Tıbbi Atık Yönetiminde Bursa Örneği

Transkript

1 Tıbbi Atık Yönetiminde Bursa Örneği N. Kamil Salihoğlu, Güray Salihoğlu Uludağ Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü Görükle, BURSA, 1. Giriş Özet Bursa da yıllara bağlı nüfus artışı ve genişleyen büyükşehir belediyesi sınırlarıyla birlikte tıbbi atık miktarı 1996 da 277 ton/yıldan, 2008 de 2067 ton/yıl değerine ulaşmıştır. Çalışmada, 2008 yılı Mayıs-Aralık döneminde toplam tıbbi atığın %64 ünü oluşturan özel ve kamu hastanelerinde yatak başına günlük atık oluşumu hesaplanmıştır. En yüksek atık oluşumu 1,88±0,08 kg /yatak.gün ile U.Ü. Tıp Fakültesinde tespit edilmiştir. Bursa da Mayıs 2008 den itibaren Büyükşehir Belediyesi tarafından 27 adet hastane, 275 adet sağlık ocağı ve poliklinikten toplanan tıbbi atıkların sterilize edilerek depolama sahasına gömüldüğü yeni bir sisteme geçilmiştir. Sistemin tam otomasyona geçmesiyle kentte toplanan tıbbi atıkların kaynağı ve miktarı ile ilgili olarak hastanelerde klinikler bazında bilgiye ulaşılmış olacaktır. Anahtar Kelimeler: Tıbbi atık, yönetim, sterilizasyon Medical Waste Management: Bursa Case Study Abstract The medical waste amount of Bursa has reached to 2067 ton/year in 2008 from 277 ton/year in 1996, because of the population increase and enlargement of the boundaries of the metropolitan municipality. Daily medical waste generation of the public and private hospitals during the May-December 2008 period, which amounts to 64% of the total medical waste, was determined in this study. Uludag University Medical Faculty was found to generate the highest medical waste with a rate of 1.88±0.08 kg /bed.day. Bursa Metropolitan Municipality is currently conducting a new clinical waste management system, composed of landfilling the medical waste collected from 27 hospitals, 275 health care centers after the sterilization stage. The sources and amounts of the medical waste produced in the city will be based on the information even from the clinics of the hospitals, when the new system is fully automated. Keywords: Medical waste, management, sterilization Ülkemizde yılda yaklaşık 147 Ton /gün tıbbi atık oluştuğu tahmin edilmektedir (Demir vd. 2002). Yatak başına günde oluşan tıbbi atığın özel hastanelerde 2,01 kg, devlet hastanelerinde 1,92 kg olduğu belirlenmiştir (Curi 1998). Alagöz ve Kocasoy (2008) tarafından İstanbul da yürütülen bir çalışmada tıbbi atıkların oluştuğu kaynakta evsel ve geri dönüşebilir atıklarla beraber toplanarak bertaraf sahasına taşındığı, eğitim, açık standartların konulması ve sıkı bir şekilde uygulanması ile tıbbi atık miktarında önemli ölçüde azalma sağlanabileceği bildirilmiştir. Günümüzde tıbbi atıkların kaynağında azaltılması ve bertaraf maliyetlerinin düşürülmesiyle ilgili olarak pek çok bilimsel çalışma yürütülmektedir (Lee vd. 1

2 TÜRKAY 2009 Türkiye de Katı Atık Yönetimi Sempozyumu, YTÜ, Haziran 2009, İstanbul 2004; Cheng vd. 2009; Garcia 1999). Ülkemizde tarih, sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile gerekli yasal düzenlemeler yapılmış olmasına rağmen tıbbi atık yönetimi konusunda uygulama eksiklikleri oldukça fazladır. Tıbbi atıkların yaratacağı riskler göz önüne alındığında bertaraf işlemi sırasında kullanılan poşet, personel, personelin güvenlik ekipmanları ve taşıma aracı gibi bir çok unsur hayati önem taşımaktadır. Tıbbi atıkların bertarafına ilişkin ülkemizde en yaygın uygulanan metot depolamadır. Çalışma kapsamında atık oluşum miktarları, ana kaynakları tespit edilerek kent bazında uygulanacak tıbbi atık yönetim planına altyapı oluşturulmaya çalışılmıştır. Bursa da yıllara bağlı nüfus ve genişleyen büyükşehir belediyesi sınırlarıyla hizmet edilen yerleşim sayısının artışı ile tıbbi atık miktarı 1996 da 277 ton/yıldan, 2008 de 2067 ton/yıl değerine ulaşmıştır yılına kadar toplanan atıklar Hamitler Kent Katı Atık Depolama Sahasında açılan çukurlarda kireçlenerek depolanmıştır. Tıbbi atık yönetimini düzenlemek isteyen Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2886 sayılı İhale Kanunu 51/g maddesi uyarınca yap-işlet-devret yöntemiyle özel bir şirkete 10 yıl süreyle tıbbi atıkların halk sağlığına ve çevreye zarar vermeden ayrı toplanması, taşınması ve tıbbi atık sterilizasyon tesisi inşa edilerek, tıbbi atıkların sterilize edildikten sonra bertaraf edilmesi işini ihale etmiştir. Büyükşehir Belediyesi tarafından, 27 adet hastane, 275 adet sağlık ocağı ve poliklinikten toplanan tıbbi atıkların Mayıs 2008 den itibaren işletmeye alınan sterilizasyon ünitesinde sterilizasyonunu da içeren yeni bir yönetim sistemi uygulamaya konulmuştur. Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nde belirtilen ve 2006/7 sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı genelgesiyle önerilen sterilizasyon yöntemi birçok ilde de yapım ve işletme aşamasındadır. Bu sistemde tıbbi atıklar, radyoaktif doz ölçerlerle ve metal kontrol dedektörleriyle kontrol edilmekte, özel araçlarla barkot sistemiyle etikenlenmiş özel plastik kovalarda toplanmakta, sterilizasyon ünitesinde işlem görmekte ve son parçalama sonrası yine depolama sahasında belirlenmiş alanlarda depolanmaktadır. Atık miktarlarının ünite bazında belirlenmesine dayalı sistemin ülkemizde yaygınlaşması durumunda önemli bir veri altyapısı oluşturulacaktır. Ocak 2009 da gerçekleştirilen İl Mahalli Çevre Kurulu kararıyla merkez ve tüm ilçelerdeki tıbbi atıkların toplanmasını içeren sistemle oluşan atığın kaynağından nihai bertaraf noktasına gelinceye dek takibi mümkün olacaktır. Sistemin devreye alınmasıyla şehir içi tıbbi atık bertaraf maliyeti 2008 yılına göre %28 lik artışla 1,534 YTL/kg değerine ulaşmıştır. Bertaraf bedellerindeki artış sebebiyle sağlık kuruluşları kendi bünyelerindeki tıbbi atık yönetim sistemlerini yeniden ele almaya başlamışlardır. 2. Materyal ve Metot Sterilizasyonunun başladığı 2008 Mayıs ayından itibaren 8 aylık dönemde sağlık kurumlarından toplanan tıbbi atıkların miktarları kaydedilmiştir (BBB 2009). Tıbbi atık miktarları dikkate alınarak kentte tıbbi atıkların ana kaynakları belirlenmiştir. Bu kaynakların kapasiteleri, aylık tıbbi atık miktarları dikkate alınarak birim atık oluşum miktarları belirlenmeye çalışılmıştır. Yeni kurulan sterilizasyon tesisi ve atık yönetim sistemi incelenerek tariflenmiştir. Uygulanan yeni sistemin akım şeması oluşturulmuş ve işleyiş hakkında bilgi verilmiştir. 3. Değerlendirme ve Sonuç Bursa da tıbbi atıklar, 1996 yılından itibaren soğutmalı kamyonlarla toplanmakta ve Hamitler Katı Atık Depolama Sahasına kireçlenerek gömülmektedir. Toplanan tıbbi atık miktarı, 1996 da 277 ton/yıldan, 2008 de 2067 ton/yıl değerine ulaşmıştır. Bu artışta yıllarında Bursa da nüfusun kişi üzerinde artmasının yanı sıra (TÜİK 2008) büyükşehir belediyelerinin genişleyen sınırlarıyla hizmet edilen nüfustaki artışın da etkisi bulunmaktadır. Bu dönem için bir önceki yıla oranla ortalama %14,27±6,42 artışla, 143,92±74,3 ton atık toplanan miktara ilave olmuştur. Şekil 1 de yılları arasında Bursa da toplanan tıbbi atık miktarları ve bir önceki yıla göre artış yüzdeleri görülmektedir. 2

3 Tıbbi Atık Yönetiminde Bursa Örneği Ton Yüzde (%) 100,00 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0, Tıbbi Atık Miktarı Yıllar Önceki Yıla Göre Atıktaki Artış Şekil 1. Bursa da toplanan tıbbi atıkmiktarı ve bir önceki yıla göre artış yüzdeleri 2008 Mayıs Aralık dönemine ait tıbbi atıkların oluştuğu kaynağa göre ayrımı Şekil 2 de görülmektedir. Bursa da oluşan tıbbi atıkların %66 lık kısmı kamu hastanelerinden, %19 luk kısmı özel hastanelerden, %10 luk kısmı diyaliz ve kan merkezlerinden ve %5 lik kısmı sağlık ocağı, dispanser vb. sağlık kuruluşlarından meydana gelmektedir (BBB 2009). 5% 10% 19% 66% Özel hastaneler ve muayenehaneler Kamu hastaneleri Diyaliz ve kan merkezleri Diğer Şekil 2. Bursa da tıbbi atık kaynaklarının yüzdeleri Aynı döneme ait çalışmalarda yatak başına günlük atık oluşum miktarları da belirlenmeye çalışılmıştır. Bunun için tam teşekküllü olarak tüm birimlerde hizmet veren 665 yataklı U.Ü. Tıp Fakültesi, toplam 1801 yataklı 3 devlet hastanesi, 286 yataklı Yüksek İhtisas Hastanesi ve toplam 554 yataklı 4 özel hastanenin verileri incelenmiştir. Bu sağlık kuruluşlarının toplam atık içindeki yüzdeleri sırasıyla %22,5, %23,4, %5,8 ve %12 dir. Şekil 3 te tam teşekküllü hastanelerde yatak başına günde oluşan tıbbi atık miktarları görülmektedir. Diğer uzmanlaşmış sağlık kuruluşlarında yatak başına atık oluşum miktarının yüksek oranda değişkenlik göstermesi sebebiyle atık miktarları belirlenirken tam teşekküllü hastaneler dikkate alınmıştır. 3

4 TÜRKAY 2009 Türkiye de Katı Atık Yönetimi Sempozyumu, YTÜ, Haziran 2009, İstanbul Hastaneler U.Ü.Tıp Fakültesi 1,88± 0,08 Özel Hastaneler 1,29± 0,2 Yüks ek İhtisas Hastahanesi 1,12± 0,05 Devlet Hastaneleri 0,74± 0,06 0 0,5 1 1,5 2 Tıbbi Atık (kg) / Yatak.Gün Şekil 3. Tam teşekküllü hastanelerde günde yatak başına oluşan tıbbi atık miktarları Mayıs 2008 tarihinden itibaren devreye alınan günlük kg.işleme kapasitesine sahip sterilizasyon ünitesinin bulunduğu sistemde barkodlu olarak sağlık kuruluşlarına dağıtılan konteynerler elektronik terazilerle tartılmakta ve soğutmalı kamyonlarla tesise nakledilmektedir. Şekil 4 te uygulanan toplama ve bertaraf yöntemine dair akım şeması görülmektedir. Sağlık Kuruluşu Boş Konteynerler Konteynerlerin Dezenfeksiyonu Barkodlu İnternet Konteynerlerin Elektronik Terazi ile Tartımı Soğutmalı Tıbbi Atık Aracı Soğutmalı Geçici Depo Metal ve radyoaktivite taraması İşletmeci Firma Bursa Büyükşehir Belediyesi Sterilizasyon Sterilizasyonun indikatörlerle teyidi Yeniden Sterilizasyon Parçalama Ünitesi Kent Katı Atık Depolama Sahası Depolama Kayıtları 4 Şekil 4. Bursa da uygulanmaya başlanan tıbbi atık toplama ve bertaraf akım şeması Bu arada elde edilen atık miktarı internet aracılığıyla ilgili birimlere gönderilmektedir. Sistemin işletiminde 12 si atık toplamada olmak üzere 22 personel görev almaktadır. Tesise gelen atıklar önce proses başlangıcına kadar soğutmalı geçici depoda bekletilmekte, bu arada taşıma araçlarının içi dezenfekte edilmektedir. Atıklar metal ve radyoaktivite dedektörleriyle taranmakta daha sonra

5 Tıbbi Atık Yönetiminde Bursa Örneği poşetler içinde sterilizasyon ünitesinin (otoklav) konteynerine alınmaktadırlar. Proses işleyişinde önce otoklav basıncı 0,06-0,16 bara kadar ön vakumlandırma işlemiyle düşürülmekte, sonra doymuş buharla 4,34 bar basınca ulaşılıp C de sterilizasyon işlemi gerçekleştirilmektedir. Yoğuşan su tahliye edilmekte, son vakumlama ile yeniden düşürülen basınç sonrası ortalama 40 dakika içinde işlem tamamlanmaktadır (Bondtech 2009). Sterilizasyonun gerçekleştiğinin teyidi için Bacillus stearothermophilus türü mikroorganizmalar indikatör olarak izlenmektedir. Sterilizasyon teyit edildiğinde atık son parçalamadan geçirilerek hacmi azaltılmakta ve depolama sahasının belirli bir bölgesine depolanmaktadır. Tıbbi atıkların bertarafında kritik uygulamalardan birisi tespit edilecek bertaraf ücretidir. Tıbbi atıkların yüksek ücretlendirilmesi durumunda bazı sağlık kuruluşları tarafından ödenecek toplam bedelin düşürülmesi amacıyla tıbbi atıkların evsel atıklar içerisine karıştırıldığı gözlenmiştir. Düzenli tutulan kayıtların bu tür durumların önüne geçilmesinde önemi büyüktür. Şekil 5 te Bursa da tıbbi atıkların bertarafında İl Mahalli Çevre Kurulu nca belirlenen ücretler görülmektedir yılına kadar her 4 aylık dilim için farklı atık miktarı aralıklarına göre farklı ücretlendirme öngörülmüştür ve 2007 yılında bir önceki yıla göre farklı atık sınıfları için ortalama %22,5±6 artış gerçekleştirilmiştir yılından itibaren atık sınıflandırması yerine büyükşehir sınırları içinden ve dışından alınmasına dayalı tek tip fiyatlandırma tercih edilmiştir. Ayrıca 2009 yılından itibaren yeni bir uygulamayla tıbbi atıkların özel muayenehanelerden ayda 35,4 TL karşılığı toplanması kararı da alınmıştır. TL/kg 1,8 1,6 1,4 1,2 0,8 1 0,6 0,4 0, kg'a kadar kg'a kadar kg'a kadar kg üzeri 1000 kg'a kadar kg'a kadar kg'a kadar kg üzeri 1000 kg'a kadar kg'a kadar kg'a kadar kg üzeri Büy. Bld. Sınırı Büy. Bld. Sınır Dışı Büy. Bld. Sınırı Büy. Bld. Sınır Dışı Atık Sınıfları Şekil 5. Bursa da İl Mahalli Çevre Kurulu nca belirlenen tıbbi atık bertaraf ücretleri Sonuç olarak; ülkemizde tıbbi atıkların sterilizasyonla bertaraf yöntemine geçiş sürecinde önemli bir mali kaynak ihtiyacı ortaya çıkacaktır. Bursa vb. öncü belediyelerin uyguladıkları sistemlerin etkinliği diğer belediyeler için bir referans teşkil edecektir. Bursa da tıbbi atıkların toplama sisteminin tam otomasyona geçmesiyle hastanelerin klinikler bazında oluşturdukları atık miktarlarındaki değişime ait verilere ulaşmak mümkün olacaktır. Elde edilen veriler sağlık kuruluşlarında uygulanacak tıbbi atık yönetim sistemi çalışmalarına temel oluşturacaktır. Bursa ile ilgili yapılan çalışmalarda sağlık kuruluşlarının tıbbi atık yönetimi konusunda genellikle tekil uygulamalar yaptığı tespit edilmiştir. Sağlık İl Müdürlüklerinin öncülüğünde gerçekleştirilecek uygulamalarla her sağlık kuruluşu için atık yönetim sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Bu sayede atık oluşum hızları kontrol altına alınabilir ve tıbbi atıkların daha güvenli bir şekilde bertarafı sağlanabilir. 5

6 TÜRKAY 2009 Türkiye de Katı Atık Yönetimi Sempozyumu, YTÜ, Haziran 2009, İstanbul Teşekkür Bu çalışmada Bursa Büyükşehir Belediyesi, Çevre Koruma ve Kontrol Daire Başkanlığı na gösterdikleri destekten dolayı teşekkür ederiz. Kaynaklar [1]. Demir, A., Şengün, R.B., Özkaya, B., The management of medical wastes in İstanbul. In: Kocasoy, G., Atabarut, T., Nuhoğlu, _I. (Eds.), In: Appropriate Environmental and Solid Waste Management and Technologies for Developing Countries, vol. 1. İSTAÇ A.Ş., İstanbul, Turkey, pp , [2]. Curi, K., Ekinci, E., Kocasoy, K., Management of Solid and Healthcare Wastes National Environmental Plan, Planning State of Turkey. DPT Press, Ankara, Turkey, [3]. Alagöz, A. Z., Kocasoy G. Determination of the best appropriate management methods for the health-care wastes in İstanbul, Waste Management, (28), , [4]. Lee, B., Ellenbecker, M. J., Moure-Ersaso, M., Alternatives for treatment and disposal cost reduction of regulated medical wastes, Waste Management, (24), , [5]. Cheng, Y.W., Sung F.C., Yang, Y., Lo Y.H., Chung Y.T., Li, K.-C. Medical waste production at hospitals and associated factors, Waste Management, (29), , [6]. Garcia, R., Effective cost-reduction strategies in the management of regulated medical waste, AJIC Am J Infect Control, (27),165-75, [7]. Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, tarih, sayılı Resmi Gazete. [8]. Bursa Büyükşehir Belediyesi (BBB), Çevre Koruma ve Kontrol Daire Başkanlığı, [9]. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2007 Nüfus Sayımı Sonuçları, Haber Bülteni, Sayı: 9, 21 Ocak [10]. Bondtech Corporation, Medical Autoclaves Validation Test Results,