tart ve Bilincin Hâlleri Fark ndal k/müflahede Alt Sistemi Hipnoz Farkl Bilinç Durumu Sarhoflluk Farkl Bilinç Durumu Meditasyon Farkl Bilinç Durumu... 97

6 Zikir, Tefekkür, Rab ta, Murakabe ve Sema Farkl Bilinç Durumlar Uyku Farkl Bilinç Durumu De iflik Bilinç Hâlleri Ken Wilber Ve Bilinç Yelpazesi Muhyiddin bn Arabi Dipsiz Karanl k ve  yan- Sâbite lahî Tecellinin Odak Noktas Can lahî simler ki Kutuplu nsan n ç Diyalo u: Nefs-Can liflkisi Lâtif Duygular ve Hâller Müflahede Nazar, Basiret, Müflahede ve Ru yet Müflahede ve Hayret Müflahede, Keflf ve Hikmet Müflahede ve Her An Yeniden Yarat l fl (Halk- Cedîd) Müflahede, Zaman, Ölüm ve Gerçek Hayat Âlemi Ru yet slami De iflik Bilinç Hâlleri Namaz DBH (De iflik Bilinç Hâlleri) Ramazan ve Üç Aylarda Yaflanan De iflik Bilinç Hâlleri Hac ve De iflik Bilinç Hâlleri Yeni Ça Manevi Aray fllar Benötesi Psikolojisi ve Psikoterapi Benötesi Psikolojisinin Araflt rma ve Tedavi Yöntemleri Rüya Yorumu Freud ve Rüya Analizi C. G. Jung ve Rüya Analizi Benötesi Psikolojisi Aç s ndan Rüya Yorumu

7 Mesnevî-i fierif ten Rüya ile rtibatl Beyitler bn Arabi Hazretlerinin Görüflleri mam Gazzali Hazretlerinin Görüflleri Fahreddin Razi Hazretlerinin Görüflleri bn Haldun Hazretlerinin Görüflleri Yaflayan Hakk Dostlar n n Rüya Konusundaki Görüflleri Rüya Analizine Girifl Rüya Örne i I Rüya Örne i II Birinci Perde kinci Perde Üçüncü Perde Rüya Örne i III (Alt Bilinçd fl ) Rüya Örne i IV (Alt Bilinçd fl ) Rüya Örne i V Rüya Örne i VI Rüya Örne i VII C. G. Jung un Rüyas Rüya Örne i VIII Rüya Örne i IX Di er Psikoterapi ve Sosyoterapi Yaklafl mlar Rüya Güçlendirme ve Aktif Hayal Kurma Aktif Hayal Kurma Örne i I Aktif Hayal Kurma Örne i II Aktif Hayal Kurma Örne i III Yeni Sosyoterapi Aray fllar Hay r Terapisi Birinci Aflama: Duyarl l k Kazand rma Çal flmalar kinci Aflama: Somut Uygulama Çal flmalar Son De erlendirmeler Kayg Çukuru Yeni Patolojiler

8 1. Manevi Aidiyetsizlik Depresyonu (Spritual No-mans Land Depression) Sanal Ba ml l k Cinsellik Sadist, Psikopat ve Sosyopat Davran fllar ntihar ve Otomutilasyon (Kendi Bedenine Zarar Verme) Davran fllar na Yeni Bir Yaklafl m Hâl Psikolojisi Lâtif Duyu ve Duygular EKLER: Yay mlanm fl Makaleler ve leriye Yönelik Araflt rma Alanlar EK 1: Psikospritüel Kriz (PSK) PSK ile Nefs Hastal klar Aras nda Ay r c Teflhisin Önemi PSK lara Tedavi Aç s ndan Yaklafl m PSK lar Tetikleyen Süreçler Kültürler aras PSK Farkl l EK 2: Din-Maneviyat-Psikoloji ve Psikiyatri Psikoloji ve Psikiyatride Din ve Maneviyata Yaklafl m Sorunlar EK 3: Kaliforniya Sendromu Kaliforniya Sendromu Üzerine Gözlem ve Tespitler Kaliforniya Sendromu Kapsam nda Sosyometrik Parametre Alanlar Özet Parametreler EK 4: Mektuplar Robert Frager ve Charles Tart a Mektup ( ngilizce Orijinali ve Türkçe Tercümesi) Charles Tart n Cevap Mektubu ( ngilizce Orijinali ve Türkçe Tercümesi) KAYNAKÇA

9 Teflekkür Bu kitab n on sene kadar süren haz rl k döneminde birçok yaflayan ve Hakk a yürümüfl muhterem insanlardan feyz ald m. Karanl k gecede insan anlamaya çal fl rken hiç beklemedi im bir anda, elinde fenerle baz lar karfl ma ç kt ve bana yol gösterdi. Rabbim hepsinden raz olsun. Kitap son hâlini ald ktan sonra öncelikle Psikolog Yusuf Karabulut, uzun saatlerini vererek ilk tashihleri yapt. Ayr ca birçok dostum kitab okuma lütfunda bulunarak önemli düzeltmelere vesile oldular. Sonra muhterem Ayda Çay r ve Seda Darcan Çiftçi han mefendiler büyük bir sab rla redaksiyon çal flmalar n yapt lar. Gösterdikleri teveccüh için ne kadar teflekkür etsem azd r. Eflim Teresa, o lum Tahsin Can ve k z m Selma, kitap çal flmas nedeniyle onlara ay ramad m zaman m hep hoflgörü ile karfl lad lar ve bana destek verdiler, onlara da medyunuflükran m. Kitaptaki kapak resmi Afet Kasarc han mefendinin eseridir. lginç bir flekilde, kendisi bu kitab n içeri inden habersiz bir hâlde çok katl insan tasviri üzerine çal fl yordu. Kapak resmi ve kitab n içerisindeki kara kalem çizim- 9

10 MUSTAFA MERTER ler onun kaleminden ç km flt r. fiükran duygular m belirtmek isterim. Son olarak, Rabbim Hikmet Sahibi nden raz olsun, Hz. Mevlânâ m z n belirtti i gibi: Rüzgâr olmazsa, dal oynamaz. E er bu kitapta hikmet varsa hepsi O nun eseridir. 10

11 Önsöz Uzun süre ertelememe ra men art k zaman n n geldi i ümidiyle bu kitab yazmaya karar verdim. Senelerce susuz kalm fl biri gibi hem kendimi hem de insan n dram n anlamak için sürekli okudum. Ö rendiklerimi iyi kötü yaflant ma aktarmaya çal flt m ama ço u kez baflar l olamad m. Senelerin psikiyatristi olmama ra men, s k s k depresyonlara girip ç kt m. Maneviyattan medet umdum. Uzun y llar Uzak Do u bilgeli ini araflt rd m, anlat lanlar yaflamaya çabalad m. On sene önce tasavvufla tan flt m. Tasavvuf bana ac lar ma d flar dan bakmay biraz olsun ö retti. Psikolojik çöküntülerimin s kl ve yo unlu u azald, artan bir güvenle hayat yürüyüflümü sürdürdüm. Her karanl k dönemin ard ndan yeni bir ümit günefli do du. Fili tarif eden körlerin hikâyesinde oldu u gibi, ulaflt m kaynaklarda, insan denilen o muazzam varl k hep de iflik aç lardan tan mlan yordu. Tüm bunlar merak m kamç l yor, beni daha fazla aray fla itiyordu. Çok darald m zamanlar inzivaya çekildim. Tabiatla yak nl k kurarak, içimdeki ümit ve coflku dolu, muzip çocu u arad m. 11

12 MUSTAFA MERTER Ufac k odam, a r yan dizlerim, afla da ailem... D flar s so uk, ya mur çiseliyor. Garip kufl, ya mura ra men, flark s n söylüyor. Sanki akraba, kader yoldafl m, ötesinde bir fley... kimiz de da da, paylafl yoruz bilmeden, yaflad m z ân. Sessizli e geri çekilmek, zihin flehrimin u ultusundan uzaklaflmak, kas rgan n merkezinden dünyay izlemek, geçici de olsa nefsime teselli verdi. Bu manevi aray fl içerisinde birdenbire tasavvufla tan flmak, önümde yepyeni ufuklar açt. Tek bafl ma uzaklara uçamayaca m gösterdi. Da larda, ma aralarda, ormanlarda buldu umu sand m dinginli i, rahat, sessizli in sesini içim burkularak terk ettim. Bu kez gürültüler dünyas nda gürültünün s rr n çözmeye çal flt m. Erenlerin himmeti ile hâlâ bu u urda çaba sarf ediyorum. En zor anlar mda hep birileri elimden tuttu, bat yor zannetti im gemim tekrar yüzebildi. Allah (cc) hepsinden raz olsun, göçenlerin mekân cennet olsun. Geriye dönüp yaflant ma bakt mda sanki her renge boyanm fl gibiyim. Benzer hatalar n baflkalar taraf ndan tekrarlanmamas için, edindi im tecrübeleri sizlerle paylaflmak istiyorum. nsana bak fl m derinlik kazand kça terapi tarz m da de iflime u rad. Bafllarda pek fark nda olmasam da, giderek maneviyat ve 12

13 DOKUZ YÜZ KATLI NSAN psikolojinin sentezine do ru yöneldim. Karl Rogers, bana hoflgörü ve karfl l ks z sevgi ile insanlar dinlemeyi ö retti. K sa bir zaman için bile olsa Engin Geçtan, gerek bireysel gerekse grup terapilerinde Rogers n empati üzerine söylediklerini gerçekte de yaflamam sa lad. Geçtan n terapisi hayat ma yeni bir anlam kazand rd ve psikiyatrist olma karar n vermeme vesile oldu. Roberto Assagioli, bilinçd fl n n topografisini anlamam sa lad. Irving Yalom dan, fleffaf ve dürüst olmadan insan olunamayaca n ö rendim. C. G. Jung bilinçd fl nda var olan, atalar ma ait izlere ve içimdeki Ben e iflaret etti; tasavvufla modern psikoloji aras nda köprü kurmama vesile oldu. Manevi yaflant m d fl nda hayat m n en anlaml, en yo un anlar n grup terapilerinde yaflad m. Bodrum daki mandalina bahçesinde, rüzgâr güllerinin sedas eflli inde, cesaretle kendilerini ortaya koyan o güzel insanlarla hem ac lar hem de mutluluklar paylaflt m. Onlardan insan gibi insan olmay ö rendim. Gruptan bir hastam terapinin bitmesine az bir zaman kala, Peki ya flimdi ne olacak? diye sormufltu. Bu soru daha derinlere do ru bir aray fl n, insan olman n kaç n lmaz bir boyutu oldu una iflaret ediyordu. Bu sayede maneviyat psikolojisi aray fllar m biraz daha ivme kazand. Kitapta, üzerinde çal flt m bilim dal için transpersonal psychology nin Türkçe karfl l olan benötesi psikolojisi tâbirini kullansam da bunun yerine maneviyat kelimesini tercih etti im de oldu. Bu alandaki literatürü araflt rd kça nas l bir derya ile karfl karfl ya oldu umun fark na vard m ve rastgele okumaya bafllad m. Zaman içerisinde tasavvufun Bat l psikologlar taraf ndan yeterince incelenmedi ini ve bu aç n telafi edilmesi gerekti ini düflündüm. Kitab mda öncelikle modern psikolojinin tarihsel geliflimine yer verdim. Özellikle bilinçd fl kavram n n nas l olufltu una ve insan n gölgesi gibi ayr lmaz bir parças olan bilinçd fl kategorileri- 13

14 MUSTAFA MERTER ne aç kl k getirmeye çal flt m. Bu konuda K. Wilber ve C. Tart n bilinç üzerine yazd klar bana fl k tuttu. Çal flmam boyunca Bat ve Do u düflüncesini karfl laflt r p modern psikoloji ile Sûfî psikolojisi aras ndaki benzerlikleri ve farkl yönleri irdelemeye gayret ettim. Kitab yazmaktaki birinci amac m insan kavray fl aç s ndan Do u ve Bat düflüncesini asgari müfltereklerde buluflturmakt. Bu buluflmadan daha sa l kl bir psikoloji bilimi anlay fl ç kaca n umuyorum. Ego psikolojisi, nefs psikolojisi olarak tamamlan rsa ça m za özgü birçok davran fl tarz n n alt nda yatan nedenlere nüfuz edilebilece i kan s nday m. nsani de erlerin güneflin alt ndaki buz gibi eridi i yüzy l - m zda, insan n kim oldu unu ve s k fl p kald ontolojik dar alanlardan nas l ç kabilece ini anlamak ve anlatmak öncelikli bir gaye hâline geldi. Kendi kendini yok etme sürecine girmifl insanl n kurtulmas için zamana karfl bir yar fl içerisindeyiz. Belki de Do u dan gelen günefl fl nlar, insanl k a ac n n Bat yakas ndaki donmufl dallara tekrardan can verir de gelecek ilkbaharda çiçekler açar. flte bu kitab, bu umutla kaleme ald m. 14

15 1. Girifl: Bilinçd fl n n Keflfinin K sa Tarihçesi Azîz dost! Sen, tek bir kifli de ilsin; sen, bir âlemsin! Sen derin ve çok büyük bir denizsin. Ey insan- kâmil! O senin muazzam varl n, belki dokuz yüz katt r; dibi, k y s olmayan bir denizdir. Yüzlerce âlem, o denizde gark olup gitmifltir! (Hz. Mevlânâ, Mesnevî, cilt 3-4, s. 94, çev. fi. C.) Yeni Ça da, Bat dünyas nda, insan konusunda yap lm fl en çarp c keflif nedir diye sorarsan z benim buna cevab m bilinçd - fl olur. Oturdu u kat n alt nda baflka katlar n olmad n varsayan insan, günlerden bir gün odalardan birinde gizli bir kap keflfediyor. Cesaretle merdivenleri inerek Yerebatan Saray n n mahzenlerine giriyor! Asl nda insanl k bu mahzenlerin varl n bir flekilde biliyor ama her nedense, tarih boyunca bu alacakaranl k âlemin modern dünyada oldu u kadar sistematik bir analizini yapam yor. Nas l oluyor da Yeni Ça Bat medeniyeti bu mahzenleri keflfediyor sorusuna cevap verebilmek için, öncelikle Rönesans sonras Bat medeniyetinin gidiflat n irdelememiz gerekti ine inan yorum. Ancak bu çerçevede modern psikolojinin tarihsel do um sürecine anlam verebiliriz. H. F. Ellenberger in Bilinçd fl - n n Keflfi kitab ndan esinlenerek sizlere bu analizi sunuyorum: 1 1 Modern psikolojinin do uflu konusunda H. F. Ellenberger in The Discovery Of The Unconscious: The History and Evolution of Dynamic Psychiatry kitab ndan büyük ölçüde yararland m. Afla da eserin baz bölümlerinin çevirisine yer verdim. Psikoloji ile ilgilenen herkese bu de erli eseri okumalar n tavsiye ederim. 15

16 MUSTAFA MERTER 17. yüzy l n bafllar nda Avrupa k tas nda, dünyan n gelece ini belirleyecek, sessiz ama güçlü bir devrim gerçekleflti. Bat medeniyetinin ritmini belirleyen ve hâkim dinî otorite olan Orta Ça Katolik Kilisesinin, insanl n müflterek miras olan tevhid inanc ndan kopmas yla birlikte; dogmatik, dar görüfllü, hurafe a rl kl bir insan ve dünya kavray fl oluflmufltu. 2 Luther ve Calvin in bafl n çekti i Protestanl k hareketini, temelleri çat rdamaya bafllayan Hristiyan dinine yönelik bir kurtarma operasyonu olarak düflünebiliriz. Sonraki yüzy llarda gerçekleflecek olan Hristiyanl n çöküflü, bu sayede bir süre daha geciktirilmifl oldu. Kilise içerisinde bu iç çat flmalar sürerken, bir yandan da Avrupa medeniyetinde baflka dinamikler beliriyordu. Bunlar s ras yla Rönesans, Barok, Ayd nlanma ve romantizm hareketleriydi. Bu toplumsal hareketler bir yandan özgün edebiyat, sanat ve bilimsel yaklafl m alanlar olufltururken bir yandan da yeni hayat tarzlar na yol aç yor; bu görüfller do rultusunda ideal bir insan tipi yarat lmak isteniyordu. Söz gelimi talya da ortaya ç kan Rönesans, Antik Yunan ve Roma medeniyetlerinden feyz alarak sanatta kusursuz esteti i, insani erdem olarak da antik ça asaletini amaçl yordu. spanya, Fransa ve Avusturya da ortaya ç kan Barok hareketinin insan ideali ise baflta hükümdar olmak üzere aristokrasinin en seçkin kiflilerinden olufluyordu. Estetik, yerini devasa yap tlara b rakm fl; bu flahane dekor içerisinde, XIV. Lui örne inde oldu u gibi hükümdar, burjuvazi ve aristokrasiyi mutlak otoritesi etraf nda toplamaya çal flm flt r. 2 Tevhid kelimesi, Allah n isimlerinden Vahid isminin kökünden gelmektedir ve Allah n (cc) birli i anlam n tafl maktad r. Var olan dinlerin hepsi, bafllang çta bu tek Allah (cc) inanc n temel ald hâlde, zaman içerisinde, ilahî mesaj tahrife u rad için çok tanr l hâle dönüflmüfltür. Hz. brahim (as) Arap Yar madas nda tek Allah a (cc) inanan Hanif dininin peygamberi olarak kabul edilmektedir. 16

17 DOKUZ YÜZ KATLI NSAN Avrupa k tas nda göze çarpan üçüncü önemli medeniyet hareketi ise 1730 larda bafllayan Ayd nlanma hareketiydi. Kant n deyimiyle insan n art k kendi vesayetini kazanma zaman n n geldi ine inan l yordu. 3 Bu hareketleri psikanalitik aç dan de erlendirirsek, Orta Ça karanl ndan uyanan Avrupa insan, bafllang çta köklerini antik medeniyet befli inde, yani eski Yunan ve Roma da arayarak bir anlamda ana rahmine geri dönmek istemiflti diyebiliriz. Daha sonra ise ideal babaya yönelmifl, yani hükümdarlar afl r yücelterek yetiflkinli e ulaflt n varsaym flt. Bütün bu süreçler s ras nda din giderek önemini yitiriyordu larda ngiltere de yaflanan Endüstri Devrimi nin yol açt kefliflerle, Bat insan tabiat güçleri ve madde üzerinde sonsuza dek hükmedece ini sanarak bir tür güçlülük sarhofllu u yafl yordu. Orta Ça da yaflad varolufl kayg s azalm fl, kendine olan güveni artm fl ve mecazi anlamda ana babas ndan koptuktan sonra art k göklerdeki babaya, yani Yarat c ya da ihtiyaç duymayaca n sanm flt. Hayat felsefesi sapere aude/kendi bilgeli ine kulak ver e dönüflmüfl ve insan kendi akl - na tapar hâle gelmiflti. Sekülarizm, rasyonalizm, pozitivizm, filozofik fizikalizm kavramlar zihinlere yerleflince matematiksel analiz sayesinde her fleyin, hatta insan nefsinin bile ölçülüp biçilerek anlafl labilece i varsay ld. Rönesans hareketine ontoloji/varl kbilim aç - s ndan, dar bilinç alan n n terk edilifli ve yeni imkânlar sunan kapsaml bir bilinç alan na geçifl olarak da bakabiliriz. lk bafllarda bu hareket Orta Ça n hurafelerle dolu, dar görüfllü, skolastik bak fl n sorgulad ve alternatif de erler araflt rd için yeniden do uflu temsil etmiflti. 3 H. F. Ellenberger, Die Entdeckung des Unbewussten, Verlag Huber, 1973, s

18 MUSTAFA MERTER Tevhid inanc ndan uzaklaflan kilise taraf ndan as rlar boyu aldat l p istismar edilen Avrupa insan, bunun ay rd na vararak uluhiyyet ile ilgili bilgilere karfl direnç gelifltirmifl, dolay s yla Tanr s ndan yüz çevirmiflti. Bu hâletiruhiye içerisinde, tanr sal rehberli i yads yarak kendi derinliklerine do ru, yaln z bafl na, dramatik bir Odise bafllatmak istiyordu. Tarih boyunca daha çok dinsel ö retilerin tekelinde olan psikoloji bilimi, böylece dine alternatif bir kurum hâline dönüfltü. Bu yolun önderleri ise ileride görece imiz üzere, aç k veya üstü kapal bir tarzda, âdeta peygamberlik misyonu üstlenmifllerdi. Modern psikoloji biliminin ç k fl noktas olan Ayd nlanma hareketi, akl öne ç karan Bat l düflünce sisteminin bel kemi ini oluflturur. Bu ba lamda, 1789 Frans z ve Amerikan ihtilalleri sonras nda din ve düflünce hürriyeti, insanlar aras eflitlik, sosyal devlet, e itim reformu gibi Bat medeniyetinin temel erdemlerinin ortaya ç k fl na tan k olmaktay z. Bununla birlikte Ayd nlanma hareketinin olumsuz olan yönü, psikoloji alan nda da gözlemlenen, spekülatif nitelikler tafl - mas yd. Ellenberger in iflaret etti i gibi, çok garip bir flekilde, ak lc l öne ç karan bu hareket, inan lmaz derecede ak ld fl spekülasyonlar da içerebiliyordu. Mesela Newton un yerçekimi gücünü keflfetmesinin ard ndan, tüm tabiat güçlerini ihtiva eden bir evrensel güç aray fl na gidildi. Medeniyetin befli i ve asli vatan Atlantis kavram ortaya at ld. nsanl n ilk dili araflt r ld. Mesmer, psikolojik yönden insanda hayvani, m knat s bir güç olabilece ini varsayd ve tedavilerini bu yönde odaklaflt rd! 4 Böyle spekülatif bir rasyonalite, tabii ki tepkisiz kalamazd lerde Almanya da ortaya ç kan romantizm hareketi, Ayd nlanman n ak l putunu bir süre için gölgede b rakt. nsan n sezgisel boyutu ön plana ç kar ld. Ne var ki, bu sezgisel uyan fl n 4 a.g.e., s

19 DOKUZ YÜZ KATLI NSAN duygusal planda insandaki yans mas, kayna belli olmayan bir tür hasretti! Schlegel in romanlar nda, ne arad n bilmeden hedefsizce oraya buraya koflturan insan betimlemeleri yer ald. Bu ac ya romantizm hastal dendi! 5 Romantikler arad klar n tabiatta bulacaklar n sand lar. Schelling taraf ndan bir tür tabiat felsefesi oluflturuldu. Allah la (cc) irtibat n koparm fl Bat l insan, alacakaranl k bir dünyada el yordam yla ilahî hikmeti ar yordu. Ama ak l yetmeyince dara düflen insanl n, çeyiz sand ndan ç karmaya al fl k oldu u çok de erli bir hazinesi vard : sezgi. Sezgi ve ilham, romantizm hareketi ile ön plana ç kt. fiafl rt c biçimde insan n, görünmeyen bilinçd fl bir denizde yüzdü ü keflfolundu. Sanki, as rlard r deniz kenar nda yaflam fl olan insan, ilk kez bir denizalt âlemi oldu unu idrak ediyordu! Sanki diyorum, çünkü orijinal mesajlar sonradan insanlar taraf ndan tahrif edilmemifl ilahî kaynakl bütün dinler, asl nda sistematik bir flekilde insanl bu denizalt âlemi, yani bilinçd fl ile temas ettirmek istemifllerdi. Bu aç dan bak ld nda dinin bir tan m da bilincin bilinçd fl alanlar entegre edecek flekilde genifllemesidir diyebiliriz. E. Fromm Zen ve Psikanaliz adl kitab nda Psikanaliz de ayn amac güder, ancak metotlar de ifliktir der. 6 Aradaki fark, insanl n bu aray fl senfonisini, orkestra flefi (mecazi anlamda Yarat c ) eflli inde veya flefsiz icra etmesinde gizliydi. fiefe küskün Avrupa insan, kendi bildi i gibi çalmak isterken, her müzisyen emprovizasyon yapmak niyetindeydi. K - sacas her müzisyen kendi bafl na bir flefti! Freud dan çok önceleri, bilinçd fl ile temas anlam nda psikanaliz; dininden kopmufl, Yarat c ya darg n, metafizik gerilim yaflayan Bat insan için bir umut kap s olmufltu. Mesela, res- 5 a.g.e., s E. Fromm, Psikoanaliz ve Zen, Yol Yay nlar. 19

20 MUSTAFA MERTER sam ve t p doktoru C. G. Carus ( ), nsan Nefsinin Tekâmül Tarihçesi adl kitab nda bilinçd fl na dair objektif ve oldukça kapsaml bir izahat yapm flt. Ellenberger e göre bu, Bat dünyas nda bir ilkti. 7,8 Tarihsel analiz aç s ndan bilinçd fl n n keflfinin nedenleri ve zamanlamas na göz att ktan sonra, flimdi Freud ile doruk noktas na ç kacak bu keflif sürecinin baz öncülerine bakal m. Freud ve Öncüleri: G. T. Fechner, J. Gassner, A. Messmer Yukar da de indi imiz spekülatif insan telakkisinin en önemli isimlerinden birisi; Freud un Büyük Fechner diye sözünü etti i, ak l babas G. T. Fechner dir. Protestan bir papaz n o lu olan Fechner, manik depresif rahats zl ktan mustarip bir t p doktoruydu. 3 y l süren a r bir depresyonun ard ndan düzelmifl, daha sonra ise yeniden manik bir döneme girmiflti. Yarat c taraf ndan dünyay kurtarmak üzere görevlendirildi ini iddia ediyordu. Asl nda sa l kl dönemlerinde Fechner, baflar l bir bilim adam yd. Deneysel metodolojiyi psikolojiye uyarlayarak bir ilke imza atm flt. Tutkulu bir flekilde, maddi ve manevi dünyalar aras ndaki iliflkinin s rr n çözmek istiyordu. Eski ran dini Mazdeizmden ve Yunan filozofu Plotinus dan esinlenerek Zend-Avesta adl kitab nda insan nefsi üzerine kendince yorumlar yapm flt. Fechner, Karfl laflt rmal Melekler Anatomisi adl kitab nda, dünya gezegenini canl olarak vas fland r yor ve varolufl hiye- 7 H. F. Ellenberger, Die Entdeckung des Unbewussten, Verlag Huber, 1973, s C. G. Jung da Leibniz, Kant ve Schelling in felsefi aç dan nefsin karanl k yönlerine iflaret ettiklerini fakat bir t p doktoru olan Carus un do a ve t p ilimlerinden yola ç karak bilinçd fl kavram na vard n teyit ediyor, bkz. C. G. Jung, die Archetypen und das Unbewusste, Walter Verlag, 1989, cilt 9/I, s

21 DOKUZ YÜZ KATLI NSAN rarflisinde dünyay insandan daha yüksek bir yere, yani melekler âlemine oturtuyordu. Ona göre, dünyada yaflayan tüm canl lar bu yüksek varl ktan türemiflti! Bununla birlikte Fechner in Freud cu psikanalize miras b rakt en uç spekülasyon, yok etme sürecinin, meydana getirme sürecinden daha asli bir prensip oldu u görüflüydü. 9 Her fleyin bafl kaos ve yok etmedir; yok etme kendisini yok etti inde varl k meydana ç kar felsefesi savunuluyordu! Freud un libido kuram n n yan s ra, ikinci temel içgüdü kuram olan tanatos (ölüm ve yok etme dürtüsü), a priori bir kabul olarak Fechner in bu ispats z spekülasyonuna dayand r lmaktad r. Bir baflka deyiflle, modern psikoloji biliminin öncüleri olan bu kifliler, insan asl nda kötüdür, ç k fl noktas kaostur iddias n tafl yorlard. Freud, büyük Fechner den, insan n sefaleti nin yan s ra, nefs enerjisi, haz/ac, devaml l k ve tekrarlama kuramlar n devrald. Ona göre nefsle ilgili her süreçte hem eros hem de tanatos vard. Eros (sevgi dürtüsü) daha büyük birimler oluflturmak isterken, tanatos (ölüm ve yok etme dürtüsü) tam tersini amaçl - yordu. Burada önemle üzerinde durulmas gereken nokta, bu düflünürlere göre tanatos un eros a göre daha temel bir ilke oldu uydu. Böylece ölüm, yok olma ve yok etme dürtüsü; finis-son olman n ötesinde telos, yani nihai hedef hâline dönüflüyordu! K. Marx ve C. Darwin in yan s ra, S. Freud un modern ça n dünya görüflüne flekil veren, ça n ruh yap s n belirleyen, psikanaliz medeniyetini oluflturan bir bilim adam oldu unu düflünürsek bu karamsar, insan afla lay c, sözde bilimsel ve spekülatif hezeyanlar n ne kadar tahrip edici oldu unu tahmin edebiliriz. E er bugün kendi kendini yok etmeye yönelmifl ça dafl tüketim toplumunun dinamiklerini anlamak ve çareler üretmek istiyorsak, bu düflünürlerin geçmiflte ektikleri tohumlar görmeliyiz. 9 H. F. Ellenberger, Die Entdeckung des Unbewussten, Verlag Huber, 1973, s

22 MUSTAFA MERTER Bu sat rlar okurken aman can m bana ne Freud dan demek ne yaz k ki pek mümkün de il. Freud ve psikanaliz, Freud cu olsun veya olmas n, Bat dünyas n n düflünce yap s n, hayata ve insana bak fl tarz n derinden etkilemifltir. Bu etki sadece Bat medeniyeti ile s n rl kalmam flt r. Özellikle Hollywood film endüstrisi ve televizyon vas tas yla bütün dünyaya yay lmas söz konusudur. Mesela modern, ça dafl, özgür kad n konusunda, kad - n n bu sözde yetersizli i ile ilgili birkaç örnek verelim. Freud un öne sürdü ü gibi do ufltan f trî yetersizlik tafl - d na (penis k skançl!) inanm fl veya inand r lm fl zavall bir kad n, bilmeden bir ömür boyu bu yetersizli i aflmaya çabalayacakt r. Bunu iki flekilde yapabilir. F trî (ilk yarat l fl) yap s na uymayacak bir flekilde, maddi güç, etkinlik, mevki ve iktidar peflinde afl r derecede koflarsa kad n, fark na varmaks z n erkekleflmeye, bir tür erkek karikatürü olmaya bafllar. Asli güzelliklerini, yani bilgeli ini, yarat c l n, sezgiselli ini ve merhametini bu erkeksi varolufl tarz yla yitirdi i için, asli yap s ndan giderek uzaklafl r ve bilmeden asl na ihanet etmifl olur. (Ne dedi imi kendi gözlerinizle görmek için yabanc bir televizyon haber kanal n aç p han m sunucular tefekkürle izleyebilirsiniz.) Böylece Bat dünyas nda ve ABD de gittikçe artan oranlarda izledi imiz, emansipe olmufl erkek kad nlar meydana ç kar. Bu erkek kad n her alanda erke i aflmaya çal flarak penis siz olma kompleksini, erkek dünyas ndaki erkeksi baflar lar yla telafi etme aray fl ndad r. Bu kad nlar için kad n-erkek iliflkisi zoraki bir dürtü tatmini sürecine dönüflmüfltür. Kad n, kendi özüne ihanet etti i için hem kendinden hem de erkeklerden nefret etmektedir. Baz lar da zaten biseksüel (erkek kad n fark gözetmeyen) bir cinsel hayat seçerler. Anonim cinsellik, gecelik iliflkiler, sada- 22

23 DOKUZ YÜZ KATLI NSAN katsiz geçici aflklar, kompulsif /dürtüsel bir refleksle, boflalmak için yap l r. Uzun ve istikrarl iliflkiler s k c, k s tlay c, bunalt c gelir. Normal cinsellik bir süre sonra tatmin etmedi- i için, sap k (perversiv) iliflkilere baflvurulur. Sadizm, mazoflizm, fetiflizm, grup seks ve uyar c madde kullan m, bu monotonlu a çeflni getirme aray fllar d r. Lâtif, yani asli duygular yaflayamad ndan, varoldu u katta hapsolmufl kad n için bütün bu sayd klar m, trajik kendini kurtarma çabalar d r. lle de çocuk isteniyorsa bir bara gidilip kuvvetli bir ayg r erkek seçilir, hamile kal n r ve do acak çocu a babas n n kim oldu u kas tl bir flekilde söylenmez. Söylenmez çünkü iliflkinin sorumlulu u tafl nmak istenmez. Kaliforniya dan bafllayarak bütün dünyaya yay lan bu son derece bencil tutum (çocu- unu bile bile babas z b rakmak, bilmem hangi ahlâk kodeksine uyar) art k belirli bir kesimin istisnai hayat tarz de il, giderek yayg nlaflan sap k bir davran fl biçimidir. Ne yaz k ki içinde yaflad m z psikanaliz medeniyeti, kad n asli de erlerinden kopartarak bir anlamda had m etmifltir. Giderek erkekleflen bu de ersiz kad n, de erli olma çabalar n bir baflka yönde sürdürerek kendini teflhir etmeye bafllar. Do ufltan gelen (Freud a göre) yetersizli i ile kad n, de er kazanabilmek için, diflili ini afl r derecede sergilemeli, erkeklerin dünyas nda bedeninin mahrem yerlerini görüntü olarak sunarak flerefini kurtarmaya çal flmal d r. Esasen burada da insani de erler aç s ndan trajik bir süreç yaflan r. Bat dünyas n n sözde özgür, ça dafl kad n ; fark na varmadan, de erli olay m derken cinsel nesne hâline dönüflür; kendi bedenini erkek dünyas nda pazarlar hâle gelir. Belki de en kötüsü, nefsini karartma pahas na, Can ndan uzaklafl p kendine yabanc lafl r. Reklam endüstrisinin panolar nda ve televizyonda gördü ümüz ç plak genç k zlar, gözlerimizin önündeki trajik örnekler- 23

24 MUSTAFA MERTER dir. Genelde biz bu resimlere bakt m zda basit bir savunma mekanizmas n kullan p bu nas l olsa benim k z m, bac m, anam, yak n m de il diyerek olay n vahametini örtbas ederiz. Fakat bu tutumumuzda devasa bir yan lg ve haks zl k yatar. Gelin bu anlatt klar m kan tlayacak bir deney yapal m: Günlük gazetemizin arka sayfas ndaki veya hafta sonu ekindeki yar ç plak bir manken k z m z seçip resimdeki bafl k sm n bir makasla keselim. Ve yine bir yak n m z n, ki k z m z, bac m z, anam z olabilir, ayn boydaki bir resmini bularak ac - madan o resmin de bafl k sm n kesip birinci resmin üstüne yap flt ral m. Bu uygulamay gerçeklefltirirseniz ilk aflamada akl n z duracak ama kar n k sm n zda baz his ler oluflacak. flte oluflacak bu hislere güvenin çünkü akl n durdu u yerde yüce Rabbimiz bizlere baflka organlar m z vas tas yla mesaj verir. Biz Do u nun bilge insanlar, tabii ki o hayas zca bedeni sergilenen k z n, asl nda bizim de k z m z, bac - m z, can m z oldu unu biliriz ama sadece bildiklerimizi bir süre için unutmufluzdur, o kadar! Bu sat rlar okuyan baz okuyucular, ama o k z yetiflkin bir insan, bunu da bilerek yap yor derlerse yine sizlere küçük ve çok basit bir uygulama önerece im. Lütfen bir büyüteç al n ve o k zlar m z n gözlerindeki ifadeye, yine tefekkür durumu içinde, derinli ine bir bak n. Bir mucizeyle karfl laflacaks n z. K z m z sizinle konuflacak ve siz de o mesaj, akl n zda de il, gönlünüzde hissedeceksiniz. Nesneye indirgenmifl, papa an gibi her taraf boyanm fl, estetik ameliyatlarla asl ndan kopmufl, bedeninin en kutsal yerleri kasap dükkân ndaki etler gibi sergilenen, cüretkâr mini ete iyle mahremiyetinin son s n rlar na kadar aç l p saç lan, seks objesi, modern/ça dafl kad n, asl nda bir insanl k trajedisidir. Onlar bilmese de veya bildiklerini unutmufl olsalar da Hz. Mevlânâ m z n afla daki beyitle- 24