T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI DJTAL BÖLÜNME OLGUSU VE TÜRKYE ÜZERNE BR UYGULAMA. Cengiz AYTUN YÜKSEK LSANS TEZ

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI DJTAL BÖLÜNME OLGUSU VE TÜRKYE ÜZERNE BR UYGULAMA. Cengiz AYTUN YÜKSEK LSANS TEZ"

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI DJTAL BÖLÜNME OLGUSU VE TÜRKYE ÜZERNE BR UYGULAMA Cengiz AYTUN YÜKSEK LSANS TEZ ADANA

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI DJTAL BÖLÜNME OLGUSU VE TÜRKYE ÜZERNE BR UYGULAMA Cengiz AYTUN DANI$MAN: Prof. Dr. E. Alper GÜVEL YÜKSEK LSANS TEZ ADANA, 2005

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüüne, Bu çalma, jürimiz tarafndan ktisat Anabilim Dalnda YÜKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.. Ba.kan : Prof. Dr. E. Alper GÜVEL (Danman). Üye : Doç. Dr. Murat DO.ANLAR. Üye : Doç. Dr. Azmi YALÇIN ONAY Yukardaki imzalarn, ad geçen öretim elemanlarna ait olduklarn onaylarm..../.../2005 Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVA; Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanlan özgün ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, çizelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gösterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'ndaki hükümlere tabidir.

4 ii ÖZET DJTAL BÖLÜNME OLGUSU VE TÜRKYE ÜZERNE BR UYGULAMA Cengiz AYTUN Yüksek Lisans Tezi, ktisat Anabilim Dal6 Dan6.man: Prof. Dr. E. Alper GÜVEL Eylül 2005, 136 sayfa Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri, yirminci yüzyln sonlarn ekillendiren en etkili güçlerden biridir. Bu teknolojiler; insanlarn yaama, örenme ve çalma ekilleri ve sivil toplum ile devletin etkileimini devrim yaratacak ekilde etkilemitir. Bireysel ve toplumsal yaam kökünden deitirmekte, çok ciddi ekonomik, sosyal, kültürel ve politik sonuçlar dourmakta olan bu devrim, Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerine ve hizmetlerine eit eriememe ad verilen Dijital Bölünme bata olmak üzere pek çok soruna da sebep olmutur. Bu çalmada; büyük ölçüde, enformasyon toplumlarnn ürettii enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerini, kullanabilenler ile kullanamayanlar arasndaki uçurum Türkiye balamnda incelenmektedir. Çalmada Türkiye deki enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerin durumu sergilenmekte, Türkiye ile Avrupa Birlii ile arasndaki dijital bölünmeyi sergileyen bir endeks uygulamas yaplmaktadr. Uygulama ile dijital bölünmenin büyüklüü ve kapanmakta olup olmadnn belirlenmektedir. Buna ilave olarak Türkiye ile AB arasndaki dijital bölünmeye neden olan en önemli faktörler tespit edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Dijital Bölünme, Saysal Uçurum, Enformasyon, Telekomünikasyon, Enformasyon Toplumu, Bilgi Toplumu, Teknoloji, Bilgi.

5 iii ABSTRACT THE DIGITAL DIVIDE FACT AND AN APPLICATION ON TURKEY Cengiz AYTUN Master Thesis, Department of Economics Supervisor: Prof. Dr. E. Alper GÜVEL September 2005, 136 pages Information and telecommunication technologies are, one of the most influential factors affecting the last decades of 20 th century. Those technologies influence the life, learning processes, working styles and the interaction between civil society and the state by causing a revolution. This revolution changes the lifes of individuals and the society and creates very serious economic, social, cultural and political outcomes. However, this revolution causes many serious problems. One of them is called digital divide which is defined as unequal access to the information and telecommunication technologies and services. In this study, the information and telecommunication technologies, which are produced by the information societies, are examined in terms of the differences in the degree of accessibility among individuals in Turkey and EU. In this study, the state of information and telecommunication technologies in Turkey is illustrated by forming an index showing the digital divide between Turkey and European Union. In the application, the state of digital divide and whether these divide is bridging or not, are examined. In addition, the factors causing the digital divide between Turkey and European Union are determined. Keywords: Digital Divide, Information, Telecommunication, ICT, Information Society, Knowledge Society, Knowledge.

6 iv ÖNSÖZ Bu çalmann konu seçiminden son kontrollerine kadar her aamasnda bana destek olan ve beni yönlendiren deerli hocam Prof. Dr. E. Alper Güvel e, öncelikle teekkür ederim. Ayrca; Yüksek Lisans çalmamn yarda brakmay dahi düündüüm zor anlarnda beni her zaman yüreklendiren ve her akam eve koa koa gitmemin sebebi olan sevgili eim Selda Aytun a, kendisiyle oyun oynayacama tezim için çalmama anlay gösteren kendisi minicik kalbi kocaman kzm Deniz e ve bütün aileme teekkür ederim. Bu arada Yüksek Lisans çalmamn her aamasnda bana moral destei veren deerli arkadam Emrah Yenilmez e, zorlandm anlarda hep yanmda olan deerli arkadalarm Ar. Gör. Selim Çakmakl ve Ar. Gör. Tolga Kaba a burada teekkür etmemek hakszlk olur. Son olarak 19 Mays 2005 te kaybettiim azmi ve beyefendilii ile kendime hep örnek aldm deerli kaynpederim Emin Alacagöz e buradan teekkür etmeyi bir borç biliyor ve bu çalmay onun aziz hatrasna ithaf ediyorum. Not: Bu çalma Ç.Ü. Aratrma Fonu tarafndan desteklenmitir (Proje No: BF2005YL5). Cengiz AYTUN Adana, Eylül 2005

7 v ÇNDEKLER Sayfa ÖZET...ii ABSTRACT...iii ÖNSÖZ... iv KISALTMALAR LSTES... ix TABLOLAR LSTES... x $EKLLER LSTES... xi EKLER LSTES...xiii GR$... 1 BRNC BÖLÜM ENFORMASYON TOPLUMU KAVRAMI VE OLU$UM SÜREC 1.1. Enformasyon Toplumunun Öncesi: Tarm ve Endüstri Toplumu Endüstri Toplumunun Douu ve Geliimi Endüstri Toplumunun Krizi Enformasyon Toplumu Enformasyon Toplumunun Douu Enformasyon Toplumunun Temel Karakteristikleri Ekonomik Yapdaki Dönüüm Yükselen Yeni Snflar Bilginin Artan Rolü Enformasyon Teknolojisi Enformasyon Toplumunun Dier Karakteristikleri Enformasyon Toplumu ve Türkiye Türkiye deki Kavramsal Tartmalar Enformasyon Toplumu Olma Yolunda Türkiye... 21

8 vi KNC BÖLÜM ENFORMASYON TOPLUMU SÜRECNDE DJTAL BÖLÜNME 2.1. Dijital Bölünme Dijital Bölünmenin Gerisindeki Anahtar Kavram Olarak nternet Dijital Bölünmeyi Azaltmann Önemi Ekonomik Eitlik Sosyal Mobilite Demokrasi Ekonomik Büyüme Dijital Bölünme ve Uluslar Aras Çalmalar Dünya Genelinde Dijital Bölünme Dijital Bölünmenin Ölçülmesi Dijital Bölünme ve Enformasyon Toplumuna Hazr Olma le lgili Çalmalar Gelimekte Olan Ülkeler çin Rehber E-ticarete Hazr Olma Ölçümü A le Balanm Dünyada Yaamak çin Hazr Olma Rehberi ITU nternet çin Ülke Durum Analizleri SIDA Çalmalar Enformasyon Toplumuna Hazrlk Asya Aratrmalar McConnell International Küresel Enformasyon Toplumuna Hazrlk Aratrmalar WITSA Uluslar Aras E-ticaret ncelemeleri Crenshaw & Robinson nternet Geliiminin Ülkeler Aras Analizi CIDCM nternet Modeli Görümeleri The Economist Intelligence Unit E-ticarete Hazr Olma Derecelendirmesi SIBIS Enformasyon Toplumunu Derecelendirmede statistiki Göstergeler Metric-Net Dünya Genelinde Enformasyon Teknolojileri Derecelendirme Raporu Dünya Bankas Bilgi Ölçüm Metodolojisi Dünya Ekonomik Forumu NRI Göstergesi... 43

9 vii A.T. Kearney - Foreign Policy Magazine Küreselleme Endeksi ITU Dünya Telekomünikasyon Göstergeleri ITU Dijital Eriim Endeksi ORBICOM Dijital Bölünmeyi zleme Projesi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ENFORMASYON VE TELEKOMÜNKASYON TEKNOLOJLERNN TÜRKYE VE AVRUPA BRLC NDEK DURUMU 3.1. Türkiye ve AB için ICT Göstergeleriyle Dijital Bölünme ICT Altyaps Göstergeleri Sabit Telefon Hatlar Mobil Telefon Abonelikleri Kablolu Televizyon Abonelikleri nternet Sunucular Güvenli nternet Sunucular Uluslar Aras Bant Genilii ICT Beceri Seviyesi Göstergeleri Yetikin Okuryazarlk Oranlar Okullama Oranlar ICT Nüfuzu Göstergeleri TV Sahibi Haneler Bilgisayar Saylar nternet Kullanclar ICT Güçlülük Göstergeleri Geni Bant Kullanclar Ortalama Uluslar Aras Telefon Trafii Türkiye de Enformasyon ve nternet Politikalar TUENA Öncesindeki Çalmalar ( ) Türkiye Ulusal Enformasyon Altyaps Ana Plan Projesi Ulatrma ;ûras VIII. Be Yllk Kalknma Plan Kapsamndaki Çalmalar... 73

10 viii Bilgi Teknolojileri Yaygnlk ve Kullanm Aratrmas Telekomünikasyon Kurumu, Saysal Uçurum Raporlar Türkiye Biliim ;uras e-türkiye Çalmalar Vizyon Politikalar Hakknda Genel Deerlendirme DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKYE ÜZERNE UYGULAMA 4.1. Model Evren ve Örneklem Uygulama Bulgular ve Yorum SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇM ;

11 ix KISALTMALAR LSTES ASEAN APEC B LTEN BTYK CIDCM E T EIU ET EU ICFA-SCIC ICT InfoDev IT ITU NRI OECD PC SIBIS SIDA TES D TTGV TUENA TÜBA TÜB TAK UNCTAD UNDP WEF WITSA WSIS : Association of Southeast Asian Nations : Asia-Pacific Economic Cooperation : Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Aratrma Enstitüsü : Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu : Center for International and Conflict Management : Enformasyon ve letiim Teknolojileri : The Economist Intelligence Unit : Enformasyon Teknolojisi : European Union : International Committee on Future Accelerators - Standing Committee on Interregional Connectivity : Information and communications technology : World Bank Information for Development Program : Information technology : International Telecommunication Union : Networked Readiness Index : Organization for Economic Cooperation and Development : Personal computer : Statistical Indicators Benchmarking the Information Society : Swedish International Development Cooperation Agency : Türkiye Elektronik Sanayicileri Dernei : Türkiye Teknoloji Gelitirme Vakf : Türkiye Ulusal Enformasyon Altyaps Anaplan : Türkiye Bilimler Akademisi : Türkiye Bilim ve Teknoloji Aratrma Kurumu : United Nations Conference on Trade and Development : United Nations Development Program : World Economic Forum : World Information Technology and Services Alliance : World Summit on Information Society

12 x TABLOLAR LSTES Sayfa Tablo 1.1: ABD de Aktif Nüfusun Sektörel Dalm ( ) (%) Tablo 1.2: Bilgisayar Kullanmnn Geliim Aamalar Tablo 1.3: Sanayi Toplumu ve Bilgi / Enformasyon Toplumunun Karlatrlmas.18 Tablo 2.1: Yllara Göre Dünyada Online Nüfus ( ) (Milyon) Tablo 2.2: Yedi Ülkede Online ( nternete Bal) Nüfus Oran ve Miktarlar Tablo 2.3: McConnell International 2000 Yl Küresel E-Hazrlk Raporu Tablo 2.4: EIU Dünya Bölgelerine Göre E-hazrlk Derecelendirmesi, Tablo 2.5: Dijital Eriim Endeksinin Hesaplanmas Tablo 3.1: Enformasyon Altyaps ve Bilgi Toplumu Yaplanmalar Tablo 4.1: Hypothetica nn Temel Göstergeleri (1998 ve 2003) Tablo 4.2: Türkiye nin Temel Göstergeleri (1998 ve 2003) Tablo 4.3: Hypothetica nn ICT Durumu Göstergeleri Tablo 4.4: Türkiye nin ICT Durumu Göstergeleri Tablo 4.5: ICT Durumlar ve Sralamas (2003) Tablo 4.6: ICT Durumu Göstergesinin Geliimi ( ) Tablo 4.7: Ülke Gruplar Tablo 4.8: Dijital Bölünmenin Gruplar Arasndaki Geliimi ( ) Tablo 4.9: ICT Durumu Bileenlerinin Detayl Analizi (1998 ve 2003) Tablo 4.10: ICT Younluu Bileeninin Detayl Analizi (1998 ve 2003) Tablo 4.11: ICT Kullanm Bileeninin Detayl Analizi (1998 ve 2003) Tablo 4.12: Türkiye ve Hypothetica Arasndaki Dijital Bölünmenin Alt Göstergelerle Durumu ( ) Tablo 4.13: Türkiye çin Endekslenmi Deerlerin Yllar tibariyle Geliimi ( ) Tablo 4.14: Hypothetica çin Endekslenmi Deerlerin Yllar tibariyle Geliimi ( )

13 xi $EKLLER LSTES Sayfa ;ekil 1.1: ABD de Aktif Nüfusun Sektörel Dalm ( ) ;ekil 2.1: 2003 Yl Dünya Genelinde nternet Younluu (100 Kii Bana Düen nternet Balants %) ;ekil 2.2: Dünya Genelinde Kiisel Bilgisayar Saylar (2002) ;ekil 2.3: Dünya Bölgeleri ve Türkiye Karlatrmas, ;ekil 2.4: NRI Çats ;ekil 2.5: NRI nn Çözümlenmesi ;ekil 2.6: Dijital Eriim Endeksi ;ekil 3.1: AB Ülkeleri ve Türkiye de Sabit Telefon Hatt Saylar (2003) ;ekil 3.2: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Kii Bana Sabit Telefon Hatt Saylar (2003) ;ekil 3.3: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Kii Bana Mobil Telefon Abonelikleri (2003) ;ekil 3.4: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Hane Bana Kablolu Televizyon Abonelikleri (2003) ;ekil 3.5: AB Ülkeleri ve Türkiye de 1000 Kii Bana nternet Sunucusu Saylar (2003) ;ekil 3.6: AB Ülkeleri ve Türkiye de Güvenli nternet Sunucu Saylar (2003) ;ekil 3.7: AB Ülkeleri ve Türkiye de Uluslar Aras Bant Genilii (Mbps) (2002). 57 ;ekil 3.8: AB Ülkeleri ve Türkiye de Yetikin Okuryazarlk Oranlar (15 Ya ve Üzeri)(2002) ;ekil 3.9: AB Ülkeleri ve Türkiye de Toplam Okullama Oranlar (2002) ;ekil 3.10: AB Ülkeleri ve Türkiye de Televizyon Sahibi Hane Saylar (2001) ;ekil 3.11: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Kii Bana Bilgisayar Saylar (2003). 62 ;ekil 3.12: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Kii Bana nternet Kullanc Saylar (2003) ;ekil 3.13: AB Ülkeleri ve Türkiye de Geni Bant Kullanc Saylar (2003) ;ekil 3.14: AB Ülkeleri ve Türkiye de Ortalama Uluslar Aras Telefon Trafii (dakika) (2003) ;ekil 4.1: Orbicom a Göre Ülke ICT Durumunun Yaps... 85

14 xii ;ekil 4.2: ICT Durumu ve Alt Bileenleri ;ekil 4.3: Modelin Aaç Benzeri Yapsnn Tasviri ;ekil 4.4: Göstergeler ;ekil 4.5: ICT Durumu Endeksinin Aama Aama Hesaplanmas ;ekil 4.6: Türkiye ve AB Ülkelerinin ICT Durumu Göstergeleri (1998 ve 2003) ;ekil 4.7: Dijital Bölünmenin Seyri ( ) ;ekil 4.8: Dijital Bölünmedeki Deimeler ( ) ;ekil 4.9: ICT Altyap Endeksinin Yllar tibariyle Karlatrlmas ( ). 109 ;ekil 4.10: ICT Beceri Endeksinin Yllar tibariyle Karlatrlmas ( ). 109 ;ekil 4.11: ICT Nüfuz Endeksinin Yllar tibariyle Karlatrlmas ( ). 110 ;ekil 4.12: ICT Güçlülük Endeksinin Yllar tibariyle Karlatrlmas ( ) ;ekil 4.13: Çeitli Göstergelerle Türkiye AB Karlatrmas (2003) ;ekil 4.14: Çeitli Göstergelerle Türkiye nin Geliimi (1998 ve 2003) ;ekil 4.15: Türkiye de ICT Birleik Endekslerinin Türkiye de Yllar tibariyle Geliimi ( )

15 xiii EKLER LSTES Sayfa Ek 1: Ham Verilerin Uygulamaya Hazrlanmas ile lgili Açklamalar Ek 2: Uygulama le Elde Edilen Temel Endeksler

16 1 GR$ Gelimi ülkelerde sanayi toplumunun dönüümünü açklayan çalmalarn gündemde tuttuu yer ve popülaritesi 1970 li yllardan beri giderek artmaktadr. Eskinin gelimi-gelimemi ya da gelimekte olan ülkeler ayrm artk yerini; tarm, sanayi ve sanayi sonras toplum biçimlerine brakmaya balamaktadr. Sosyo-ekonomik gelime sürecinde toplumlar ilkel toplumdan tarm toplumuna, tarm toplumundan sanayi toplumuna, günümüzde ise sanayi toplumundan enformasyon toplumuna geçi eklinde farkl gelime aamalar geçirmilerdir. nsanlk tarihinde iz brakan bu gelime aamalarndan birincisi; insanlar ilkel yaamdan topraa ve yerleik düzene balayan tarm toplumuna geçi, ikincisi; tarm toplumundan kitlesel üretimin, tüketimin ve eitimin önemli olduu sanayi toplumuna geçi, üçüncüsü ise kitlesel refahn, bilginin ve nitelikli insan sermayesinin önem kazand enformasyon toplumu aamasdr. nsanlk bugünlerde yeni ve köklü bir deiim sürecinde bulunmaktadr. Uygarlk tarihindeki bu üçüncü köklü deiimin endüstri toplumundan; bilginin giderek hammaddenin, emein ve dier kaynaklarn yerini alaca ve imdiki sanayi toplumundan farkl bir Enformasyon Toplumu na doru olaca iddia edilmektedir. Bu yeni topluma geçi yaplrken enformasyon toplumunun nimetlerinden yararlananlar ile yararlanamayanlar arasnda bir uçurum olumaktadr. Dijital Uçurum (digital divide) olarak da ifade edilebilen dijital bölünme kavram; deiik corafi alanlarda sosyo-ekonomik koullar bakmndan farkllk gösteren ticari iletmeler ve bireylerin, bilgi ve haberleme teknolojilerine (ICT Information and Communication Technologies) eriim imkân ile internet kullanm amacna yönelik geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Dijital bölünme, ülkeler arasnda ve içerisinde deikenlik göstermektedir. Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerine (ICT) eriimde yaanan eitsizlik son zamanlarda skça tartlan bir kavram haline gelmitir. Bu kavrama karlk Türkçede yaygn kullanlan bir terim bulunmamaktadr. Çeitli çalmalarda; saysal bölünme, saysal ayrm, saysal kopma ve saysal uçurum ifadeleri bu kavram

17 2 karlnda kullanlmaktadr. Bu çalmada, dijital bölünme ibaresinin kullanlmas benimsenmektedir. Dijital bölünmenin ölçülmesinde, haberleme altyaplarna ilave olarak kullanlan en önemli göstergeler, bilgisayar says (TV, mobil telefonlar ve dier teknolojiler üzerinden salanabilen alternatif eriim yöntemleri) ve internet eriimi miktardr. Ev kullanclar açsndan dijital bölünmede en önemli iki kriter, gelir ve eitim seviyeleri olup, dier kriterler arasnda hane halk büyüklüü, ya, cinsiyet, rk, lisan ve konum gibi temel öeler yer almaktadr. Bilgisayar sahiplii ve internete eriim, hane halknn gelirine bal olarak önemli bir ekilde deikenlik göstermekle birlikte, düük gelir gruplarnn eriiminde bir art gözlenmektedir. Bu nedenle dijital bölünmenin Türkiye içerisindeki durumu yannda, Avrupa Birliine giri sürecinde birlik ülkeleri ile Türkiye arasndaki uçurumun derecesi ve kapatlabilirlii de cevaplanmas gereken sorulardr. Bu konular aydnlatmak üzere çalmann birinci amac; endüstri toplumu nun devamnda ortaya çkan ve yaygn ekilde enformasyon toplumu olarak anlan yeni toplumun douu ve geliimini açklamaktr. kinci amac ise; enformasyon toplumu nun ortaya çkard enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerini kullananlar ile kullanamayanlar arasnda ortaya çkan dijital bölünme kavramn Türkiye balamnda ele alarak bir deerlendirme yapmaktr. Bu deerlendirme için Orbicom tarafndan 2002 ve 2003 yllarnda yaplan endeks uygulamas temel alnmaktadr. Mevcut model kullanlarak; yllar için 25 AB ülkesi ve Türkiye nin durumu karlatrlmaktadr. Yaplan uygulama sonucunda; enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri alannda Türkiye ile AB arasndaki en büyük bölünmenin (uçurumun), eitim imkânlarndaki yetersizlik ve var olan teknolojilerin yeterli miktarda ve etkinlikte kullanlamamasndan kaynakland tespit edilmektedir. Çalmann birinci bölümünde; enformasyon toplumunun douu, temel karakteristikleri, Türkiye deki enformasyon toplumu tartmalar ele alnmaktadr. kinci bölümde ise büyük ölçüde, enformasyon toplumlarnn ürettii enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerini, kullanabilenler ile kullanamayanlar

18 3 arasndaki uçurum incelenmektedir. Dijital bölünmenin ölçülmesi ve bu konuda yaplan uluslar aras çalmalar özetlenmektedir. Üçüncü bölümde; enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerinin çeitli göstergelerle Türkiye deki durumu, Avrupa Birlii ülkeleri ve ortalamas ile karlatrmal olarak sergilenmektedir. Ardndan Türkiye deki enformasyon ve internet politikalar hakknda yaplan çalmalar ve uygulanan politikalara deinilip bu çalmalar hakknda ksa bir deerlendirme yaplmaktadr. Dördüncü bölümde; Türkiye deki enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerin durumunu ve Türkiye ile Avrupa Birlii arasndaki dijital uçurumu sergileyen bir endeks uygulamas yaplmaktadr. Uygulama ile dijital bölünmenin büyüklüü ve kapanmakta olup olmadnn belirlenmektedir. Buna ilave olarak Türkiye ile AB arasndaki dijital bölünmeye neden olan en önemli faktörler tespit edilmektedir.

19 4 BRNC BÖLÜM ENFORMASYON TOPLUMU KAVRAMI VE OLU$UM SÜREC 1.1. Enformasyon Toplumunun Öncesi: Tar6m ve Endüstri Toplumu lkel insan; aletler, silahlar, barnak ve ulam arac yapabiliyordu. Sözle yazl iaretler ve çizgilerle iletiim kurabilirdi, güvenlik ve karlkl yardm için geni topluluklar örgütleyebilirdi. Besin maddeleri yetitirip bunlar koruma ve biriktirme yoluyla ve doay çeitli baka yollarla amaçlarna göre evcilletirerek, yazgsn bir ölçüde denetleyebilmekteydi (Bkz. Black, 1989, s.14). Tarmsal toplumlarn çounda halkn büyük bir bölümü, küçük ve neredeyse her yerden soyutlanm topluluklar halinde yaayan köylülerden olumaktayd. Bunlar ancak ölmeyecek ve efendilerini memnun edecek kadar üretip kt ktna yaamaktaydlar. Ellerinde besin maddelerini uzun süre saklamalarn salayacak olanaklarla, mallarn uzak pazarlara tanmasn salayacak yollarda olmadndan ve üretimi arttrdklar takdirde fazlasnn köle sahibine ya da derebeyine gideceini çok iyi bildiklerinden, uyguladklar teknolojiyi gelitirmek ya da üretimi arttrmak için bir neden görmemekteydiler (Toffler, 1981 s.64). Bu nedenle; tarm toplumundan sanayi toplumuna geçiteki ekonomik, kültürel, politik etkileim süreçlerini iyi anlayp, analiz edilmesi gerekmektedir Endüstri Toplumunun DoEu.u ve Geli.imi Anlamac (verstehen) sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilen Weber, modern ekonomik faaliyetin oluum sürecini ve ileyiini açklamada ve farkl toplumlardaki ekonomi, kültür, politika etkileimini deerlendirmede üç ideal tipten hareket etmektedir: rasyonalizm, burjuvazi (yani ekonomik insan) ve kapitalizm. Buna göre modern ekonomik faaliyetin geliebilmesi ancak belirli kültürel, politik ve kurumsal yaplar altnda mümkün olabilmektedir.

20 5 Tawney bu balca kültürel, politik ve ekonomik yaplar aadaki gibi sralamaktadr: Geleneksel iktidar odaklar ve statü gruplar karsnda kendi snf bilincine sahip bir orta snfn, burjuvazinin (petty bourguoise) ortaya çkmas. Burjuva bireylerin davet (calling) dorultusunda rasyonel bir tutumla gösteri harcamalarndan ve rantiyer eilimlerden uzak durarak hesapl bir biçimde sürekli olarak yenilenen kar peinde komas; çok kazanmas, kazandn yeniden sermaye artrmnda kullanmas ve bu amaçla az tüketmesi, Feodal ve patriyarkal yaplarn burjuvazinin faaliyetlerini snrlandrmayacak ya da engellemeyecek biçimde ortadan kalkmas; sivil ve politik haklarn yerlemesi, Burjuva zihniyetinin grup seleksiyonu araclyla dalga dalga topluma yaylmas (Tawney den aktaran Güvel, 1999, s.11). Endüstri (sanayi) kelimesi ekonomik bir kavram olarak ham madde ve ara mallarn mevcut bilgi, beceri ve teknolojilerden yararlanlarak ve içi emeinin katksyla fabrika veya üretim tesislerinde mal ve hizmet ekline dönütürülmesi biçiminde tanmlanmaktadr (Seyidolu, 2002, s.540). Endüstri devrimi bir seri teknolojik yeniliin üretim alannda kullanlmasnn, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel alanlara yansmasn kapsayan bir süreç olarak ortaya çkmaktadr. Bununla birlikte teknolojik aç6dan James Watt n 1765 te buhar makinesini bulmas ve bunun enerji kayna olarak kullanlmas, ekonomi bilimi açsndan Adam Smith in 1776 daki Milletlerin Serveti adl eseri, politik geli.meler açsndan 1789 Fransz Devrimi, belirleyici dönüm noktalar ve tarihler olmutur (Erkan, 1993, s.3 ). Endüstri devriminin ekonomik faaliyetlerin hzla artmasna yol açarak toplumun tüm alanlarnda deiime neden olmutur. Yeni teknolojilerin üretimde kullanlmas ve ibölümü artyla üretim ve verimlilik hzla artmtr. Tarma dayal geleneksel toplumlarda üretim, evlerde, el tezgâhlarnda yaplrken, sanayi devrimi sonrasnda üretim fabrikalarda yaplmaya balanm, toplumun kurumlar, yaps, norm ve davran

21 6 kalplar deimi, geleneksel davranlar giderek aklc davranlara yerini brakmtr (Aktan ve Tunç, 1998). Avrupa da 1700 lü yllarda bilginin anlam nda bir deiim olmutur. Neleri bilebileceimiz ve bunlar nasl bilebileceimiz konusundaki teorilerin says, M.Ö. 400 de yaayan Eflatun dan Ludwig Wittgenstein e ( ) ve Karl Popper e (1902- ) kadar gelmi geçmi metafizikçilerin says kadar çoktur. Ancak Eflatun un yaad çadan beri Batda bilginin anlam ve ilevi konusunda yalnzca iki teori bulunmaktadr. Eflatun un sözcüsü bilge Sokrat, bilginin tek fonksiyonunun kendini bilme olduuna, yani kiinin entelektüel, ahlaki ve ruhsal büyümesiyle ilgili olduuna inanmaktadr. Onun en büyük hasm Protagoras ise, bilginin amacnn, sahibine ne diyeceini ve onu ne zaman diyeceini bilme olanan getirmekle onu etkin klmak olduuna inanmaktadr. Protagoras a göre bilgi mantk, dilbilgisi ve konuma sanat demektir. Bunlarn üçü daha sonra trivium adyla Ortaça da eitimin çekirdeini oluturmutur. Dou da da bilgi konusunda aa yukar ayn iki teori geçerlikteydi. Konfiçyüsçüler için bilgi, ne diyeceini ve onu nasl diyeceini bilmekti, dolaysyla da ilerlemenin ve dünyasal baarnn yoluydu. Taoistler ve Zen rahipleri için de bilgi kendini bilmekti, yani aydnla ve bilgelie açlan yoldu. Taraflarda bilginin ne olduuna dair görü birlikleri olmamasna karn bilginin ne olmadna dair görüleri aynyd. Kesinlikle yapabilme yetenei deildi. e yararl k deildi. e yararlk bilgi olamazd, ancak beceri yani Yunanca adyla téchne olabilirdi. Uzak Dou daki çadalarndan farkl olarak, Sokrat la Protagoras téchne ye sayg duymaktaydlar. Ama Sokrat ve Protagoras için bile téchne, saygn bir ey olmakla birlikte, yine de bilgi deildi. Bir gemi kaptannn Yunanistan dan Sicilya ya gitme konusunda sahip olduu seyir bilgileri, baka hiçbir eye uygulanamazd. Ayrca téchne yi örenmenin tek yolu çraklk ve tecrübeydi. Téchne yi sözle anlatmaya olanak yoktu. Yazya da gelmezdi. Ancak göstermek gerekirdi lü yllara kadar ngilizler de zanaat ten söz etmez, esrarengizlikler den söz ederlerdi bunun tek nedeni, bir zanaat örenen kiinin onu gizli tutacana yemin etmi olmas da deildi. Zanaatn tanm itibariyle, bir ustann yannda çraklk edip örneklerle öretilme dnda sahip olunamayacak bir ey olduu inancnn da rolü vard den balayarak inanlmayacak kadar ksa bir elli yl içinde, teknoloji icat edildi. Kelimenin oluturulu

22 7 biçimi bile, zanaat becerilerinin esrarengizlii olan téchne ile loji yi, yani organize, sistematik, amaçl bilgiyi birletirdiinin göstergesidir (Bkz. Drucker, 1994a, s.43 45). Beceriden bilgiye geçiin en önemli belgelerinden biri, tarihleri arasnda Denis Diderot ( ) ve Jean d Alembert ( ) tarafndan redaksiyonu yaplan Encyclopédie dir. Eser tüm zanaat bilgilerini düzenli ve sistematik bir biçimde bir araya getirmeye çalm, böylelikle çraklk etmeksizin teknolog olmay mümkün klmtr. Eserin altnda yatan tez; maddesel evrendeki etkin sonuçlarn yani aletlerle, süreçlerle, ürünlerle ilgili etkin sonuçlarn, bilgiyi sistemli analizden geçirmek ve sistemli; amaçl biçimde kullanmakla salanabilecei dir. Böylece; binlerce yldan beri biriken zanaat esrar kalmayarak; tecrübe bilgiye, çraklk ders kitabna, gizlilik metodolojiye çevrilmi ve hepsi uygulamal bilgiler haline gelmitir. Bilginin anlamndaki bu deiim, çada Kapitalizmi kaçnlmaz ve hakim klmtr. Teknik deiikliin hz, zanaatçlarn asla ortaya koyamayacaklar kadar büyük bir sermaye talebi getirmitir. Yeni teknoloji ayn zamanda üretim younlamasn da gerektirmi, yani fabrikaya geçie yol açmtr (Bkz. Drucker, 1994a, s.44 47). Endüstri devrimi, temelde, yeni teknolojiler yaratlmasndan kaynaklanmaktayd. Gerçi teknik ilerleme insanlk tarihi boyunca süren bir evrim olagelmiti; örnein, madenlerin, enerji kaynaklarnn bulunmas ile tarmdaki olanaklarn örenilmesi, ya da çeitli gereçlerin ve özellikle tekerlein, su deirmeninin, pusulann ve yelkenli geminin icad binlerce yllk insanlk tarihinde büyük deiiklikler yaratmt. Fakat bu bak açs içinde bile 19. ve 20. yüzylda gerçekleen atlm enerji kaynaklarnn, ham maddelerin ve sermaye gereçlerinin yeni teknikler yoluyla hzla artan ölçülerde üretimde kullanlmas ve fabrika yönteminin hzla yaylmas çok dikkate deer bir olayd. Sanayi devrimi sadece katma deer içinde imalatn ticarete orann yükseltmekle kalmam, tarih boyunca uluslarn zenginliini artran ticaret faaliyetlerinin kapsam da tarmsal ürünlerden ve doal ham maddelerden daha çok imalat sanayii ürünlerine kaym, teknoloji ilerlemesi, hem sanayilemenin, hem de gelime hznn motor gücü olmutur (Yenal, 1999, s.29).

23 8 Sonuç olarak; modern endüstriyel toplum kendini geleneksel - tarm toplumlarnn yap ve deerlerinden hareketle tanmlamtr. Geleneksel toplumlardan farkl olarak modern-endüstriyel toplum paradigmas büyük ölçüde u özelliklere sahip bulunmaktadr: Fabrika üretimi ya da endüstrileme, leri düzeyde ibölümü, Otoritenin merkezilemesi, Bürokratikleme, Büyük ölçekli iletmeler, Mekanik evren/ya da organizasyon anlay ve kiisellikten uzaklatrma, Rasyonalite ve püritan etik, lerleme ve evrim anlay, Düzen ve homojenleme, Yaamn demistifikasyonu, Standartlama ve kitle üretimi (Bozkurt, 2003) Endüstri Toplumunun Krizi Dünya, endüstrileme döneminde olgunlarken iki dünya savana tank olmutur. Savalarn çk nedeni dünya devletlerinin çkarlarn güç kullanarak arttrmak ya da savunmak istemelerinden kaynaklanmtr. nsanlk sava sonrasnda iki kutuplu bir dünyada yaamaya balamtr. Bu kutuplarn, ideolojik etkinlik alanlarn geniletmeye çalmas süper güçleri dourmutur. Dünya bu süper güçlerin sahip olduu kitle imha silahlarnn yaratt korku içinde yllarca yaadktan sonra, dou bloku ülkelerinin dalmas iki süper gücü teke indirmi, ama bu arada kitle imha silahlarnn yaygnlamas sonucunda birçok ülke tehlikeli bir güce sahip olmutur. Ortaya atlan ideolojiler yaama uygulandkça olgunlaarak deimekte, zenginlemekte ve geni kitlelerin gözünde, düünce hayatnn adeta doal bir parças haline gelmektedir. Ksaca ifade edilirse doallamaktadr. Kurucusunun kaleme ald haliyle kalan bir ideoloji deiip geliememekte ve yaamla zenginleerek olgunlaamamaktadr. Sonuç olarak doallaamamaktadr ve dünya üzerinde doallaamayan hiçbir olgunun uzun süreli olmad bilinmektedir.

24 9 Endüstri döneminde bu yaanmtr. deolojilerin doallamas, yani yaamla törpülenip olgunlaarak geni kesimleri etkileyen bir nitelik kazanmas bir uzlama kültürünün temelini de atmtr. Uzlama kültürünün olumas ile gelimi ülkelerde çeitli düünce ve inançlara sahip bireylerin, içinde kendi haklarn bulabildikleri ve bu nedenle daha büyük güven duyduklar sistemler kurulmutur. Bu gelime endüstri döneminin ürünüdür. Endüstrileme döneminin ideolojik kartlklar sonucunda oluan Dou Bloku ülkeleri, kar ideolojinin insan doasna uygun yönlerini kendi sistemlerine ithal edememi, teoriyi yaamla uyumlatramam ve batnn bu doal yönetim sistemi karsnda dalmtr (Bkz. Sungur, 2002 s.18 21). Tarm toplumundan endüstri toplumuna dönüüm uzun bir süreci içermi, toplumda meydana gelen büyük çatmalar ve yapsal deiimlerle birlikte 100 yl akn bir dönem içinde sanayi toplumunun yaps kurumsallam ve yerlemitir. (Aktan ve Tunç, 1998) Endüstrileme sürecinin son aamas olan refah toplumu veya tüketim toplumu 1960 l yllarda doruk noktasna ulamtr. Ancak, refah toplumunun en önünde yer alan ABD ve Bat Avrupa ülkelerinde 1967 ylnda ekonomik durgunluk ve kriz ba göstermitir. Arkasndan tüm dünyay saran, gençliin bakaldrs 1968 de gençlik hareketleri balamtr. Batnn refah ve tüketim toplumu olarak ulat ileri aamaya karn, tepki ve bakaldr hareketleri olumutur. Yine 1970 li yllarn banda dünya para düzeninde köklü deiiklikler olmu, kinci Dünya Sava ertesinde Bretton Woods Anlamasyla (1944) oluturulan sabit kur sistemine dayal dünya para düzeni terk edilerek, esnek kur sistemine geçilmitir. Bu gelimeler yannda 1973 te Dünya Petrol Krizi nin patlak verdii görülmektedir. Bir yl önce bir bakma Dünya nn sonunun geldiini ilan eden Meadows larla birlikte çalan bir ekibin Büyümenin S6n6rlar6 adl çalmalar 1972 ylnda yaynlanmtr. Bu çalmada nüfus ve sanayi üretiminin sabit hzla artaca, besin maddesi ve hammadde artlarnda snrlar olduu ve Dünya nn hammadde kaynaklarnn tükenecei ve nihayet çevre kirliliinin giderek artaca belirtilmitir. Büyük yank yaratan çalma, Dünya nn gelecei konusunda iyimserler ve karamsarlar arasnda büyük bir tartmann balangc olmutur.

25 10 Söz konusu tartma tüm toplumlarda çevre bilincinin domasna yol açarken, s6n6rl6 dünya kaynaklar6n6n daha dikkatli kullan6lmas6 yönünde yeni stratejilerin gelitirilmesine hizmet etmitir. Petrol krizinin yaratt etkileri ama çabalar Bat Bloku nda yeni teknolojileri uygulamak için frsat yaratt. Her köklü ekonomik kriz, yeni teknolojileri ve yeni organik bilgiyi kullanmak için uygun bir ortam ve frsat dourur. te Bat Bloku ndaki bu uygulama, ksa sürede Bat Ülkeleri ni ar istihdamdan, düük istihdama ve isizlie götürdü. Çünkü uygulamaya konulan yeni teknolojiler, igücü tasarruf edici nitelikteydi. Ancak bu toplumlar üzerinde asl etkili olan, isizlik sorunundan çok, getirilen yeni teknolojilerin uzun dönemli etkileriydi. Çünkü bu teknolojiler yeni bir ça açabilecek nitelikteydi (Erkan, 1993, s.7 8 ) Enformasyon Toplumu 1960 l yllardan itibaren baz sosyal bilimciler, Amerika ve Japonya gibi ileri düzeyde endüstrilemi ülkelerde, toplumun temel karakteristiklerinde köklü deiim eilimi gözlemlemilerdir. Bu yeni toplum biçimi birçok yönden endüstri toplumundan farkllk arz etmektedir. kinci Dünya Sava sonrasnda endüstri toplumunun yerine gelmekte olan toplumla ilgili çok sayda yeni kavram ortaya atlmtr (Bozkurt, 1997, s.20) Enformasyon Toplumunun DoEu.u Ortaya çkan yeni toplumla ilgili kavramlar incelediinde, çok sayda farkl görü ya da yaklamla karlalmaktadr. Bu yeni toplumu Amittai Etzioni modernlik sonras ça (post-modern era), George Lichtheim burjuva-sonras toplum (postbourgeois society), Herman Kahn ekonomi-sonras toplum (post-economic society), Murray Bookchin ktlk-sonras toplum (post-scarcity society), Kenneth Boulding uygarlk-sonras toplum (post-civilized society), Daniel Bell endüstri-sonras toplum (post-industrial society), Peter F. Drucker bilgi toplumu (knowledge society), Paul Holmes kiisel hizmet toplumu (the personal service society), Ralf Dahrendorf hizmet-snf toplum (service class society), Zbigniew Brzezinski teknotratik ça (the technetronic era), ve Y. Masuda ise enformasyon toplumu

26 11 (information society) olarak adlandrmaktadr (Kumar ve Masuda dan aktaran Bozkurt 1997, s.20 21). Farkl yazarlar tarafndan aa yukar benzer genel kavramlar için farkl snflandrmalar kullanlmaktadr. Ancak yarglarndaki farklln daha çok Enformasyon Toplumu olgusunun önemine ilikin olduu görülmektedir. Ayn zamanda, farkl yazarlar farkl konular vurgulayarak ya da ayn konular farkl bak açlarndan ele alarak, Enformasyon Toplumunun niteliklerini farkl yollardan kavramsallatrmaktadr (Bkz. Alvarez ve Killbourn 2002). Bu çalmada; son dönemde ilgili literatürde genel kabul gören enformasyon toplumu kavram kullanlmakla birlikte, yeni toplumun farkl boyutlarn vurgulayan dier kavramlar da zaman zaman kullanlmaktadr (Bkz. Bozkurt, 1997, s.22 ve Martin, 1988, s.36). Bilgi toplumu, 1950 ve 1960 l yllarda A.B.D., Japonya, Bat Avrupa ülkeleri gibi gelimi ülkelerde bilgi teknolojilerinin giderek artan bir ekilde kullanmyla ortaya çkm bir aamadr. Gelimi ülkelerde ekillenen bu aamann en önemli özellii, bilginin ve bilgi teknolojilerinin tarm, sanayi, hizmetler sektörlerinin yan sra eitim, salk, iletiim gibi her alanda kullanlabilir olmasdr. Bu nedenle, bilgi toplumundaki gelimeler ksa sürede üretimin ve verimliliin artmasna yol açmakta ve yeni teknolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel gelimeleri de tevik etmektedir. Bilgi toplumundaki tüm bu gelimeler dier dünya ülkelerini de ksa zamanda etkisi altna alm ve uluslararas alanda ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel alanda entegrasyonu beraberinde getirmitir. Enerji dönüümünün kas gücünden buhar gücüne ve makine gücüne geçiini simgeleyen sanayileme sürecinde, çeitli olumsuzluklar sonucu büyümenin endie verici bir hal almasyla ortaya çkan bilgi toplumu aamas birçok deiimi beraberinde getirmitir ylnda A.B.D. de mavi yakal olarak adlandrlan, sendikalarn ar kütlesini oluturan içi says, bütün çalanlarn yüzde 50 sini oluturmu iken, daha sonralar yüzde 20 ye dümütür ve istihdam içinde mavi yakallarn paynn gittikçe azalaca da öngörülmütür. Bilgi toplumunda aktif nüfus içinde tarm ve sanayinin pay azalmakta, hizmetler sektörünün pay artmakta ve bilgili, nitelikli insana

27 12 gereksinim duyulmaktadr. Ayrca, aratrmaya, bilim ve teknolojiye yatrm en karl yatrm ekli saylmaktadr. Günümüzde sosyoekonomik gelime sürecini hzlandrc, üretimi, verimlilii imdiye kadarki teknolojik gelimelerden daha hzl ve daha etkin bir ekilde artrmas, ayn zamanda insana yatrmn süreklilii sayesinde sosyal ve kültürel gelime üzerine olumlu etkilerinden dolay yeni temel teknolojilerin ve bilgi toplumunun tanmlanmas ve içeriinin anlalmas gerekmektedir (Aktan ve Tunç, 1998) Enformasyon Toplumunun Temel Karakteristikleri Enformasyon toplumunun ortaya çknda ve temele baz karakteristik özellikler bulunmaktadr. Enformasyon toplumunu endüstri toplumundan ayran bu özellikleri aada açklanmaktadr Ekonomik Yap6daki Dönü.üm D. Bell, endüstri-sonras toplum olarak adlandrd enformasyon toplumunun ilk özelliini mallarn üretiminden hizmetlere yöneli olarak belirtmektedir. Aslnda hizmet sektörü bütün ekonomilerde mevcuttur; ancak endüstri öncesi toplumlarda öncelikle aile ile ilgili hizmetler söz konusu iken, endüstri toplumlarnda ise tamaclk, finansal hizmetler gibi alanlarda mallarn üretimine yardmc niteliktedir. Oysa endüstri sonras toplumlarda esas önemli nokta eitim, salk, sosyal hizmetler, gibi insani hizmetler ile bilgisayar, sistem analizi ile bilimsel aratrma gelitirme gibi mesleki hizmetler alannda younlamaktadr (Bell den aktaran Bozkurt, 1997, s.23 24). D. Bell in bulgularna göre, 1920 ylndan sonra, tarm ve sanayi sektörlerindeki istihdam art oranlar farkllamtr. Snaî istihdam mutlak olarak artm, ancak göreli miktar olarak gerilemeye balamtr ylnda istihdam iki sektörde dengelenmiti, mal üreten sektörde yaklak olarak 26,4 milyon, hizmet üreten sektörde 25,4 milyon insan çalyordu arasnda istihdam, hizmetlerde yaklak %60 orannda büyürken, mal üreten sektörde %10 dan daha az bir oranla artmtr. Çalanlarn says 1968 de mal üreten sektörde 29 milyon, buna karlk hizmet üreten sektörde 52 milyondu. Ayrca ABD de döneminde sanayinin istihdam pay %36 dan %30,7 ye, imalat sektörününki %30 dan %22 ye gerilemitir. Bu oranlar saysal kontrol

28 13 makineleri ve elektronik bilgisayarlarda olduu gibi yeni teknolojilerin uygulamaya konmasyla dümeye devam edecektir. D. Bell e göre, eer bir sanayi toplumu mal üreten bir toplum olarak tanmlanyorsa, igücünün karakterini de imalat sanayii gösteriyorsa, ABD uzun zamandr bir sanayi toplumu olmaktan çkmtr (Dura, 1990, s.66 ve Dura ve Atik, 2002, s.69). Tablo 1.1: ABD de Aktif Nüfusun Sektörel DaE6l6m6 ( ) (%) Sektörler * Tar6m Sanayi Hizmetler * 1980 yl verisi tahminidir. KAYNAK: Daniel Bell, The Coming of the Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting, New York: Basic Books, s.130 ve 131 deki verilerden düzenlenmitir (Dura ve Atik 2002 s.69). Yüzde 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0, Yl Tarm Sanayi Hizmetler KAYNAK: Tablo 1.1 deki verilerden düzenlenmitir. (Dura ve Atik 2002 s.70) $ekil 1.1: ABD de Aktif Nüfusun Sektörel DaE6l6m6 ( ) Sonuç olarak endüstrinin gerek üretim, gerekse istihdam içinde paynn gerileme sürecine giriine, buna karlk özellikle bilgi ve enformasyonun arlnn giderek artna tank olunmaktadr (Bkz. Bozkurt, 1997, s.25) Yükselen Yeni S6n6flar Yeni toplumlarda sadece insanlarn çaltklar yer deil, ayn zamanda yaptklar iin türü de deimektedir. Endüstrileme sürecinde nasl bir önceki toplumun temsilcileri olan snflar ortadan kalkm ya da eski güçlerini yitirmi ve yerine endüstri

29 14 toplumunun temsilcileri olan sosyal snflar yükselmise bugün de enformasyon toplumuna geçi sürecinde yeni snflarn yükseldii görülmektedir. Endüstri toplumlarnda yar vasfl içiler çalan snf içinde en kalabalk grubu oluturmaktadr. Hizmet sektörünün gelimesiyle beyaz yakal içilerin yapacaklar ilerin saysnda büyük art olmu ve 1956 ylna gelindiinde ilk defa beyaz yakallar endüstri uygarl içinde mavi yakallarn saysn geçmitir (Bkz. Bell, 1973, s.15 8 ve Bozkurt, 1997, s.25). Toffler n (Bkz, 1981, s.436) kinci Dalga adn verdii endüstri toplumunda i belirli konularda uzmanlamay, ayn hareketi tekrar tekrar ve durmadan yapmay gerektirmekteydi; bunun sonucu olarak da iverenler zaman kavramna sahip, söz dinleyen ve belirli baz hareketleri yapmaya raz olan içiler istemekteydiler. Bu nitelikler okullarda gelitirilip i yerinde ödüllendirilmekteydi. Enformasyon toplumu yada Toffler in deyiiyle Üçüncü Dalga yaygnlatkça, i daha az yineleyici bir nitelik almaktadr. Bölünmeler de azalm, her içi iin daha az deil, daha büyük bir bölümünü yapmaya balamtr. Esnek zaman ve iin temposunun içiye braklmas, davranlarn senkronize edilmesini artk eskisi kadar gerekli klmamaktadr. çilerin ilerinde daha çok deiiklikle, yeni düzenlemelerle ba etmeye hazrlkl olmalar beklenmektedir. Drucker a göre (Bkz. 1994a, s.192 ve 1994b, s.16) bilgi toplumunda ihtiyaç duyulan bu yeni içi, eitimli insan ya da dier adyla bilgi içisidir. Eitimli insan dorudan doruya yeni toplumun amblemi, simgesi, bayrakçsdr. Feodal övalye ortaça için, burjuva kapitalist toplum için ne ise kapitalist-ötesi toplum için bilgili insan ayn anlam ifade etmektedir. Özetle; enformasyon toplumunda tarm, sanayi, hizmetler gibi üç sektörün yannda bir dördüncü sektör olarak bilgi içilerinin oluturduu enformasyon sektörünün giderek artan bir öneme sahip olaca görülmektedir (Uur dan aktaran Bozkurt, 1997 s.27).

30 Bilginin Artan Rolü Bilginin temel özellikleri, sürekli üretilebilmesi ve art göstermesi; iletiim alar içinde tanabilir, bölünebilir ve paylalabilir olmas ile emek sermaye ve topra ikame edebilmesi eklinde özetlenebilmektedir (Erkan, 1993, s.62). Endüstri sonras toplumun yeni paradigmas teorik bilgidir. Endüstri toplumu, mallarn üretimi için makinelerin ve insanlarn koordinasyonuna dayanmaktadr. Oysa yeni toplum bilgi etrafnda örgütlenmektedir. Dier taraftan; bir ülkenin bugün dünyann en gelimi bilgisayarlarn ya da füzelerini üretmesi, eer bu mallarn sürekli gelitirilmesini salayacak uzmanlara sahip deil ise, çok fazla anlam ifade etmemektedir. ;öyle ki; patenti alnarak üretimini yaplan en gelimi füzenin de daha gelimii olan bir baka füzeyi ya da uça yapmas bilginin asl üreticisi olan ülkeler için son derece kolay olmaktadr. Dolaysyla bilgiyi üreten toplum olunmad müddetçe, büyük harcamalar yaplarak üretilen mallar ksa sürede demode olma tehlikesi ile kar karya kalmaktadr. Bu nedenle önümüzdeki dönemde bugünkü gelimi ülkelerin bilgiyi üreten ofisler, yine bugünkü gelimekte olan ülkelerin ise imalat ilerinin yapld dünyann atölyesi ilevini üstleneceine dair beklentiler söz konusudur (Bozkurt, 1997, s.28). Son olarak; bilgisayarlatrlm donanmlarn insan emeini ikame etmesi üzerine çok ey yazlm olmasna ramen, bunlarn sermayeyi de ikame ettiini çou kez görmezden gelinmektedir. Aslnda bir yerde bilgi, finansn gücü karsnda, örgütlü emee ya da antikapitalist siyasi partilere oranla, uzun vadede çok daha büyük bir tehdit olmaktadr. Çünkü göreli olarak, enformasyon devrimi kapitalist bir ekonomide, birim çkt bana gerekli sermaye miktarn azaltmaktadr (Toffler, A. ve Toffler, H. 1996, s.39) Enformasyon Teknolojisi Endüstri toplumunun douunda nasl buhar makinesi, elektrik, içten yanmal motorlar gibi enerji teknolojisi büyük rol oynamsa, enformasyon teknolojisi de enformasyon toplumunun douunda ayn role sahiptir. Enformasyon, toplumu iki ekilde deitirmektedir. Birinci olarak, yeni mallarn üretiminde ve hizmetlerin yerine

31 16 getirilmesinde yeni imkânlar salamaktadr. kinci olarak teknolojik verimlilik üzerine etkisiyle hayatmz deitirmektedir. Böylece bir taraftan ürünler daha düük fiyattan üretilip tüketiciye düük fiyattan satlmaktadr; dier taraftan ise isizlii arttrmaktadr. Bu durum hzl büyüyen bir ekonomide ihtiyaç duyulan igücü arzna yol açabildii gibi, durgun veya çökmekte olan bir ekonomide kitlesel isizlie de yol açabilmektedir (Bozkurt, 1997, s.29). Tablo 1.2 de görüldüü gibi öncelikle büyük bilimsel çalmalarda kullanlan bilgisayar teknolojisi ardndan yönetimde, 1970 lerden sonra ise sosyal refah hizmetlerinde ve toplumsal sorunlarn çözümünde kullanlmtr. Son dönemde ise PC lerin [kiisel bilgisayar] ortaya çkmas ve ucuz fiyatlaryla kullanmnn yaygnlamas ile birlikte, bilgisayarlar bireysel amaçlar ve entelektüel yaratclk için kullanlmaya balanmtr. Tablo 1.2:Bilgisayar Kullan6m6n6n Geli.im A.amalar6 Geli.me A.amalar6 lk A.ama kinci A.ama Üçüncü A.ama Bilgisayar kullan6m6n6 temelleri Hedefler Dördüncü A.ama Büyük Bilim Yönetim Toplum Bireyler Ulusal savunma ve uzay GSMH Kaba ulusal refah Kaba ulusal tatmin DeEerler Ulusal prestij Ek büyüme Sosyal refah Benin gerçekletirilmesi Özne Ulus Örgütler Genel kamu Birey Bil. kul. Doa Örgüt Toplum nsanlk objesi Bilimsel temel Doal bilimler Yönetim bil. Sosyal bilimler Davran bilimleri Enformasyon objesi Bilimsel amaçlara Firma etkinliinin Sosyal problemlerin Entelektüel yaratclk ulalmas teviki çözümü KAYNAK: Masuda, 1990, s.12 ve Bozkurt,1997, s.31 Özetle enformasyon toplumunun gelimesinin dinamiini oluturan bilgisayar teknolojisi, bir yandan zihinsel emein yerini tutarak, dier yandan ise insann zihinsel emeinin çerçevesini genileterek yaanan, deiime önemli bir faktör olarak damgasn vurmaktadr (Bozkurt, 1997, s.29 30).

32 Enformasyon Toplumunun DiEer Karakteristikleri Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna yöneli beraberinde sadece yukarda anlan deimeleri deil, ayn zamanda toplumun dier unsurlarnda da köklü dönüümleri getirmitir. Örnein teknolojinin giderek ucuzlamas ve yaygnlamas bir taraftan kitle üretimi ve kitle haberlemesinin çözülüüne yol açarken dier taraftan da bireyin konumunun güçlenmesine yol açmtr (Bozkurt, 1997, s.30). Sadler ve Frankel e göre (Bkz. Bozkurt, 1997, s.31) endüstri toplumunun otorite, disiplin, ballk, erkeklik, fiziki kabiliyetler, rekabet, saldrganlk, tutumluluk, hrs, güvenlik gibi deerlerinin yerini, karlkl dayanma, unisex, özgürlük, bireysellik, gerçek, güzellik gibi iyimser bak açsn ifade eden deerlerin alacan belirtilmektedir. Sanayi toplumunda imalat sanayii ön plana çkarken; tarm, sanayi ve hizmetler eklinde üçlü endüstriyel yap domutur. Bilgi toplumunda bilgi endüstrileri domu ve dördüncü sektör olarak devreye girmitir. Sanayi toplumunun maddi üretimi ibölümünü getirmi, üretim ve tüketimi birbirinden ayrmtr. Bilgi toplumunun ise müterek üretim ön plana çkmakta ve paylam, kullanmla gerçeklemektedir. Sanayi toplumunda mal ve hizmetlerin, arz ve talebine dayal olarak fiyat mekanizmas oluurken, bilgi toplumunda gelecekteki amaçlarn gerçekletirilmesi için bilgi kullanm gündeme gelmektedir (Erkan, 1993, s.69).

33 18 Tablo 1.3: Sanayi Toplumu ve Bilgi / Enformasyon Toplumunun Kar.6la.t6r6lmas6 Sanayi Toplumu Bilgi Toplumu Yenilikçi -Öz -Buhar makinesi (güç) -Bilgisayar (bellek, hesaplama, Teknoloji kontrol) -Temel -Fiziksel emein ikamesi -Zihinsel emein ikamesi fonksiyon -Üretim gücü -Maddi üretim gücü (Kii bana sermaye art) -Ekonomik yap -Meta ekonomisi ( bölümü, üretim ve tüketim ayrlmas) -Sinerjik ekonomi(birlikte üretim ve kullanmda paylam) - Sosyoekonomik ilke -Fiyat ilkesi(arz ve talebin dengesi) -Amaç ilkesi (sinerjik ileri besleme prensibi) -Sosyoekonomik özne -;irket (özel irket, kamu irketi, üçüncü sektör) -Gönüllü topluluklar (yerel ve bilgi topluluklar ) -Sosyoekonomik -Sermayenin özel mülkiyeti, serbest rekabet, kar -Altyap, sinerji prensibi, toplumsal yararn önemi sistem maksimizasyonu -Toplum biçimi -Snfl toplum (merkezi güç, snflar kontrol) -Fonksiyonel toplum (çok merkez, fonksiyon, otonomi) -Ulusal hedef -Gayri safi ulusal refah -Gayri safi ulusal tatmin -Hükümet -Parlamenter demokrasi -Katlmc demokrasi biçimi -Sosyal deiimin itici gücü - çi hareketleri, grevler -Sivil hareketler ve sorunlar Sosyoekonomik -Bilgi üretme gücü (optimum hareket- seçim kapasitesinde art) -Ürünler -Faydal mallar ve hizmetler - letiim bilgi, teknoloji, -Üretim merkezi -Piyasa -Öncü endüstriler -Endüstriyel yap -Modern fabrika (makine ekipman) -Yeni dünya, koloniler, tüketici satn alma gücü - malat sanayileri(makine sanayi, kimya sanayi) -Birincil, ikincil ve üçüncül endüstriler bilimsel bilgi - Bilgi kullanm (bilgi alar, veri bankalar) -Bilimsel bilgi snrlarnn bilgi alann genilemesi -Entelektüel endüstriler (iletiimsel bilgi ve bilimsel bilgi endüstrileri) -Sanayi yaps matrisi(birincil, ikincil, üçüncül, dördüncül endüstri sistemleri) -Toplumsal problemler - sizlik, sava, faizm -Gelecek oklar, terör, kiisel dokunulmazln ihlali -En ileri aama -Yüksek kitlevi tüketim -Yüksek kitlevi bilgi yaratlmas DeEerler -Deer -Maddi deerler (psikolojik -Zaman- deeri (hedefe yönelik standartlar ihtiyaçlarn tatmini) baar ihtiyaçlarnn tatmini) -Etik standartlar -Temel insan haklar, -Öz- disiplin, toplumsal katlm insanclk -Zaman ruhu -Rönesans (bireyin -Globalizm (insan ve doann özgürlemesi) sembiyozu ortak yaay) KAYNAK: Masuda, 1990, s.6 7 ve Erkan, 1993, s Endüstri toplumunda iletmeler sosyoekonomik sürecin en önemli öznesi iken; bilgi toplumunda gönüllü topluluklar sosyoekonomik sürecin öznesi durumunda gelmektedir. Sanayi toplumunda özel mülkiyet, rekabet ve kar maksimizasyonu ön plana çkarken, bilgi toplumunda müterek katlm ve sosyal yarar belirleyici olmaktadr. Ayrca snfl toplum yaps yerini çok merkezli fonksiyonel toplum

34 19 yapsna brakmaktadr. Politik sistem olarak parlamenter demokrasi deiime uramaktadr. Politik sistem olarak da parlamenter demokrasinin, kaltmc demokrasiye dönüümü gerçeklemektedir. Toplumsal deiimin itici gücü, içi hareketlerinden sivil hareketlere kaymaktadr. Sanayi toplumunun karlat isizlik, sava ve faizm gibi sorunlarn yerini, daha çok gelecek oklar; kiisel terör ve sorunlar almaktadr. Sanayi toplumunun son aamas olan kitlevi tüketim toplumu yerini kitlevi bilgi toplumuna brakmaktadr. Ayrca maddi deerlerle psikolojik ihtiyaçlarn tatmini; amaca yönelik, gelecekteki baar ihtiyacnn tatminine yerini brakmaktadr. Ayn ekilde bireysel özgürlük ve hümanizma düüncesi, yerini toplumsal kaltm ve globalizme brakmaktadr (Erkan, 1993, s.69) Enformasyon Toplumu ve Türkiye Enformasyon toplumu ile ilgili olarak Türkiye de çeitli kavramsal tartmalar bulunmaktadr. Kavramsal tartmalarn açklk kazanmas ve Türkiye nin sürecin neresinde bulunduunun tespit edilmesi gerekmektedir Türkiye deki Kavramsal Tart6.malar ABD, Japonya ve Avrupa ülkelerine göre Türkiye de enformasyon toplumuna ilikin yaplan çalmalar oldukça snrl saydadr ve bu çalmalar yaanan deiimin nitelik farkndan kaynakland varsaymna dayanmaktadr. Ayrca gelmekte olan yeni toplumu tanmlamak için Drucker n bilgi toplumu kavram tercih edilmektedir. Epistemolojik olarak bilgi toplumu çeitli eletirilere uramtr. Ancak üretim ve istihdam sürecinde teorik bilginin ön plana çkna dikkat edildiinde bu eletirilere bütünüyle katlmak mümkün deildir (Bkz. Bozkurt, 1997, s.22). Enformasyon ve bilgi, enformasyon toplumu tartmalarnda muhtemelen en fazla birbirine kartrlan kavramlardr. Bilgi denilince enformasyondan daha geni kapsaml bir olgu anlalmaktadr. Ancak bilginin üretim materyali enformasyondur. Bilgelik ise cevaplanamam, kesinlik tamayan konularda fikir yürütmektir. nsanlar iyi ile kötüyü, doru ile yanl olan tahmin edip birbirinden ayrmakta bilgelii kullanmaktadrlar (Bkz. Pantzar, 2000, s.230).

35 20 Gürak a göre ise (2002) kuramlar ve olgular doru kavramlarla açklanmaldr. Örnein "Bilgisayar Oyunu" dendiinde pek çok kii tarafndan "Atari" 'den söz edildiini sanlmaktadr. Hâlbuki Atari sadece bir ticari marka addr ve bilgisayar oyunlar, Atari, PC veya Play Station gibi çeitli araçlar kullanarak oynanabilmektedir. Benzer bir ekilde birçok kii hâla "tra bça" yerine "jilet" kullandn söylemektedir. Jilet ise aslnda Derby, Permatik gibi bir tra bça markasdr. Atarijilet örneklerinde olduu gibi çok önemli bir sözcük olan "bilgi de ciddi bir yanl yaplarak "enformasyon" sözcüüyle eanlamda kullanlmaktadr. Atari, jilet gibi sözcükleri yanl kullanmann maliyeti hemen hemen hiç yok gibiyken çamzn en önemli kavramlarndan olan "bilgi" ve "enformasyon" sözcüklerini yanl kullanmann maliyeti farkldr. Çünkü buradaki yanl kullanm insanlk tarihinin en temel ve önemli unsuru olan "bilgi"nin yanl anlalp, deerlendirilmesine, dolaysyla da sosyoekonomik olaylarn, olgularn ve kuramlarn yanl anlamasna ve yorumlamasna neden olabilmektedir. Bu nedenle bilginin, daha dorusu "üretim için gerekli bilginin" (teknolojinin) önemini iyi anlayabilmek için ise bu kavramlara açklk kazandrlmaldr. Teknoloji (üretim için bilgi) ve teknolojiyi üreten ve kullanan nitelikli emek (beeri sermaye) arasndaki organik ba iyi anlalmad sürece toplumsal gelimeyi de iyi anlamak mümkün deildir. Enformasyon veya eski deyile malumat, herhangi bir konu ile ilgili bir bilinmeyeni (belirsizlii) giderme konusunda yardmc olan betimleyici ifadelerdir. Örnek olarak; bir sinemada hangi filmin gösterildii, havann nasl olaca veya aranan bir kitabn hangi kütüphanede veya kitapçda olduunu bilmek, bilgi deil, enformasyon sahibi olmaktr. Bilgi, olgular ve olaylar tanma, anlama ve özellikle açklamaya yönelik, eitim, gözlem, aratrma veya deneyim yoluyla elde edilen ve bütün bunlarn insann zihinsel deerlendirmesi neticesinde ortaya çkan olgular veya fikirlerdir. Bilgiye, bir çeit ilenmi enformasyon da denilebilir. Örnein, kredi kartlarnn salad veriler / enformasyon kullanlarak kredi kart sahiplerinin hakknda cinsiyet, ya ve gelir durumlarna göre harcama alkanlklar konusunda bilgi sahibi olunabilir. Reklamlar, bilgisayarlar, büro araç-gereçleri "bilgi sektörü deil, "enformasyon sektörü" ürünleridir. Enformasyon ve bilgi sözcükleri arasnda belirgin bir anlam fark bulunmaktadr. Dolaysyla, Batda kullanlan enformasyon toplumu kavram ile ayn

36 21 eyi ifade etmek amacyla ama Türkçeye yanl aktarlan bilgi toplumu kavram arasnda da önemli anlam farkllklar bulunmaktadr (Bkz. Gürak, 2002) Enformasyon Toplumu Olma Yolunda Türkiye Türkiye nin endüstrileme sürecine bakldnda yar endüstrilemi bir toplum olduu, endüstrilemeyi ithal teknoloji ile bugünkü aamasna ulatrd ve biliim teknolojisini de ithal teknoloji olarak kulland görülmektedir. Bugünkü endüstrilemi ve enformasyon toplumu olma sürecine girmi veya girmekte olan toplumlara bakldnda, hepsinin teknoloji üretebilir bir konumda olduu görülmektedir (Erkan, 1993, s.127). Türkiye de henüz sanayileme sürecinin tamamlanamam olmasnn skntlar yaanmaktadr. Bat toplumlarnn bilgi toplumuna geçmi olmas Türkiye nin zorluklarn arttrmaktadr. Türkiye batdan teknoloji aldkça, ald teknolojinin ve o teknolojiyi salayan ideolojinin, kendi ideolojisi ile uyuamamasnn bunalmn yaamaktadr. Toplumsal sorunlarnn temelinde bu süreç yatmaktadr (Kocack, 2003, s.9). Türkiye'nin enformasyon/bilgi toplumu haline gelebilmesi için, önünde ciddi engeller bulunmaktadr. Bunlarn banda gelen, çok iyi yetimi insan gücünün yetersizliidir. Yeni teknolojileri üretecek ve kullanacak bu insan gücünün üretilmesi bazen bir nesil gerekmektedir. Ayrca bu insan gücünü yetitirmek kadar elinde tutabilmek de güç hale gelmektedir. Dolaysyla Türkiye'nin enformasyon çan yakalamas, büyük ölçüde bu hzla artan nüfusunu yeni gelimeler dorultusunda iyi eitebilmesine bal bulunmaktadr (Bkz. Bozkurt, 2003) Bilginin üretiminde özel bir öneme sahip olan ar-ge ye Türkiye de yeterince kaynak ayrlmamaktadr. Özellikle özel sektör, ar-ge nini önemini yeni fark etmeye balamtr. nternet gibi enformasyon teknolojileri sayesinde ise bilgiye ulamak kolaylamtr. Bilgiye ulamann gerçek bir avantaja dönüebilmesi için ise yetimi insan gücüne ihtiyaç duyulmaktadr (Bkz. Bozkurt, 1997, s ).

37 22 Türk toplumunun temel dünya görüü, olaylarn bilimsel açklamasna dayal olmayp; onlarn yorumlanmasna dayal bir düünce kalbna oturmaktadr. Bat dünyasnda ise düünme süreci; da dönük, doaya dönük doann (nesnenin) kendi içindeki neden sonuç ilikisinin açklanmasna yöneliktir. Bu yaklamda objenin neden-sonuç analizi yapld için objektif bir bak açs vardr. Türkiye nin sübjektif bir düünme sürecinde bir fikir birlii oluturmas olanakszdr. Türk aydnnn; sübjektif, duygusal ve yüzeysel tartma ortam Tanzimat tan günümüze çeitli ekillere bürünerek (sac-solcu, ilerici-gerici) günümüze kadar devam etmitir. Bu noktada Japonya güzel bir örnek oluturmaktadr. Osmanl ve Türk aydnlar, Fransa ya gidip güzel sanatlarn duygu ve inanca dayal alanlarnda kendilerini yetitirirken, 1867 deki Meiji Restorasyonu ndan sonra Bat ya giden Japon örenciler pozitif bilimsel düünceye dayal Mühendislik örenimi görmülerdir. Batnn pozitif ve bilimsel yöntemi alnp Japon toplumuna aktarlmtr. Ekonomik sistem incelendiinde ise 1980 lerden sonra serbest piyasa ekonomisi gündemde önem kazanmaktadr i yasas ve 1961 Anayasas na göre ise Türkiye bir sosyal devlettir. Dier taraftan; serbest piyasa ekonomisinin etkinliini salayacak rekabetçi düünce, rekabetçi mantk ve uygulama yetersizdir. Piyasa ekonomisinin merkezi ekseni olan rekabet ve bamsz insan kiiliinin olmay, enformasyon toplumu olma yolunda büyük bir engel tekil etmektedir (Bkz. Erkan, 1993, s ).

38 23 KNC BÖLÜM ENFORMASYON TOPLUMU SÜRECNDE DJTAL BÖLÜNME 2.1. Dijital Bölünme letiim ve bilgi teknolojileri alannda ülkeler arasndaki ve ülkeler içindeki eitsizlik olgusu 1970 lerden bu yana tartlmaktadr. Bilgi yoksullar/bilgi zenginleri, iletiim sahipleri/iletiim yoksunlar gibi kavramlar bu nedenle kullanlmtr. Ancak 1991 den sonra bilgi toplumu tanmlarnn gelitirilmesi ve bu tanmn sosyo-ekonomik faaliyet alanlarnn bütününde köklü dönüümlere yol açaca beklentisi, konunun önemini daha da artrmtr. Artk dijital bölünme (digital divide) veya eriim uçurumu, bilgi toplumuna doru giden yolda ABD den Avrupa ya kadar en önemli sorunlardan biridir. Eriim uçurumu, bilgi toplumu olarak tanmlanan toplumlarda iki parçal bir toplum yaratma tehlikesini beraberinde yaratmaktadr (TÜB TAK, 2002, s.10). Son yirmi yla bakldnda dünyann teknoloji temelli birçok deiime sahne olduu görülmektedir. Bu deiim dönemi Enformasyon Ça olarak anlmaktadr. Bilgisayar ve enformasyon cihazlar çoalm, enformasyona eriim ve elde edilen enformasyonun ilenme hznda büyük art olmutur. Gerekli donanm maliyetleri dümü böylece dijital resim, ses ve yazlarn dijital depolama cihazlarnda kullanlmas yaygnlamtr. Dünyay çevreleyen uydu a ve dünya üzerinde döenmi fiber optik kablolar sayesinde Enformasyon Ça bütün dünya ülkelerinde yaayan milyonlarca insan için gerçee dönümütür. Bu devrim geçmiteki daha uzun vadeli gelimelerin bir uzantsdr. 19. yüzylda telgraf ve telefonun bulunmas, 20. yüzyln ortalarnda radyo ve televizyon yayn, daha yakn dönemde ülkelerin içinde bilgisayar alarnn kullanlmas öncü gelimelerdir (Bkz. Keniston, 2003) larda aratrma, eitim ve savunma amacyla gelitirilen bilgisayar a projesi olan internet, 1990 larla birlikte her alanda bilgi deiimine olanak veren ve aratrma, eitim, sosyal iletiim, politika, elence ve ticaret gibi insanlar ilgilendiren tüm faaliyetleri çevreleyen bir kullanma ulamtr. Son 20 ylda kiisel bilgisayarlarn

39 24 tüm dünyada hzla artmas, 1990 larla birlikte telekomünikasyon teknolojilerinde yaanan hzl gelimelerle ticari uydularn frlatlmas, mobil teknolojilerin gelitirilmesi, bilgisayarlarn internetle birbirine balanmas tüm dünyada bir iletiim devrimi yaratmtr (Bkz. Alkan ve Canbay, 2004, s.291). Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri yirminci yüzyl ekillendiren en etkili güçlerden biridir. Bu teknolojiler insanlarn yaama, örenme ve çalma ekilleriyle, sivil toplum ile devletin etkileimini devrim yaratacak ekilde etkilemitir (Menou, 2001, s.112). Bireysel ve toplumsal yaam kökünden deitirmekte; çok ciddi ekonomik, sosyal, kültürel ve politik sonuçlar dourmakta olan bu devrim, Bilgi ve iletiim teknolojilerine ve hizmetlerine eit eriememe adn verdiimiz Dijital Bölünme- Digital Divide bata olmak üzere pek çok soruna da sebep olmaktadr (Bkz. Alkan ve Canbay, 2004, s.291). Dijital Uçurum (Digital Gap) olarak da ifade edilebilen dijital bölünme kavram; deiik corafi alanlarda sosyo-ekonomik koullar bakmndan farkllk gösteren ticari iletmeler ve bireylerin, bilgi ve haberleme teknolojilerine (ICT Information and Communication Technologies) eriim imkân ile internet kullanm amacna yönelik geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Saysal bölünme, ülkeler arasnda ve içerisinde deikenlik göstermektedir (TK, 2002, s.4). Dijital bölünme çok boyutlu bir problemdir. Dier bir bak açs dijital bölünmeyi ICT altyaps, donanm ve yazlmlarnn mevcudiyetini ele alan bir teknik konu olarak incelemektedir. kinci boyutta ise teknik kaynaklar amaçlar dorultusunda yönlendirecek beceriler bulunmaktadr (Bkz. Ryder, 2003). Keniston a göre (2003) ise genel anlamda zengin ve güçlü bireyler ile fakir ve güçsüz bireyler arasndaki ayrm olarak düünülen dijital bölünmenin analitik bir inceleme yaplrsa dört boyutu bulunmaktadr. Birinci bölünme; endüstrilemi ya da gelimekte olan bütün ülkelerde var olan zengin, eitimli ve güçlü olanlarla olmayanlar arasndakidir. Örnein ABD de yüksek gelirli ve eitimli olanlarla düük gelirli ve az eitimli olanlar arasnda bilgisayar sahiplii ve internet eriimi gibi konularda belirgin farkllklar bulunmaktadr.

40 25 kinci bölünme; daha az dikkat çeken lisan ve kültür alanlarndadr. Birçok ülke ngilizce ya da bir dier bat Avrupa dilini konuabilenler ile konuamayanlar arasnda bölünmütür. Farkl kültürlere sahip olanlar, göçmenler, ya da yaadklar ülkenin dilini bilmeyenler eitimde ve i hayatnda baarl olamamaktadrlar. Üçüncü bölünme ise; ilk ikisinden sonra kaçnlmaz olarak ortaya çkan zengin ve fakir ülkeler arasndaki genileyen uçurumdur Birlemi Milletler nsani Gelime Raporu, büyük ölçüde kuzeyli zengin ülkelerle güneyli fakir ülkeler arasndaki aça iaret etmektedir. Uç noktadaki örnekleri ABD ve sviçre, Almanya, Finlandiya, zlanda gibi kuzey Avrupa ülkeleri oluturmaktadr. Bu ülkelerde hane halknn telefon sahiplii %90 n üzerindedir. Bilgisayar sahiplii ve evden internet balants ortalamas %50 nin üzerindedir. Dier uç noktada ise Afrika nn büyük ksm, Güney Amerika nn büyük ksm, Güney Asya, Çin, Endonezya ksacas dünyann %80 i bulunmaktadr. Bunlarn telefon hizmetinden yararlanabilme oran ise %3 ve altndadr. Evde bilgisayar sahiplii %1 2, evden internet balants ise bu orann yars kadardr. Ülkeler arasndaki dijital bölünmenin artmasnn nedenleri açktr. Eer enformasyon ve iletiim teknolojilerine kapsaml eriim bir ulusa avantaj salyorsa, eriim seviyesinde gecikme dier ulus için dezavantaj oluturur ve açn büyümesine neden olur. Bu nedenle uluslar aras alanda kuzey ve güney arasndaki bölünme giderek artmaktadr (Keniston, 2003) Dijital Bölünmenin Gerisindeki Anahtar Kavram Olarak nternet Bilgi ve teknoloji arasnda çok sk bir iliki bulunmaktadr. Tarih boyunca bilimsel aydnlanma dönemlerinin ardndan büyük teknolojik gelimeler gelmi, teknolojik gelimelerde insanlarn bilgiye ulamalarn kolaylatrmak suretiyle yeni bilimsel aydnlanma dönemlerini tetiklemitir. Dijital bölünmenin alglanmas için bilgi devriminin dalga dalga geliimini incelemekte yarar vardr. Birinci dalga matbaann icad ile balamtr. Matbaann icad ile bilgi tabana doru yaylm ve toplum kesimleri arasndaki bilgi asimetrisi azalmtr. Burada dikkat edilmesi gereken ilk dalga ile toplum kesimleri arasndaki bilgi asimetrisinin azalmasdr. kinci dalga ise buhar makinesinin icad ile endüstri

41 26 devriminin balamas ve ulam araçlarnn yaygnlamasdr. Ulam araçlarnn yaygnlamas ile insanlarn birbirleri ile etkileimi artmtr. Üçüncü dalga, iletiim teknolojilerinin dünya üzerinde hzla yaylmas ile balamtr. Dördüncü dalga ise internettir. nternet, www ya da Hypertext devrimi olarak da adlandrlabilecek olan gelime dokümanlar arasnda balant kurulmas mantna dayanmaktadr. Hypertext yani harici metinin mant bir dokümann üç boyutlu olarak kendisi ile ilgili baka dökümanlarla balantl olmasdr. Harici metin kavram www devriminin temelini oluturmakta ve bir doküman ile ilgili bilgilere hzla ulalmasn salamaktadr. Harici metin kavram ilk olarak 1945 ylnda ABD bakan Roosevelt in bilim danman olan Vannermar Bush tarafndan ortaya atlmtr. Vannermar Bush, Memex adnda, çok miktarda bilgiyi içinde depolayp, kullanclara bilgi patikalar oluturup bilgiyi rahatça ilemeleri imkân veren, ilgili metin, resim gibi belgelere hzla ulamalarn salayan ve istenildii zaman kolayca bulunabilmesi için metinler üzerine iaretler koyan bir makinenin yaplmasn önermitir. Vannermar Bush bu makine sayesinde aratrmaclarn youn bilgi içinde kaybolmadan, sadece ilgili bilgilere hzla ulalabileceini düünmekte idi ylnda Ted Nelson bilgilerin geleneksel ekilde bir sraya göre yazlmas yerine, okuyucuya seçme hakk veren dokümanlar eklinde yazlmas fikrini ortaya att ylnda Brown üniversitesin de Harici Metin Düzenleme Sistemi (Hypertext Editing System) ad altnda ilk harici metin sistemi IBM/360 model bir bilgisayar üzerinde çaltrld ylnda harici metin dosyalarnn (HTML Hypertext Markup Language) Harici Metin Aktarm Protokolünü HTTP (Hypertext Transfer Protocol) kullanmak suretiyle internet üzerinde iletilmesini salayan www kullanc ara yüzünün gelitirilmesi ile internet kullanclar harici metin kavram ile tanm oldu. www ara yüzü harici metin sistemini kullanmak suretiyle bilgiye çok hzl ulalmasn salyordu. Fakat internet üzerinde bilgiye eriilmesini kolaylatran en büyük atlm, web sayfalarnn konularna göre dizin haline getirilmesini salayan arama motorlarnn ortaya çkmas olmutur. nternet, bilgiye ulam kolaylatrm ve büyük bilgi okyanusunun kullanlabilir duruma getirmitir (Bkz. Civelek, 2004).

42 Dijital Bölünmeyi Azaltman6n Önemi OECD tarafndan yaplan bir aratrmaya göre, OECD üyesi ülkeler çeitli yollarla saysal eitsizlii gidermeye çalmaktadrlar. Bu politikalar; Genel politikalar, Bireylere ve hanelere teknolojinin yaygnlatrlmas, yerlerine teknolojinin yaygnlatrlmas, Devlet gelitirme ve uygulama projelerinin balatlmas, Eitim ve öretim giriimlerinin balatlmas ve Uluslar aras ibirlii oluturulmas olarak gruplandrlmaktadr. Genel politikalar evrensel hizmet fonu oluturulmas veya çeitli kesimlere hizmet yaygnlatrmas için fonlama mekanizmalarn içermektedir. Bireylere ve hanelere yönelik teknoloji yaygnlatrma programlar ise; bilgisayar, telekomünikasyon ve internet hizmetlerinin maliyetini düürmeye yönelik uygulamalar içermektedir. Örnein, kütüphane ve dier kamusal kurumlara ve okullara internet balantlarnn salanmas yannda, farkndal artrmaya yönelik çalmalar ikinci grup politikalar çerçevesinde deerlendirilmektedir. Bata küçük ve orta ölçekli iletmeler olmak üzere, iyerlerine internet ve telekomünikasyon hizmetlerinin ucuz yollarla götürülmesi politikalarysa üçüncü gruba girmektedir. Devlet tarafndan daha yaygn eriim için balatlan özel uygulamalar yannda, devletin örnek oluturmak amacyla hizmetlerini internet üzerinden vermesine yönelik çalmalar da dördüncü grup politikalar arasnda deerlendirilmektedir. Eitim ve öretim politikalar, bilgisayar ve internet okuryazarln artrmaya yönelik araçlar arasnda bulunmaktadr. Uluslararas ibirlii çalmalarysa, devletlerin uluslararas alanda saysal bölünmeyi gidermeye yönelik politikalarn içermektedir. OECD bu gruplarda yer alan politika uygulamalarn üye ülkelerden toplam bulunmaktadr (TÜB TAK, 2002, s.11).

43 28 Dijital bölünmeyi ortadan kaldrmann önemini vurgulayan çeitli tartmalar bulunmaktadr. Tartmalardaki temel tezler aadaki gibi listelenebilir (ICFA-SCIC, 2004, s.4). Ekonomik eitlik, Sosyal mobilite, Demokrasi, Ekonomik büyüme Ekonomik E.itlik Gelimi ülkeler, sivil hayatn temel bir parças olarak gördükleri internet eriimini, vatandalarna sunmay bir hedef haline getirmilerdir. Telefon ise daha çok güvenlik için önem arz eder. Tbbi, kriminal ve dier acil durumlarda, zor durumdaki kiilerin telefon kullanarak bulunduklar durumdan kurtulmalar daha kolaydr. Bunun yan sra kariyer, sivil hayat, güvenlik ve benzeri konularda hayati önem tayan bilgiler artan ölçüde internet üzerinde kullanlabilmektedir. Sosyal hizmetler dahi bazen elektronik ortamda sunulmaktadr (ICFA-SCIC, 2004, s.4) Sosyal Mobilite Genel görüe göre; bilgisayar ve bilgisayar alar insanlarn eitim ve i hayatlarnda artan bir önem arz etmektedirler. Bu nedenle eitimde bilgisayar ve internetin kullanlmaldr. Bunun olmamas durumunda sosyo-ekonomik konumu düük olan çocuklar için var olan dijital bölünme ortamnda eitsizlik artmaktadr. Frsat eitlii salamak amac ile devlet bu kiilere destek salamaldr (ICFA-SCIC, 2004, s.4) Demokrasi nternetin kullanm ile demokrasi daha salkl bir yol izlemektedir. En iddial öngörülere göre ise, seçim ve karar verme süreçlerinde internet halk katlmn arttrr. Dorudan katlm (Athenian democracy) modelinden bazen bu balamda söz edilmektedir (ICFA-SCIC, 2004, s.4).

44 Ekonomik Büyüme Enformasyon altyapsnn geliimi ve bunun aktif kullanm ekonomik büyüme için bir hzlandrc olabilmektedir. Enformasyon teknolojileri genel olarak üretkenlik artlar ile birlikte anlmaktadrlar. En yeni teknolojilerin elde edecei büyük bir baar bir ülkenin endüstrisine rekabet avantaj salayabilmektedir. Bu endüstrilerin gelimesi ülkenin yararnadr. Büyük bir hedef olarak enformasyon ekonomisinin geliimi, dijital bölünmeyi hedef alan politikalarla mümkün olmaktadr. Enformasyon endüstrilerinde çalabilecek daha büyük çapl ulusal emek gücü, bu politikalara bal bulunmaktadr (ICFA-SCIC, 2004, s.4) Dijital Bölünme ve Uluslar Aras6 Çal6.malar Dijital bölünme konusu, son dönemde yaplan uluslararas zirvelerde tartlmakta, ülkeler bu konu için kendi ulusal politikalarn belirlemeye çalmaktadrlar. Birlemi Milletler in, New York ta gerçekletirdii Milenyum 2000 zirvesinde dijital bölünmeye karlk alnacak önlemler tartlmtr. Okinawa da yaplan G8 ler toplantsnda, bilgi zenginleri ve fakirleri arasnda giderek artan uçurum konusuna dikkat çekilerek internet eriimi olanlarla olmayanlar arasndaki bölünmenin, eitim, mesleki beceriler, okuryazarlk, kamu sal ve ekonomik baarlar da etkiledii ve bu alanlarda mevcut bölünmeye katlayc etkiler yapt bildirilerde yer almaktadr (TK, 2002, s.20). Ülkeler, bireyler ve haneler ve irketler arasnda dijital bölünmeden söz edilebilmektedir. Küresel olarak gelimi ve gelimekte olan ülkeler arasndaki farklar ya da kuzey-güney ayrm bilgi ve iletiim teknolojileriyle birlikte yeni bir boyuta tanmtr. Kendileri de büyük bir sanayi olan bu teknolojileri kullanan dier sanayi ve ticaret alanlarndaki firmalarda da dijital bölünmeden söz edilmekte, yeni ekonomi tanmlar yaplmaktadr. Öte yandan bireyler arasnda mevcut fakir-zengin, eitimlieitimsiz, kadn-erkek, yal-genç, evli-bekar gibi farkllklar, bilgi teknolojilerine sahip olma ve bu teknolojilerin kullanmyla birlikte daha da çarpc hale gelebilmektedir. G-8 lerin 2000 ylnda yaplan Okinawa zirvesinde, mevcut dijital bölünme yerel bir konu olmasnn ötesinde küresel bir konu olarak ele alnmtr. Bu zirvede ABD

45 30 yönetimi kendisini küresel düzeydeki saysal uçurumu kapatmaya adadn belirtmitir. Bu konudaki çalmalar koordine etmek için Saysal Frsatlar Çalma Gücü (Digital Opportunity Task Force) ad altnda bir grup kurulaca Avrupa Amerikan Konseyi sekretaryas tarafndan belirtilmitir. Buna göre; dijital bölünme ve e-ticaret konusunda çalacak özel kurululara hükümet, 200 milyon dolarlk yeni krediler salayacaktr. Japonya, G8 ler zirvesine Uluslararas Dijital Bölünmeye Kar Japonya nn Ayrntl birlii Paketi adyla çözümler sunmutur. Japonya, gelimi ve gelimekte olan ülkelerdeki saysal uçurumun boyutunu vurgulayarak, eylem admlar belirlemi ve gelecek 5 ylda içerisinde 15 milyar dolarlk resmi olmayan yardm fonlarnn da olduu bir paket oluturduunu açklamtr. ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat OECD nin son dönem çalmalarnda da dijital bölünme kavramnn tanm, ölçülmesi ve bu eitsizlie kar alnacak önlemler öncelikli konular arasnda yer almaktadr. OECD nin Bakanlar düzeyinde Haziran 2000 de yaplan toplantsnda saysal uçurum, politika belirlenmesi gereken üst düzey ilgi alan olarak belirlenmitir. OECD nin Enformasyon, Bilgisayar ve Haberleme Politikalar komitesinin (ICCP) Enformasyon Ekonomisi adl çalma grubunda yürütülen çalmalar, bilgi teknolojilerine ve altyapya olan eriimdeki eitsizlik, bu teknolojilerdeki dengesiz büyüme ile dalm ve kullanm üzerinde younlamaktadr. Bu grupta dijital bölünme konusundaki çalmalarda u sorulara yant aranmaya çallmaktadr; Farkl sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik yaplarda dijital bölünmenin boyutu nedir, büyük ve küçük irketleri nasl etkileyecektir, ekonomik dengelere etkisi nasl olacaktr? Dijital bölünme nasl bir hzda ve ne yönde deimektedir, ne kadar önemlidir? Yeni teknolojilerin hzl yaylm bu bölünmülüü nasl ve ne kadar etkilemektedir? Hükümetlerden ve firmalardan gelen tepkiler ve alnan önlemler nelerdir?

46 31 OECD bu konudaki ortak bilgi tabann gelitirmek amacyla envanter çalmalar balatm, üye ülkelere saysal uçurumun ölçülmesi amacyla saha aratrmalar yapmalarn tavsiye etmitir (TK, 2002, s.20 23) Dünya Genelinde Dijital Bölünme Ülkeler arasnda ve ülkelerin içindeki internet yaylmndaki farkllama (ve neden olduu dijital bölünmeler) sosyoekonomik duruma, teknolojiye ve kullanlan lisana göre deimektedir. Yüksek maliyetler, ngiliz dilinin baatl, gerekli bilgilerin geç edinilmesi ve teknolojik destek gecikmeleri dezavantajl topluluklar için birer engel tekil etmektedir (Chen ve Wellman, 2004, s.39). Dijital bölünme; enformasyon çann kaynaklarn kullanabilen bireyler ve topluluklar ile kullanamayanlar arasndaki aç ifade etmektedir. Halihazrda dünyadaki online nüfusu ifade edecek güvenilir veri bulunmamaktadr. Yaklak tahminlere göre veriler Tablo 2.1 de verilmitir. Tablo 2.1:Y6llara Göre Dünyada Online Nüfus ( ) (Milyon) Y6llar * Online Nüfus * 2004 yl verisi tahminidir. KAYNAK: Chen ve Wellman, 2004, s.40 Buna göre küresel internet younluu 1991 de %0,1 den az iken, 1997 de %2 ye, 2000 de %7 ye, 2002 de %10 un üzerine ulamtr yl tahminlerine göre ise internet younluu %11 15 arasnda bulunmaktadr. nternetin hzl geliimi ile internet kullanclarnn daha çok gelimi ülkelerde, özellikle A.B.D. de younlat görülmektedir de 169 milyon Amerikal internete balanmtr. Bu rakam ülke nüfusunun %60, dünyada internete bal nüfusun %29 udur. 172 milyon kullanc Avrupa da (Avrupa nüfusunun %28 i), 182 milyon kullanc (145 milyonu Çin Japonya ve Kore de olmak üzere) güney dou ve dou Asya dadr (bölge nüfusunun %23 ü). Güney Amerika 29 milyon (%5 younluk), Okyanusya da 11 milyon(%2 younluk) Afrika da 10 milyon(%1,5 younluk) kullanc bulunmaktadr.

47 32 Gelimi ülkelerin arasnda da dijital bölünme bulunmaktadr. Ancak bu ülkelerden enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerini önce kullanmaya balayanlar ile sonradan katlanlar arasndaki açk kapanmaktadr. ngiltere, Kore, Japonya gibi ülkeler A.B.D. yi Tablo 2.2 de online nüfus yüzdesi olarak yakalam bulunmaktadrlar. Bir anlamda gelimi ülkelerde internet biraz gecikmeli olarak A.B.D. ile ayn yolu izleyerek genilemektedir. Örnein 5 yl öncesinin internet kullanclar ile gelimi dier ülke kullanclarnn demografik profilleri yaklak olarak benzerlik göstermektedir (Chen ve Wellman, 2004, s.40). Tablo 2.2: Yedi Ülkede Online (nternete BaEl6) Nüfus Oran ve Miktarlar6 Ülke Online Nüfus Yüzdesi (2002 de) Online Nüfus Yüzdesi (2001 de) Bilgisayar Say6s6 (2001 de) (Milyon) Online Nüfusta Kad6n Kullan6c6lar6n Yüzdesi ABD %(59) % %51 (166 Milyon) (143 Milyon) ngiltere 57% 40% 22 43% (34 Milyon) (24 Milyon) Güney %54 %52 12 %45 Kore (26 Milyon) (24 Milyon) Japonya %44 %44 44 %41 (56 Milyon) (56 Milyon) Almanya %39 %37 32 %37 (32 Milyon) (31 Milyon) talya %33 %28 11 %37 (19 Milyon) (16 Milyon) Çin %4,8 %2,5 25 %39 (58 Milyon) (34 Milyon) Meksika Yok %3,6 7 %42 (3.4 Milyon) Türkiye* %6.1 %5.1 (4,3 Milyon) (3.5 Milyon) *Türkiye verileri eklenmitir(itu, World Telecommunication Indicators 2004). KAYNAK: Chen ve Wellman, 2004, s.41 2,7 Veri Yok ;ekil 2.1 e göre, 100 kii bana düen internet balant saysnn, kuzey Amerika, bat ve kuzey Avrupa, Japonya ve Avustralya da en yüksek seviyede olduu görülmektedir. Dier uç noktada ise büyük ölçüde Afrika ktas bulunmaktadr.

48 33 1,3 ve Daha Az 4,4 14,0 Arasnda 34,6 ve Üzeri 1,3 4,4 Arasnda 14,0 34,6 Arasnda Veri Yok Kaynak: ITU, World Telecommunication Indicators $ekil 2.1: 2003 Y6l6nda Dünya Genelinde nternet YoEunluEu (100 Ki.i Ba.6na Dü.en nternet BaElant6s6 %) Dünyann kuzeyi ile güneyi arasndaki kiisel bilgisayar saylarnda da belirgin farkllklar bulunmaktadr (Bkz. ;ekil 2.2) ve Daha Az Arasnda ve Üzeri Arasnda Arasnda Veri Yok Kaynak: ITU, World Telecommunication Indicators $ekil 2.2: Dünya Genelinde Ki.isel Bilgisayar Say6lar6 (2002)

49 Dijital Bölünmenin Ölçülmesi Dijital bölünmenin ölçülmesinde, haberleme altyaplarna ilave olarak kullanlan en önemli göstergeler, bilgisayar says (TV, mobil telefonlar ve dier teknolojiler üzerinden salanabilen alternatif eriim yöntemleri) ve internet eriimi miktardr 1. Ev kullanclar açsndan saysal bölünmede en önemli iki ölçüt, gelir ve eitim seviyeleri olup, dier kstaslar arasnda hane halk büyüklüü, ya, cinsiyet, rk, lisan ve konum gibi temel öeler yer almaktadr. Bilgisayar sahiplii ve internete eriim, hane halknn gelirine bal olarak önemli bir ekilde deikenlik göstermekle birlikte, düük gelir gruplarnn eriiminde bir art gözlenmektedir (TK, 2002, s.4 ). Dier önemli göstergeler ise enformasyon teknolojilerini ve internetin imkânlarn üreten ve kullanan ülkeler, firmalar ve bireyler arasndaki farkllklar hakkndadr. Yeni bir olgu olarak dijital bölünmenin boyutlarn ölçme ile ilgili çalmalarda en büyük çaba gerekli verilerin toplanmas üzerinedir. Ülkeler arasnda birbiri ile uyumlu ve karlatrlabilir veri setlerinin bulunmay nedeniyle dijital bölünme olgusunun boyutlarn karlatrmak mümkün olamamaktadr (OECD, 2001, s.5) Dijital Bölünme ve Enformasyon Toplumuna Haz6r Olma le lgili Çal6.malar Bu çalmada, enformasyon toplumuna hazr olma (e-readiness 2 ) kavram, dijital bölünmenin ölçülüp deerlendirilmesinde bir araç olarak kullanlmaktadr. Hazr olanlar ile olmayanlar arasnda bir dijital bölünme olumaktadr. Bu balamda hazr olmann ülkeler arasnda ve ülke içinde ölçülmesi ile bir karlatrma ölçütü ortaya çkmaktadr. Bu çalmada yaplan ölçümlerin, enformasyon toplumuna hazr olma aratrmalarnda bulunduu yeri tespit etmek açsndan, ilgili çalmalar aada 1 Oysa bu yaklamn snrl olduunun kabul edilmesi gerekmektedir. Örnein, gelecein etkileimli alar için planlanan (Asenkron Transfer Modu gibi) tekniklerde, kullancnn içerik gönderme yeteneinin düürülüp, içerik alma yeteneinin yüksek tutulmas da saysal uçurum kavram içine alnabilmektedir. Ayrca, kullanm yeteneklerinde ve toplumsal kullanma yönelik hizmetlerin verilmesi konusunda da saysal eitsizlik gibi unsurlarn hesaba katlmas gerekmektedir (TÜB TAK, 2002, s.10). 2 E-readiness kavram ile kastedilen hazr olma durumunda, enformasyon ve iletiim teknolojilerine vurgu yaplmaktadr. Enformasyon toplumuna geçi sürecinde bu teknolojilerin; altyap, kullanm, eriilebilirlik gibi farkl göstergelerle ölçüm ve derecelendirmesi yaplmaktadr.

50 35 listelenmektedir. Yaplan listelemede, mevcut çalmann neyi inceledii ve sonuç olarak ne elde ettii ksaca ortaya konulmaktadr Geli.mekte Olan Ülkeler çin Rehber Harvard Üniversitesi tarafndan hazrlanan bu rehber mevcudiyet, hz, bilgisayar ana eriim kalitesi, okullarda enformasyon ve iletiim teknolojilerinin kullanm, iyeri, ekonomi, devlet, ICT politikalar (iletiim ve ticaret), ICT eitim programlar, organizasyonlarn deiimi, ilgili çevrimiçi (online) içerik gibi 19 farkl kategoride ölçüm yapmaktadr. Rehber; ele alnan toplumu 19 kategorinin her birine göre derecelendirip, bulunduu aama hakknda gerekli bilgileri vermektedir. Bunun yannda enformasyon toplumuna hazr olma sürecini ksaltmada, uygulanmas gereken reçete önerisinde bulunmamaktadr (Bridges.org, 2005, s.10) E-ticarete Haz6r Olma Ölçümü Asya Pasifik Ekonomik Birlii (APEC) tarafndan yaplmaktadr. Alt kategoriye göre e-ticarete hazr olma (readiness for e-commerce) ölçümleri yaplmaktadr. Temel altyap ve teknoloji (hz, fiyatlandrma, eriim, piyasa rekabeti, endüstri standartlar ve d yatrm); Network hizmetlerine eriim; nternet kullanm (firmalarda, devlette ve evde); Tevik ve yardmlar; Beceriler ve insan kaynaklar (ICT eitimi, igücü); ve Dijital ekonominin konumlandrlmas(vergi ve tarifeler, endüstri özuyumlamas, devlet düzenlemeleri, tüketici güveni) (Bridges.org, 2005, s.10).

51 AE le Birbirine BaElanm6. Dünyada Ya.amaya Haz6r Olma Rehberi CSPP (The Computer Systems Policy Project) tarafndan hazrlanmtr. Rehber evde, iyerinde, salk hizmet binalarnda ve devlet dairelerinde ICT yaygnlk ve bütünlemesini ölçmektedir. Bunu yaparken hizmet salayclar arasndaki rekabet, eriim hz ve devlet politikalarna odaklanmaktadr. Ölçümler be kategoriye bölünmektedir: Altyap, Eriim, Uygulama ve hizmetler, Ekonomi ve Olanakl klanlar (politika, gizlilik, güvenlik, bulunurluk). Be kategoriye göre topluluk deerlendirilip derecelendirilmektedir. Her kategori, dört gelime aamasndan olumaktadr. Elde edilen kategori bazndaki derecelendirmeler ile nihai hazr olma durumu ve aamas tespit edilmektedir (Bkz. CSPP, 2000, s.2-3) ITU nternet çin Ülke Durum Analizleri Uluslar Aras Telekomünikasyon Birlii (ITU) yapm olduu çok detayl durum analizlerinde ICT altyaps, kullanm, yasal düzenleyici yaplar, yerel i ortamn ölçer. Mosaic Gurubu tarafndan gelitirilen yöntem kullanlarak internet, dünyadaki farkl ekonomilerde aratrlmaktadr. Bu çalmalar internetin yapm olduu etkiyi analiz ederek tavsiyelerde bulunmaktadr. ITU ayn zamanda Mosaic Gurubu nun yöntemini kullanarak derecelendirme de yapmaktadr (Bridges.org, 2005, s.11) SIDA Çal6.malar6 SIDA (Swedish International Development Cooperation Agency) tarafndan yaplan ülke çalmalarnda, Harvard Üniversitesi Uluslar Aras Kalknma Merkezi nin rehberi (Readiness for the Networked World), röportajlar ve anket yöntemi

52 37 kullanlmaktadr. Çalmalar ICT altyaps, düzenleyici kurulular incelemektedir. kullanm insan kaynaklar ve yasal Çalmalardan ülkenin ICT manzaras yan sra kalknma amaçl ICT kullanmnn teviki ve yannda elde edilecek temel faydalarn basit bir analizi ortaya çkmaktadr (Bridges.org, 2005, s.12) Enformasyon Toplumuna Haz6rl6k ASEAN Ara.t6rmalar6 Veriler ASEAN (Association of Southeast Asian Nations) enformasyon altyapsnn gelimesinin ve dijital ekonomiye hazrln alt göstergesinden olumaktadr. Bunlar e-toplum, e-ticaret, e-devlet, ICT mal ve hizmetlerinin ticaretinin liberalizasyonu ve altyapdr. Aratrmalar ASEAN bölgesindeki 10 ülkenin hazrlk (readiness) durumlarn belirlemektedir. Bunun için IBM tarafndan ortaya çkma (emerging), geliime (evolving), yerleme (embedding) ve yaylma (extending) eklinde tanmlanan dört aamadan hangisinde olduklar tespit edilmektedir (Bridges.org, 2005, s.12) McConnell International Küresel Enformasyon Toplumuna Haz6rl6k Ara.t6rmalar6 Rapor be alanda ölçüm yapmaktadr. Balanabilirlik (altyap, eriim, fiyatlandrma), E-liderlik (kamu politikalar ve düzenlemeler), Enformasyon güvenlii (fikri mülkiyet, mahremiyet, elektronik imza), nsan Sermayesi (ICT eitimi, beceri sahibi igücünün varl) ve E-ticaret ortam (rekabet, politik ve finansal stabilite, yabanc yatrm, finansal altyap). Ülkeler Tablo 2.3 te görüldüü gibi be kategoride listelenir ve her bir kategori üç farkl biçimde derecelendirilmektedir (mavi, sar, krmz). Bunlarn yan sra kapsaml inceleme ve tavsiyeler verilmektedir (Bridges.org, 2005, s.12).

53 38 Tablo 2.3: McConnell International 2000 Y6l6 Küresel E-Haz6rl6k Raporu S6ra Ülke BaElana bilirlik E-Liderlik Enformasyon GüvenliEi nsan Sermayesi E-Ticaret Ortam6 34 Türkiye Sar6 Sar6 K6rm6z6 Sar6 Sar6 : Önceki zaman periyoduna göre iyiye gidii gösterir : Önceki zaman periyoduna göre zayflamay gösterir Mavi: Genel olarak ortam artlarnn e-i ve e-devlet idaresine uygun olduunu gösterir. Sar: E-i ve e-devlet çalmalarn desteklemek için ortam artlarnn iyiletirilmesi gerektiini gösterir. Krmz: E-i ve e-devlet çalmalarn desteklemek için ortam artlarnn kayda deer bir ekilde iyiletirilmesi gerektiini gösterir. Kaynak: McConnell International (2000) McConnell International tarafndan hazrlanan 2000 yl küresel e-hazrlk raporuna göre Türkiye nin balanabilirlik, e-liderlik, insan sermayesi ve e-ticaret ortamnda iyiletirmeler yapmas gerekmektedir. Enformasyon güvenlii konusunda ise kayda deer iyiletirmelerin yaplmas gerektiine iaret edilmektedir. Bunlarn yan sra enformasyon güvenlii ve insan sermayesi kategorilerinde önceki döneme göre iyilemeler olduu belirtilmektedir WITSA Uluslar Aras6 E-ticaret ncelemeleri WITSA (World Information Technology and Services Alliance) tarafndan yaplan incelemeler, e-ticaretin gelimesine ihtiyaç duyan, dorudan e-ticaret deneyimi olan irketlerin öznel görülerine odaklanmaktadr. Sorunlar çeitli ekillerde ortaya çkmaktadr: Teknoloji endüstrisine engeller, Tüketici güveninin önemi, E-ticaret teknolojisi ile ilgili sorunlar, E-ticareti destekleyen irket içi çalmalar ve Tüketici direnci. ncelemeye katlanlarn cevaplarndan oluan bir sonuç raporu derlenmektedir. Rapor; çözümler, çizelgeler ve olay açklamalaryla ifade edilmektedir (Bridges.org, 2005, s.13).

54 Crenshaw & Robinson nternet Geli.iminin Ülkeler Aras6 Analizi Crenshaw ve Robinson tarafndan hazrlanan Sanal-Uzay ve Endüstri Sonras Dönüümler: nternet Geliiminin Ülkeler Aras Analizi adl çalmada ICT geliiminin aadaki faktörlerle etkileimini incelenmektedir: Mevcut teknolojik geliimin seviyesi, Politik açklk / demokrasi, Kitlesel eitim, Oldukça büyük bir hizmet sektörünün varl, letiim hizmetleri younluu (teledensity), Yabanc yatrmlar, Etnik homojenite, Sektörel eitsizlik, Nüfus younluu ve hracat miktar. Çalmada bireysel mülkiyet haklar ve yerel telefon arama ücretleri olduu kadar küresel kentleme, ekonomik ve sosyo-politik küreselleme deikenleri, çeitli kaynaklardan elde edilen göstergelerle hesaplanmaktadr. statistiki hesaplamalar deikenler arasndaki muhtemel ilikileri ifade etmekte ve bu faktörlerin teknoloji geliimini nasl ekillendirdii ile ilgili açklama ve anlatmlar ortaya konulmaktadr (Bridges.org, 2005, s.13) CIDCM nternet Modeli Görü.meleri CIDCM 3 tarafndan oluturulan çat her ülke için dört enformasyon kategorisini ölçmektedir. Geçmi ve tarih temelli balam (ekonomi, eitim seviyeleri, mevcut altyap), politik yap ve kültür (hükümet ekli, politika uygulama stilleri), kültürel normlar (din, vb.). 3 Center for International Development and Conflict Management University of Maryland

55 40 nternet geliiminin kilit aktörleri, konu ile ilgili kamu aktörlerinin görev ve sorumluluklar, yerel ve yabanc i çevresi, üniversiteler, devlet dndaki organizasyonlar, uluslararas finansal kurumlar, aratrma gruplar. Zaman, eriim, düzenleme, rekabet üzerine ICT politikalar ve internetin geliimi. Gelimekte olan ülkedeki oyuncular arasndaki görümeler, internet, internet geliiminin bütün görünümleri, ICT politikalar dört aamada kategorize edilmektedir (ticaret-öncesi, ticari, rekabetçi ve güçlenme aamas). Oyuncular arasndaki görümeler ana çatnn odak noktasdr. Dierleri ise destekleyici enformasyondur. Rapor, gelimenin aamalarnda anahtar aktörlerin görümelerinin oluumu ve sonuçlarn detayl anlatm ve tasvirinden ibarettir. Bu ayn zamanda gelecekte ortaya çkacak temel anlamazlklar tehis etmektedir (Bridges.org, 2005, s.13) The Economist Intelligence Unit: E-ticarete Haz6r Olma Derecelendirmesi E-hazrlk (readiness) derecelendirmesi bir ülkenin toplam telekomünikasyon ve bilgisayar altyapsn ölçmektedir. Kullanlan kriterler, altyap (kesintisiz mobil ya da kesintisiz sabit eriimin önemi artmaktadr) ile birlikte yava yava gelimektedir (EIU, 2005). E-hazrlk derecelendirmesi ülkenin sosyal, siyasal, politik, ekonomik ve teknolojik gelimesi ölçen alt bileeni oluturan 100 e yakn nicel ve nitel kriterlerin arlkl bileimidir (EIU, 2005a, s.1). Alt kriter farkl arlklarla derecelendirmeye katlmaktadr. Bu arlklar balanabilirlik ve teknoloji altyaps için %25, i çevresi için %20, e-ticaretin tüketici ve i çevresi tarafndan benimsenmesi için %20, yasal ve politik çevre için %15, e- hizmet destei için %5 eklindedir. (EIU, 2005, s.20 21) ylnda balayan derecelendirme yöntemi her sene gelitirilmitir ylndan bu güne bir deiiklik olmadndan yllar arasnda karlatrma yapmak mümkün olmaktadr (Bridges.org, 2005, s.14). Elde edilen skor 0 ile 10 arasnda deimekte bu skorun büyüklüüne göre 65 ülke arasnda sralama yaplmaktadr. Bu sralama; hükümetlere dier ülkeler karsnda

56 41 kendilerinin teknolojik giriimlerinin baarsn ölçmeye imkan tanmaktadr. Dier taraftan yatrm yapmak isteyen firmalara, dünyann umut vaat eden bölgelerini iaret etmektedir (EIU, 2005a, s.1). Tablo 2.4: EIU Dünya Bölgelerine Göre E-haz6rl6k Derecelendirmesi, Derecesi Bölge E-hazrlk Skoru (10 üzerinden) 1 Kuzey Amerika Bat Avrupa Asya-Pasifik Orta ve Bat Avrupa Latin Amerika Orta Asya ve Afrika* 4.42 *Türkiye bu bölgeye dahil edilmitir. Kaynak: EIU, 2005a, s.3 Tablo 2.4 e göre dünyann kuzeyi ile güneyi arasndaki dijital bölünme açkça görülmektedir. ;ekil 2.3 te ise toplam 65 ülke arasndan Türkiye 2004 te 45 inci (skor: 4,51), 2005 te ise 43 üncü (skor: 4,58) olmaktadr ,38 7,87 6 5,6 Skor 5 4 4,85 4,58 4,74 4,42 E-hazrlk Kuzey Amerika Bat Avrupa Asya- Pasifik Orta ve Bat Avrupa Türkiye Latin Amerika Orta Asya ve Afrika* Bölgeler Kaynak: EIU, 2005a, s.3 $ekil 2.3: Dünya Bölgeleri ve Türkiye Kar.6la.t6rmas6, 2005

57 SIBIS Enformasyon Toplumunu Derecelendirme statistiki Göstergeleri SIBIS 4 derecelendirme göstergelerini on alanda ölçmektedir. Telekomünikasyon ve eriim, Aratrma için internet (internet for research), Güvenlik ve güven, Eitim,, istihdam ve beceriler, Sosyal içerik, E-ticaret, E-devlet, Salk, Transport. Politika deerlendirmeleri ve derecelendirmeler için 23 istatistiki gösterge enformasyon toplumunu ölçüp izler (Bridges.org, 2005, s.14) Metric-Net Dünya Genelinde Enformasyon Teknolojileri Derecelendirme Raporu Metric-Net in dünyay kapsayan enformasyon teknolojileri derecelendirme raporu, enformasyon teknolojilerinin çalma ve verimliliini ölçmektedir. Bunun için dünya çapnda anket uygulamas organize edilmektedir. Ayn zamanda endüstri tarafndan yaplan IT harcamalar da ölçülmektedir. Anket sonuçlar IT irketlerinin önceliklerine göre analiz edilmektedir. Sonuçlar organizasyonlarn kendi IT performanslarn kendilerinin deerlendirebilmelerini mümkün klmaktadr. Bu sayede endüstri normlarna uygun performans ve harcamalar daha iyi yönlendirilebilmektedir (Bridges.org, 2005, s.14). 4 Statistical Indicators Benchmarking Information Society

58 Dünya Bankas6 Bilgi Ölçüm Metodolojisi 2002 Bilgi Ölçüm Metodolojisi 69 adet ölçüm içermektedir. Bu ölçümler; ekonomik ve kurumsal rejim, eitimli ve beceri sahibi nüfus, dinamik enformasyon altyaps, firmalarn etkin bulu sistemleri, aratrma merkezleri, üniversiteler ve danmanlk kurulular ile ilgilidir. Bu ölçümler sonucunda 100 ülke ekonomisinin enformasyon ekonomisi ve toplumuna nasl iyi bir ekilde hazrlanaca ile ilgili detayl açklamalar sunulmaktadr (Bridges.org, 2005, s.14 15) Dünya Ekonomik Forumu NRI Göstergesi 2001 de baladndan beri Küresel Enformasyon Teknolojisi Raporu gelimeyi ölçmede ve uluslarn enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerindeki güçlü ve zayf taraflarn ölçüp ayrt etmede deerli bir araç olmutur. Raporda ylnda 104 ülke ekonomisini kapsayan NRI (Networked Readiness Index) göstergesi kullanlmaktadr (WEF, 2005). NRI; ICT geliiminden yararlanacak ülke ya da topluluun hazrlk derecesini göstermek üzere oluturulmaktadr (WEF, 2003, s.10). NRI, belirleyici nitelikteki üç bileenden olumaktadr (Bkz. ;ekil 2.4). Belirli bir ülke ya da topluluk tarafndan sunulan ICT ortam, Topluluun anahtar hissedarlar-fertleri, irket ve hükümetler ve Ortaklar arasndaki ICT kullanm (WEF, 2005). Bu üç bileen ilave olarak aadaki gibi tanmlanmaktadr. Çevre; 1/3 piyasa + 1/3 politik-düzenleyici etkenler + 1/3 altyap olarak tanmlanmtr. Hazrlk (readiness); 1/3 bireysel hazrlk + 1/3 i dünyasnn hazrl + 1/3 devletin hazrl olarak tanmlanmtr. ICT kullanm 1/3 bireysel kullanm + 1/3 i dünyasnn kullanm + 1/3 devletin kullanm olarak tanmlanmtr. Buna ek olarak bu alt bileenler 64 deiken tarafndan oluturulmaktadr.

59 44 Endeks Bileen Endeksler Alt Endeksler Çevre Piyasa Politik/Düzenleyici Altyap NRI (Network Readiness Index) Hazrlk Bireysel Hazrlk Dünyasnn Hazrl Devletin Hazrl Bütünü Oluturan likiler Kullanm Bireysel Kullanm Dünyas Kullanm Devlet Kullanm KAYNAK: World Economic Forum, 2003, s.10 $ekil 2.4: NRI Çat6s6 NRI 104 ülkeyi kapsamaktadr. Gösterge sayesinde ülkelerin ICT açsndan derecelendirmesi ve ülkeler aras karlatrma yaplabilmektedir. Bileen endeks ve alt endeks derecelendirmeleri (Bkz. ;ekil 2.5), bir ülkenin toplam performansn oluturan alt parçacklar hakknda bilgi vererek, firma yöneticilerine ve kamu politika uygulayclarna hizmet etmektedir (Bridges.org, 2005, s.15). Artan Ayrnt Seviyesi NRI Endeksi Bileen Endeksler Alt Endeksler Deikenler Sonuçlarn Birlemesi KAYNAK: World Economic Forum, 2003, s.12 $ekil 2.5: NRI n6n Çözümlenmesi Türkiye yl deerlendirmelerinde, 104 ülke arasndan 54 üncü olmutur te 56 nc, te 50 nci olmutur.

60 A.T. Kearney - Foreign Policy Magazine Küreselle.me Endeksi Foreign Policy dergisi için A.T. Kearney tarafndan hazrlanan endeksle, dünya GSMH snn %96 sn Nüfusunun ise %84 ünü oluturan 62 ülke derecelendirilerek aralarnda sralama yaplmaktadr (Kearney, 2004). Endeks küresel bütünlemenin göstergeleri olan irketleme, ülkeler aras insan geçileri, uluslar aras telefon trafii, internet kullanm, uluslar aras anlamalara katlm ve bar salama çalmalarna katlm gibi deikenleri incelemektedir (Kearney, 2004a). Endeks dört göstergeden olumaktadr. Politik çalmalar ( Uluslar aras organizasyonlara üyelik, ev sahiplii yaplan yabanc konsolosluklar, Birlemi Milletler Komisyonuna katlm saylar gibi), Teknoloji (internet kullanclar says, normal ve güvenli sunucular), Kiisel irtibat (Ulusalar aras seyahat ve turizm, Uluslar aras telefon trafii ve snr ötesi nakliyat) ve Ekonomik bütünleme (ticaret, dorudan yabanc yatrmlar ve portföy sermayesi akmlar, gelir ödemeleri). Küreselleme Endeksi ile 62 gelimi ve gelimekte olan piyasa dört gösterge ve 13 deikene göre derecelendirilip izlenmektedir (Bridges.org, 2005, s.16) ITU Dünya Telekomünikasyon Göstergeleri Telekomünikasyon verileri, dönemsel olarak ülkelerin telekomünikasyon otoriteleri ve irketleri tarafndan ITU ya gönderilen anket sonuçlarndan elde edilmektedir. Dönemsel raporlar ve istatistiki yllklardaki dier ayrntl veriler, telekomünikasyon bakanlklarndan, düzenleyici kurumlardan, operatör firma ve sanayi birliklerinden elde edilmektedir. Bunun yan sra yerel radyo televizyon yaynlar ile ilgili, demografik ve makro ekonomik veriler de içermektedir. Dünya Telekomünikasyon Göstergeleri veritaban, 1960, 1965, 1970 yllarndaki ve arasndaki 200 ülke için, 80 deiik zaman serisini içermektedir (ITU, 2004).

61 46 Verilerin kategorize edilii aadaki gibidir (ITU, 2004). Demografik Ekonomik Telekomünikasyon ile ilgili o Sabit telefon o Mobil telefon o Trafik o Tarifeler o Harcama ve yatrmlar o Dier Radyo televizyon yayncl Enformasyon teknolojisi Enformasyon ve telekomünikasyon ile ilgili çalmalarda büyük ölçüde ITU veritaban ve istatistiki yllklarndan yararlanlmaktadr (ITU, 2004) ITU Dijital Eri.im Endeksi Dijital Eriim Endeksi (Digital Access Index: DAI) bir ülkenin bireylerinin enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerine eriimini ve bunlarn kullanmn ölçmektedir. 178 ülkeyi kapsamas nedeniyle dünyadaki ilk küresel ICT derecelendirmesi olan DAI, ITU tarafndan 2002 de gerçekletirilmitir. Endeks 0 ile 1 arasnda deimekte ve 1 e yaklaan deerler daha iyi bir dijital eriimi ifade etmektedir (ITU, 2003). Sekiz deikenden oluan be kategoriye (altyap bilgi, kalite, elde edilebilirlik, kullanm) göre ülkeler derecelendirilmektedir (Bkz. ;ekil 2.6). Endekste tamamen nicel deikenler temel alnmaktadr. Sonuçta ülkelerin dijital eriim seviyeleri yüksek, ortann üstü, orta ve düük olarak snflandrlmaktadr. Sonuçlar, ülkenin ICT uyumunu, ülkenin güçlü ve zayf yönlerini sergilemektedir (Bridges.org, 2005, s.16 17).

62 47 Geni Bant Kullanclar Sabit Telefon Aboneleri KALTE Uluslar aras internet bant genilii Okur Yazarlk KULLANIM nternet Kullanclar ALTYAPI Mobil Telefon Aboneleri nternet Eriim Fiyat BLG ELDE EDLEBLRLK Okula Kaytllk KAYNAK: ITU, 2004b $ekil 2.6: Dijital Eri.im Endeksi Her deiken maksimum ya da hedef bir seviyeye bölünerek 0 ile 1 arasndaki gösterge elde edilmektedir. Her gösterge kendi kategorisinde arlna göre yeniden hesaplanarak kategori endeks deerleri elde edilmektedir. Kategori endeks deerlerinin ortalamas ise toplam DAI deerini ifade etmektedir (ITU, 2003). Tablo 2.5 te DAI deerinin hesaplanmas gösterilmektedir.

63 48 Tablo 2.5: Dijital Eri.im Endeksinin Hesaplanmas6 Kategori DeEi.ken Hong Kong, Çin için Örnek DeEerler Hedef DeEer Gösterge AE6rl6k Kategori Endeksi 1. Altyap kii bana sabit telefon says kii bana mobil (Hücresel) telefon says 56.6 / 91.6 / 60 = 100 = 0.94 * 0.92 * (1/2) = (1/2) = = Elde Edilebilirlik ( nternet eriim fiyatlarnn kii bana düen gelire oran) 99.8 / 100 = * 1 = Bilgi 4. Yetikin okur yazarlk 5. lk öretim, orta öretim ve üniversiteye kaytl olanlarn toplam 93.5 / / 100 = 100 = 0.94 * 0.63 * (2/3) = (1/3) = = Kalite 6. Kii bana uluslar aras internet bant genilii (bit) kii bana geni bant kullanc says 1'867 / 14.6 / 10'000 = 30 = 0.88 a * 0.49 * (1/2) = (1/2) = = Kullan6m kii bana internet kullanc says 43.0 / 85 = 0.51 * 1 = 0.51 Dijital Eri.im Endeksi (Üstteki 5 kategorinin ortalamas6) 0.79 Not: a) Ekonomiler arasndaki verilerin geni dalm nedeni ile bu deerin hesaplanmasnda logaritma kullanlmtr: (LOG (1 867) LOG (0.01)) / (LOG (10 000) LOG (0.01)) KAYNAK: International Telecommunication Union, ORBICOM Dijital Bölünmeyi zleme Projesi ORBICOM 1994 te UNESCO ve QUAM (Université du Québec à Montréal) tarafndan kurulmutur. Komünikasyon aratrmalar, gelime için ICT, gazetecilik, multi-medya, halkla ilikiler, komünikasyon hukuku ve bunun gibi konularda, 71 ülkeden 250 nin üzerinde üyesi ve 28 komisyonu bulunmaktadr. Komünikasyon

64 49 geliiminin tevikinde, uluslar aras akademisyenlerin, irket karar mercilerinin, politika danmanlarnn ve medya uzmanlarnn ibirlii içinde çalmalar ORBICOM u disiplinler aras bir çalma a haline getirmektedir (ORBICOM, 2003). Orbicom projesinin temel hedefi; dijital bölünmeyi ölçmeyi mümkün klacak deneysel bir yaklam metodolojisi ve çats oluturmaktr. Proje ile belli bir zamanda ülkeler arasnda ve belli bir zaman aralnda ülke baznda inceleme yaplmaktadr. Proje ile gelimekte olan ülkelere önem veren, politika kararlarna yardmc bunlara ek olarak sadece balanabilirlik verileriyle (telefon says, bilgisayar says gibi) salanandan daha geni bir bak açs temel hedef alnmaktadr (Orbicom, 2002, s.viii). Bu çalmada, Türkiye'nin enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri durumu üzerine yaplan uygulama, Orbicom modeli temel alnarak yaplmaktadr.

65 50 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ENFORMASYON VE TELEKOMÜNKASYON TEKNOLOJLERNN TÜRKYE VE AVRUPA BRLC NDEK DURUMU 3.1. Türkiye ve AB için ICT Göstergeleri le Dijital Bölünme Türkiye nin 2003 ylndaki enformasyon teknolojileri durumunu sergilemek ve AB ile karlatrmak için aadaki tablolar oluturulmutur ylnda toplam nüfusu olan 25 AB ülkesi arasnda, karlatrma kolayl yaratmak için varsaymsal bir ülke yaratlmtr. Bu ülkenin nüfusu 2003 yl için toplam AB nüfusunun 1/25 i olarak dr. Grafiklerde AB15 5 ülkeleri ve AB+10 6 ülkeleri kendi içlerinde ayr ayr sralanmaktadr. AB15 ve AB+10 gruplandrmas arasna Türkiye ve ortalama AB ülkesi yerletirilerek görsel karlatrmann kolaylatrlmas amaçlanmaktadr. Göstergeler dört kategoride sralanmaktadr; ICT altyaps göstergeleri, ICT beceri seviyesi göstergeleri, ICT nüfuzu göstergeleri ve ICT iddeti göstergeleri ICT Altyap6s6 Göstergeleri Bu kapsamda aadaki istatistiki göstergeler kullanlmaktadr. Sabit telefon abonelikleri, Mobil telefon abonelikleri, Kablolu televizyon abonelikleri, nternet sunucular, Güvenli internet sunucular, Uluslar aras bant genilii. 5 Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, rlanda, talya, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya, sveç ve ngiltere. 6 Çek cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Latvia, Litvanya, Malta, Polonya, Slovakya, Slovenya ve Güney Kbrs.

66 Sabit Telefon Hatlar6 Uluslar aras seviyede en basit ve en önemli dijital bölünme göstergesi 100 kii bana düen sabit telefon hatt saysdr. Telekomünikasyon alannda evrensel hizmet seviyesinin birincil göstergesi ve uluslar aras dijital bölünmenin en temel ölçütüdür (OECD, 2001, s.7). Türkiye nin telefon altyapsnn büyüklüüne baktmzda adet sabit telefon hatt ile birçok AB ülkesinden fazla sayda sabit telefon hatt bulunduu görülmektedir (Bkz. ;ekil 3.1). Malta Güney Kbrs Estonya Latvia Slovenya Litvanya Slovakya Macaristan Çek Cumhuriyeti Polonya AB Ort. Türkiye Lüksemburg -rlanda Finlandiya Danimarka Avusturya Portekiz Belçika Yunanistan -sveç Hollanda -spanya -talya Fransa -ngiltere Almanya Telefon Hatt Says *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.1: AB Ülkeleri ve Türkiye de Sabit Telefon Hatt6 Say6lar6 (2003)

67 Dier taraftan sabit telefon hat younluuna (100 kii bana düen) bakldnda bu orann %27 olduu görülmektedir yl için AB ortalamasnda bu oran %52 olarak hesaplanmtr (Bkz ;ekil 3.2). Dünya toplamna bakldna ise 2002 yl için bu younluun %17,9 olduu görülmektedir. Ayn oran Afrika ktasnda %2,77, Amerika ktasnda %34,73, Asya da % 11,99, Okyanusya da %40,4 tür (ITU, 2004). Slovakya Litvanya Latvia Polonya Estonya Macaristan Çek Cumhuriyeti Slovenya Malta Güney Kbrs AB Ort. Türkiye Portekiz -spanya Yunanistan Avusturya -talya Finlandiya -rlanda Belçika Fransa -ngiltere Hollanda Almanya Danimarka -sveç Lüksemburg Kii Bana Sabit Telefon Hatt *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 SEKL 3.2: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Ki.i Ba.6na Sabit Telefon Hatt6 Say6lar6 (2003) Mobil Telefon Abonelikleri Mobil telefon hatlar, sabit telefon hatlar ile eriime bir alternatif oluturmaktadr. Avuç içi cihazlar ve üçüncü nesil mobil telefonlarla internet eriimi de mümkün olmaktadr (OECD, 2001, s.30).

68 ylnda Türkiye de 100 kii bana düen mobil telefon says 39 dur. AB ortalamasnda bu say 82 dir (Bkz. ;ekil 3.3). Dünya toplamna bakldnda ise 2002 yl için abone younluunun %19 olduu görülmektedir. Ayn oran Afrika ktasnda %4,5, Amerika ktasnda %29,9, Asya da %12,4, Okyanusya da %48,9 dur (ITU, 2004). Polonya Latvia Litvanya Slovakya Malta Güney Macaristan Estonya Slovenya Çek Cumh. Türkiye AB Ort* Fransa Hollanda Almanya Belçika Avusturya -rlanda Danimarka Portekiz Yunanistan -spanya Finlandiya -ngiltere -sveç -talya Lüksemburg Kii Bana Mobil Telefon Aboneli i *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.3: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Ki.i Ba.6na Mobil Telefon Abonelikleri (2003) Kablolu Televizyon Abonelikleri Gösterge, sabit hat balants ile hanelerin çok kanall televizyon hizmetlerine abone olmalar anlamna gelmektedir (ITU, 2004). OECD nin çalmalarna göre (2001, s.28) kablolu televizyon abonelikleri mevcut kablo altyapsyla internete de balanlabilmesi nedeniyle internet eriimini arttrc etkide bulunmaktadr yl verilerine bakldnda, 100 hane bana kablolu TV aboneliinin Türkiye de 7 olduu görülmektedir. Bu younluk nispeten nüfusu az olan AB

69 54 ülkelerinde %80 e kadar varabilmektedir. AB ortalamasnn %31 olduu düünülürse Türkiye kablolu TV aboneliinde oldukça geride kalmaktadr (Bkz. ;ekil 3.4). Televizyon sahibi haneler içerisinde kablolu TV sahibi olan hanelerin oranna bakldnda ise bu orann dünya toplamnda %32, Afrika da %(0,3), Amerika ktasnda %43, Asya da % 33, Avrupa da %26, Okyanusya da %18 olduu görülmektedir (ITU, 2004). Güney Kbrs** Litvanya** Polonya Estonya** Çek Cumhuriyeti** Slovakya Latvia Macaristan Slovenya Malta AB Ort.* Türkiye** Yunanistan** -talya** -spanya Fransa** -ngiltere** Portekiz** Avusturya** -rlanda Finlandiya -sveç** Danimarka Almanya Lüksemburg** Belçika Hollanda** Hane Bana Kablolu Televizyon Aboneli i *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. **Geçmi yllarn büyüme hz kullanlarak tahmin edilmitir. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.4: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Hane Ba.6na Kablolu Televizyon Abonelikleri (2003) nternet Sunucular6 Uluslar aras dijital bölünmenin kullanl göstergelerinden bir dieri de 1000 kii bana düen internet sunucu saysdr (OECD, 2001, s.13). nternet sunucu says

70 55 dünya genelindeki internet ana dorudan bal bilgisayar saylarn ifade etmektedir (ITU, 2004) yl itibari ile 1000 kii bana düen sunucu says Türkiye için 4 tür. Bu saynn AB ortalamasnda 44 olduu görülmektedir. Hollanda, Danimarka, Finlandiya gibi AB ülkelerde bu saynn 200 ün üzerine çkt görülmektedir. nternet sunucusu altyaps balamnda Türkiye ile AB arasnda belirgin bir bölünme (ya da uçurum) dikkati çekmektedir (Bkz. ;ekil 3.5) yl itibariyle dünya genelinde bu ortalama oran binde 25 tir. Dier ktalar da ele almak gerekirse Afrika da sadece binde(0,3), Amerika ktasnda binde 145, Asya da binde 3, Avrupa da binde 23, Okyanusya da binde 97 dir (ITU, 2004). Güney Kbrs Latvia Malta Litvanya Polonya Slovakya Slovenya Çek Cum. Macaristan Estonya AB Ort.* Türkiye -talya Yunanistan Belçika Portekiz -spanya Almanya -rlanda Fransa -ngiltere Lüksemburg Avusturya -sveç Hollanda Danimarka Finlandiya Kii Bana Sunucu Saylar *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.5: AB Ülkeleri ve Türkiye de 1000 Ki.i Ba.6na nternet Sunucusu Say6lar6 (2003)

71 Güvenli nternet Sunucular6 Elektronik ticaretin ve elektronik ticarete güvenin en önemli göstergelerinden biri de ülkelerin sahip olduklar güvenli sunuculardr (OECD, 2001, s.15) ylnda Türkiye nin 496 adet güvenli sunucuya sahip olduu görülmektedir. Bu miktar AB ortalamasnda 1448 iken Almanya da 8451, ngiltere de tr (Bkz. ;ekil 3.6). Bu gösterge baznda da Türkiye ile AB arasnda derin bir ayrm göze çarpmaktadr. Ancak bu ayrm AB ülkeleri arasnda da görülmektedir. Bu anlamda dijital bölünmenin sadece gelimi ve gelimekte olan ülkeler arasnda ortaya çkmad görülmektedir. Litvanya Slovakya Latvia Malta Güney Kbrs Estonya Slovenya Macaristan Çek Cumhuriyeti Polonya AB Ort.* Türkiye Hollanda Lüksemburg Yunanistan Portekiz Belçika -rlanda Finlandiya Danimarka Avusturya -talya -sveç -spanya Fransa Almanya -ngiltere Güvenli %nternet Sunucu Saylar *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: World Bank, World Development Indicators Online, $EKL 3.6: AB Ülkeleri ve Türkiye de Güvenli nternet Sunucu Say6lar6 (2003) Uluslar Aras6 Bant Geni.liEi Bu gösterge Mbps (Mega bits per second) cinsinden uluslar aras iletiim kapasitesini ifade etmektedir. Eer kapasite asimetrikse (örnein, gönderme kapasitesi alma kapasitesinden büyük ya da tersiyse) gönderme kapasitesi esas alnmaktadr (ITU,

72 ) ylnda Türkiye nin bant geniliinin Mbps olduu görülmektedir. Bu miktar AB ortalamasnda Mbps dir (Bkz. ;ekil 3.7). Daha salkl bir karlatrma yapmak için kii bana düen bant genilii kullanlmaktadr ylnda Türkiye için kii bana düen bant genilii 16,8 Mbps dir. Bu gösterge dünya genelinde 361, Afrika da (2,9), Amerika ktasnda 604, Asya da 28, Avrupa da 1.977, Okyanusya da 409 Mbps dir (ITU, 2004). Malta G. Kbrs Litvanya Latvia Estonya Slovenya Macaristan Polonya Slovakya Çek Cum. AB Ort.* Türkiye Lüksemburg Yunanistan Portekiz -rlanda Finlandiya Avusturya -spanya -talya Belçika -sveç Danimarka Hollanda Fransa Almanya -ngiltere Bant Genili i *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.7: AB Ülkeleri ve Türkiye de Uluslar Aras6 Bant Geni.liEi (Mbps) (2002) ICT Beceri Seviyesi Göstergeleri Bu kapsamda aadaki istatistiki göstergeler kullanlmaktadr. Yetikin okuryazarlk oranlar, Okullama oranlar.

73 Yeti.kin Okuryazarl6k Oranlar6 Yetikin okuryazarlk göstergesi, günlük yaamnda basit cümleleri anlayarak hem okuyup hem de yazabilen 15 ya üzerindeki insanlarn, toplam nüfusa oran eklinde ifade edilmektedir (ORBICOM, 2002, s.16) yl için okuryazarlk oran Türkiye de %86,5 tir. Bu temel göstergede ilk 15 AB ülkesinin 11 inin %100 okuryazarlk seviyesini yakalad görülürken AB ortalamasnn da çok geride olmayp %99,3 olduu görülmektedir. Enformasyon teknolojilerini kullanabilmek için en temel gereksinim olan okuryazarla Türkiye nüfusunun %13,5 inin halen sahip olmad görülmektedir (Bkz. ;ekil 3.8).Dünya ya bakldnda ise azgelimi ülkelerde bu orann ortalama %53, Dou Asya ve Pasifik te %90, Latin Amerika ve Karayipler de %89, güney Asya da %58, Afrika da ise %63 olduu görülmektedir (UNDP, 2004, s.142). Malta G. Kbrs Macaristan Litvanya Slovenya Slovakya Polonya Latvia Estonya Çek Cum. AB Ort.* Türkiye Portekiz Yunanistan -spanya -talya Avusturya -sveç Finlandiya -ngiltere -rlanda Danimarka Lüksemburg Almanya Hollanda Belçika Fransa 86,5 92,6 92,5 96,8 99,3 99,6 99,7 99,7 99,7 99,7 99,8 100,0 99,3 97,3 97,7 98,5 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100, Yetikin Okuryazarlk Oranlar *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: UNDP, Human Development Report 2004, s $EKL 3.8: AB Ülkeleri ve Türkiye de Yeti.kin Okuryazarl6k Oranlar6 (15 Ya. ve Üzeri)(2002)

74 Okulla.ma Oranlar6 Gösterge birincil eitime (ilkokullar), ikincil eitime (ortaokullar, liseler, yatl okullar, mesleki okullar gibi) ve yüksek örenime kaytllk oranlarnn toplamndan elde edilmektedir (ORBICOM, 2002, s.16) yl için bu orann Türkiye de %68, AB ortalamasnda %93 olduu görülmektedir (Bkz. ;ekil 3.9). Dünya genelinde toplam okullama orannn %64, yüksek gelirli OECD ülkelerinde %93, azgelimi ülkelerde %43 ve gelimekte olan ülkelerde %60 olduu görülmektedir (UNDP, 2004, s.142). Slovakya G. Kbrs Malta Çek Cum. Macaristan Latvia Slovenya Polonya Litvanya Estonya AB Ort.* Türkiye Lüksemburg -talya Yunanistan Almanya -rlanda Avusturya Fransa -spanya Portekiz Danimarka Hollanda Finlandiya Belçika -ngiltere -sveç 68,0 74,0 74,0 77,0 78,0 75,0 82,0 86,0 87,0 90,0 90,0 90,0 96,0 92,9 86,0 88,0 90,0 91,0 91,0 92,0 93,0 96,0 99,0 106,0 111,0 113,0 114, Toplam Okullama Oranlar *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: UNDP, Human Development Report 2004, s $EKL 3.9: AB Ülkeleri ve Türkiye de Toplam Okulla.ma Oranlar6 (2002)

75 ICT Nüfuzu Göstergeleri Bu kapsamda aadaki istatistiki göstergeler kullanlmaktadr. TV sahibi haneler, Bilgisayar saylar, nternet kullanclar TV Sahibi Haneler Gösterge toplam haneler içerisinde, televizyon sahibi hane saysn ifade etmektedir. Bu say her hanenin birden fazla televizyon sahibi olabilmesi nedeniyle, hanelerin sahip olduu televizyon says ile ayn deildir (ITU, 2004) ylnda televizyon sahibi hane saylarna bakldnda Türkiye de bu göstergenin adet olduu görülmektedir (Bkz. ;ekil 3.10). Uluslar aras anlaml bir karlatrma yapmak açsndan 100 hane bana televizyon sahibi hane saylar kullanlmaktadr. Bu oran 2002 ylnda dünya genelinde %75, Afrika da %38, Amerika ktasnda %94, Asya da %69, Avrupa da %97, Okyanusya da %85 tir (ITU, 2004).

76 61 Malta** G. Kbrs Estonya Slovenya Latvia** Litvanya Slovakya Macaristan* Çek Cum. Polonya AB Ort.* Türkiye Lüksemburg -rlanda Finlandiya Danimarka Avusturya Yunanistan Portekiz -sveç Belçika Hollanda -spanya -talya Fransa -ngiltere Almanya Televizyon Sahibi Hane Says *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. **Tahmini deerler. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.10: AB Ülkeleri ve Türkiye de Televizyon Sahibi Hane Say6lar6 (2001) Bilgisayar Say6lar6 Evlerde ve ticari iletmelerde, dijital bölünmenin belirlenmesinde etkili olan göstergelerden birisi de bilgisayar ve internete olan eriimdir (TK, 2002, s.15). Bilgisayarn önemini, bir enformasyon cihaz olmasnn ötesinde, internet eriimini mümkün klan temel araç olmas da arttrmaktadr (ITU, 2003a, s.8) ylnda Türkiye de 100 kii bana düen bilgisayar says 6 iken bu say Avrupa ortalamasnda 36 dr (Bkz. ;ekil 3.11) için hesaplanm küresel deerler ele alndnda dünya genelinde bu orann %10, Afrika da %(1,3), Amerika ktasnda %29, Asya da %4, Avrupa da %21, Okyanusya da % 42 olduu görülmektedir (ITU, 2004).

77 Macaristan Polonya Litvanya Latvia Çek Cumhuriyeti Slovakya Malta Slovenya Güney Kbrs Estonya AB Ort.* Türkiye Yunanistan Portekiz -spanya -talya Belçika Avusturya Fransa -ngiltere Almanya -rlanda Finlandiya Hollanda Lüksemburg Danimarka -sveç Kii Bana Bilgisayar Says *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.11: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Ki.i Ba.6na Bilgisayar Say6lar6 (2003) nternet Kullan6c6lar larda aratrma, eitim ve savunma amacyla gelitirilen bilgisayar a projesi olan internet, 1990 larla birlikte her alanda bilgi deiimine olanak veren ve aratrma, eitim, sosyal iletiim, politika, elence ve ticaret gibi insanlar ilgilendiren tüm faaliyetleri çevreleyen bir kullanma ulamtr. Son 20 ylda kiisel bilgisayarlarn tüm dünyada hzla artmas, 1990 larla birlikte telekomünikasyon teknolojilerinde yaanan hzl gelimelerle ticari uydularn frlatlmas, mobil teknolojilerin gelitirilmesi, bilgisayarlarn internetle birbirine balanmas tüm dünyada bir iletiim devrimi yaratmtr (Bkz. Alkan ve Canbay, 2004, s.291). Son yllarda çou dijital bölünme ve enformasyon toplumu tartmasnn internet eriimi kavram etrafnda cereyan ettii görülmektedir (Bkz. ITU, 2003a, s.10). nternetin kullanc saysnn dijital bölünme göstergesi olarak kullanlmas bu anlamda gereklidir.

78 ylnda 100 kii bana düen internet kullanc saysna baktmzda bu saynn Türkiye de %8, Avrupa ortalamasnda %39 olduu görülmektedir (Bkz. ;ekil 3.12) için hesaplanm küresel deerler ele alndnda dünya genelinde bu orann %10, Afrika da %(1,2), Amerika ktasnda %26, Asya da %6, Avrupa da %22, Okyanusya da % 37 olduu görülmektedir (ITU, 2004). Litvanya Macaristan Polonya Slovakya Çek Cum. G. Kbrs Slovenya Latvia Estonya Malta AB Ort.* Türkiye Yunanistan -spanya Portekiz -rlanda Fransa Lüksembur Belçika Almanya -talya Avusturya Hollanda Finlandiya Danimarka -ngiltere -sveç Kii Bana %nternet Kullancs *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.12: AB Ülkeleri ve Türkiye de 100 Ki.i Ba.6na nternet Kullan6c6 Say6lar6 (2003) ICT Güçlülük Göstergeleri Bu kapsamda aadaki istatistiki göstergeler kullanlmaktadr. Geni bant kullanclar, Ortalama Uluslar Aras Telefon Trafii.

79 Geni. Bant Kullan6c6lar6 Bu gösterge yüksek hzda ve daima açk olan internet balantlarn ifade eder. Geni bant kavram hakknda uluslar aras anlamda olumu bir standart bulunmamaktadr. Bu çalmada geni bant kavram kablo ve DSL internet balantlarn içermektedir (ORBICOM, 2003, s.137) ylnda geni bant kullanc saysnn olduu görülmektedir. Bu gösterge AB ortalamasnda dur (Bkz. ;ekil 3.13). Slovakya G. Kbrs Latvia Malta Çek Cum. Litvanya Slovenya Estonya Macaristan Polonya AB Ort.* Türkiye Yunanistan Lüksembur -rlanda Finlandiya Portekiz Avusturya Danimarka -sveç Belçika Hollanda -spanya -talya Fransa -ngiltere Almanya Geni Bant Kullanc Says *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.13: AB Ülkeleri ve Türkiye de Geni. Bant Kullan6c6 Say6lar6 (2003)

80 Ortalama Uluslar Aras6 Telefon TrafiEi Bu gösterge bir ülkenin dakika cinsinden yurt dna giden aramalar ve yurt dndan gelen aramalarn ortalamas olarak ifade edilmektedir ylnda bu deer Türkiye için 16 dakika, AB ortalamasnda 115 dakikadr (Bkz. ;ekil 3.14). Litvanya Macaristan Slovakya Latvia Polonya Çek Cum. Slovenya Estonya Malta G. Kbrs AB Ort.* Türkiye -spanya Portekiz Yunanistan Finlandiya Almanya Fransa -talya Avusturya -sveç Danimarka -ngiltere Belçika Hollanda -rlanda Lüksemburg Ortalama Uluslar Aras Telefon Trafi i** (dakika) *Nüfusu, toplam AB nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal bir ülke için hesaplanmtr. **Ortalama uluslar aras telefon trafii=(yurt dna giden telefon trafii + Yurt dndan gelen telefon trafii) / 2 KAYNAK: ITU, World Telecommunication Indicators 2004 $EKL 3.14: AB Ülkeleri ve Türkiye de Ortalama Uluslar Aras6 Telefon TrafiEi (dakika) (2003) 3.2. Türkiye de Enformasyon ve nternet Politikalar6 Ülkemizde içinde bulunduumuz dönemde çeitli kamu kurumu, özel sektör ve sivil toplum kurulular tarafndan bilgi toplumu konulu çalmalar yürütülmekte, toplant, konferans ve uralar düzenlenmekte ve yaynlar üretilmektedir (TÜB TAK, 2002, s.12). Enformasyon toplumu ile ilikilendirilebilecek tartmalarn Türkiye

81 66 gündemine girii ve bu konuda kapsaml, geni katlml çalmalarn balatlmas on yllk bir geçmie sahip bulunmaktadr (Törenli, 2004, s.223). Enformasyon toplumu hedefine yönelik olarak yaplan geni katlml ulusal politika belirleme çalmalarnn tarihçesine bakmak, bugün bulunduumuz noktay anlamak ve deerlendirebilmek açsndan önem arzetmektedir. Yaplan çalmalar, hazrlanan raporlar ve alnan kararlar u ekilde sralamak mümkündür: Türkiye Elektronik Sanayicileri Dernei nin (TES D) Bilgi Toplumu ve Yarnn Teknolojileri Karsnda Türkiye balkl raporu (Ocak 1992), Bilim Teknoloji Yüksek Kurulunun (BTYK) toplanmas ve bilgi teknolojilerini öncelikli alan olarak ilan etmesi (1993), BTYK tarafndan, bugünün teknoloji politikasnn temeli olan Türk Bilim ve Teknoloji Politikas: adl çalmann karar altna alnmas (3 ;ubat 1993), Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartmalar Platformu'na bal Enformatik Alanna Yönelik Bilim-Teknoloji-Sanayi Politikalar Çalma Grubu raporlar ( ), Yüksek Planlama Kurulu nun belirledii Yapsal Deiim Projeleri kapsamnda yer alan Bilim ve Teknolojide Atlm Projesi ve proje raporu (1995), Bilim ve Teknolojide Atlm Projesi raporunun deerlendirmeye alnmas ve Babakanlk tarafndan, Türkiye de Enformasyon Politikas ve Enformasyon Altyaps Master Plan nn hazrlanmas için TÜB TAK n görevlendirilmesi (;ubat 1996), Türkiye Ulusal Enformasyon Altyaps Ana Plan Projesi ve hazrlanan rapor (TUENA) ( ), 9. Ulatrma ;uras Haberleme Komisyonu çalmalar (Haziran 1998), VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Biliim Teknolojileri Ve Politikalar Özel htisas Komisyonunun oluturmas ve komisyonun hazrlad sonuç raporu (Nisan 2000), Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Aratrma Enstitüsü (B LTEN) tarafndan yaplan Bilgi Teknolojileri Yaygnlk ve Kullanm Aratrmas sonucu ortaya çkan deerlendirme raporu (Ocak 2001),

82 67 Telekomünikasyon Kurumu tarafndan hazrlanan Saysal Uçurum raporu (Mart 2002), Türkiye Biliim ;ûra snn toplanmas (Mays 2002) ve ;ûra sonuç raporunun 19. Biliim Kurultay nda açklanmas (Eylül 2002), Telekomünikasyon Kurumu tarafndan hazrlanan Saysal Uçurumun Önlenmesi: Stratejik Plan adl rapor (Ekim 2002), e-türkiye Çalmalar (2002) ve Vizyon 2023 Teknoloji Öngörüsü Çalmalar (TÜB TAK, 2002, s.12 ve Törenli, 2004, ) TUENA Öncesindeki Çal6.malar ( ) Enformasyon toplumuna dönük ulusal politika belirleme çalmalar balamnda ilk giriimler, Ocak 1992 tarihli TES D in (Türkiye Elektronik Sanayicileri Dernei) Bilgi Toplumu ve Yarnn Teknolojileri Karsnda Türkiye balkl raporu ile Bilim- Teknoloji-Sanayi Tartmalar Platformu bünyesinde Enformatik Alanna Yönelik Bilim-Teknoloji-Sanayi Politikalar Çalma Gurubu nun yllarn kapsayan çalmalar olmutur (Törenli, 2004, s.223) yl sonunda yaanan sorunlara kalc çözümler bulmann Türkiye'nin bilim-teknoloji-sanayi yeteneini yükseltmekle mümkün olaca" inancyla, sivil bir giriim olarak Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartmalar Platformu (BTSTP) oluturulmutur. TÜBA, TÜB TAK ve TTGV'nin ayn temel yaklam çerçevesinde Platform'a sahip çkmasyla, bu giriim yeni bir boyut kazanm, 1994 ylnda bu kapsamda enformasyon teknolojileri politikalarn oluturmak amacyla Enformatik Çalma Grubu oluturulmutur (TÜB TAK, 2002, s.12 13). Bu platformun çalmalarnn uyandrd ilgi, 1993 ylnda Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu nun (BTYK) Babakan n bakanlnda toplanarak bilgi teknolojilerini öncelikli alan olarak ilan etmesi ile daha geni bir boyuta tanmtr. BTYK nn 3 ;ubat 1993 te karar altna ald Türk Bilim ve Teknoloji Politikas: , bugünkü bilim ve teknoloji politikasnn da temelini oluturmaktadr (Törenli, 2004, s.223). Yine Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartmalar Platformu nun yaklamna uygun olarak TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi), TÜB TAK (Türkiye Bilim ve Teknoloji

83 68 Aratrma Kurumu), TTGV (Türkiye Teknoloji Gelitirme Vakf), 1994 ylnda bilgi teknolojileri alanndaki bilim, teknoloji ve sanayi politikalarnn tartld, ekillendirildii Enformatik Çalma Grubu nu oluturmulardr. Çalma Grubu 1995 ylnda da dünyada ve Türkiye de genel eilimlerin tartld Enformatik Alanlarda Düzenleyici Kurulular ve Politikalar Raporu nu yaynlamtr ylnda Yüksek Planlama Kurulu nun belirledii Yapsal Deiim Projeleri kapsamnda yer alan Bilim ve Teknolojide Atlm Projesi ve bu projede görev alan çalma grubunun hazrlad raporda, ulusal enformasyon altyapsnn önemi bir kez daha vurgulanmtr (Törenli, 2004, s.224). Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterlii, konunun önemi nedeniyle, 23 Ocak 1996 da çeitli kamu kurulularn toplantya çararak ulusal yararn en çoa çkarlmas ve hedeflenen yetenek düzlemlerine eriilebilmesi için ana plan hazrlanmasn kararlatrmtr (Bkz. TÜB TAK, 2002, s.13 14) Türkiye Ulusal Enformasyon Altyap6s6 Ana Plan6 Projesi ( ) 23 Ocak 1996 da Milli Güvenlik Kurulu giriimi ile yaplan toplant sonrasnda Babakanlk, 5 ;ubat 1996 daki bir yazsyla Enformasyon teknolojilerinin gelitirilmesi ve bilgi toplumuna geçiin salanmas maksadyla enformasyon alannda kamu güvenlii ve menfaatleri, sosyo-ekonomik, yasal, kurumsal ve düünülebilecek dier hususlar da kapsayan bir enformasyon (internet dahil) politikasnn gelitirilmesine duyulan ihtiyaç nedeniyle Ulatrma Bakanl nn sorumluluk ve koordinatörlüünde, sekretarya hizmetlerini TÜB TAK Bakanl nn yürütecei Türkiye de Enformasyon Politikas ve Enformasyon Altyaps Master Plan nn oluturulmasn istemitir (Bkz. TÜB TAK, 2002, s.14). Bu rapor çerçevesinde kurulmas önerilen Ulusal Akademik A, TÜB TAK içerisinde 1996 ylnda oluturulan ULAKB M 7 yaps altnda faaliyete geçmitir (Törenli, 2004, s.224). 7 Türkiye'nin gerçek anlamda Internet'e balanmas 1993 ylnda olmutur. Bu ilk balantdan sonra Internet'e bal bilgisayar ve kullanc saysnda çok ksa süre içinde dünyadaki büyüme orannn bile üstünde gerçekleen önemli artlar gözlendi. 12 Nisan 1993 tarihinde internet genel kullanma açld. Bu ilk balantnn tüm masraflar TÜB TAK tarafndan üstlenildi; teknik çalmalar ise ODTÜ bilgi ilem personeli tarafndan yürütüldü. Daha sonra bu yapya TR-NET ad verildi ylnda internet'i yayma yönündeki çalmalarn resmi bir kimlii olmadan sürdürmeye çalan TR-NET'in omurgas hzla

84 69 Babakanln direktifleri gereince, Ulatrma Bakanl koordinatörlüü ve TÜB TAK Bakanl nn sekreteryasnda Haziran 1997 de TUENA projesi balamtr (TÜB TAK, 2002, s.14). TUENA projesi, tüm uzun dönemli stratejik planlama çalmalarnda olduu gibi üç aamadan olumutur: Çevrenin gözlenmesi: Varolan koullar, etkiler ve eilimlerin anlalmas (Teknik ;artnamedeki Durum Saptamas ve Dünyadaki Eilimler paketleri), Gelecee ilikin vizyon, senaryo ve öngörülerin oluturulmas (Altyap Planlamas/Ulusal Katk Pay/Araçlar), Politika ve yaplanma önerilerinin oluturulmas (Kurumsal Yaplanma). Mays 1998 de Ulatrma Bakanl na sunulan TUENA Projesi hedefini/vizyonunu; Sürdürülebilir gelime için genel sosyo-ekonomik yararn en çoa çkarlmas, enformatik sektörünün donanm, iletiim hizmetleri, yazlm ve içerik sanayii alt dallarnda ulusal katk payn yukar doru sçratmas, küresel enformatik pazarndan pay alabilmek için bölgesinde öncülük yapmas ve bu noktalar gerçekletirecek politikalar ve yaplanmalar üretilmesi olarak ortaya koymutur Temmuz aynda balayan çalmann ilk aamasnda, Türkiye de 4000 haneyi kapsayan bir saha aratrmasyla iletiim teknolojileri kullanmnn dalm ve kullanm yetenei konusunda bilgiler elde edilmitir. Gelecee yönelik tutumlar da ölçen saha aratrmasnda çeitli deikenlerin ya, gelir, cinsiyet, eitim gibi sosyoekonomik göstergelerle ilikisi kurulabilmitir. Böylece, sosyo-ekonomik verilerin ve neden/sonuç ilikilerinin kurulmasnn da yolu açlmtr. Gelecee ilikin vizyon, senaryo ve öngörülerin oluturulmas aamasnda çalmann doas gerei katlml yöntemler kullanlm, 200 den fazla sektör temsilcisi büyüyen Internet talebini karlayamaz hale gelmiti. Bu aamada ticari kurululara yönelik Internet çalmalar özel firmalar tarafndan salanmaya balanrken, akademik dünyaya yönelik olarak da TUB TAK-YÖK protokolü ile 1996 ylnda ULAKB M kuruldu ( tarihce/). Bu artlar altnda ULAKB M in misyonu Üniversiteler ve aratrma kurumlarnn etkinliini ve üretkenliini artrc bilgi gereksinimlerinin karlanmasnda; dorudan ya da dolayl olarak bata bilgisayar alar olmak üzere bilgi teknolojisi destei balamnda bilgi ve belge eriim hizmetleri ile teknolojik kolaylk salamak olarak belirlenmitir (

85 70 ile yüz yüze görümeler yaplarak, gelecekte Türkiye de kullanlacak altyap ile ilgili öngörü ve kestirimlerde bulunulmutur. Bu çalmada teknolojideki gelimeler ve maliyetleri, nüfus ve eitim ile ilgili gelecek öngörüleri ortaya konmutur. Altyapda kullanlacak teknolojilerdeki eilimler ve maliyetler TES D üyesi firmalarn uzmanlar ve proje ofisi elemanlarnca oluturulan bir çalma grubunda belirlenmitir. Yaplan bu saptamalar, Temmuz 1998 tarihinde Antalya da yaplan, aralarnda müstear yardmclar, genel müdürler ve kurum bakanlarnn da bulunduu geni katlml bir çalma toplantsnda tartlm, Bilgi Toplumu 2010 için sektörel vizyonlar oluturulmutur (TÜB TAK, 2002, s.14 15). Anaplan çalmasnda, yönetimde enformatik teknolojilerin kullanmyla ilgili yaplanmalar da incelenmitir (Tablo 3.1). Yaplan deerlendirmelerde ortaya çkan en büyük problemlerden bir tanesi, kamu kurumlarnn ellerindeki mevcut bilginin büyük bir ksmn hala elektronik ortama girmemi olmalardr. Dolaysyla bilgi birikimleri atl olarak bekletilmekte, ilgili konularla ilgilenmek isteyenlerin bile kullanmna sunulamamaktadr. Böyle bir sonuç ise ülkemiz açsndan büyük ekonomik kayplar ile sonuçlanmaktadr. ncelenen yaplanmalarda haberleme gereksiniminin geleneksel telekomünikasyon hizmetlerinden (telefon, faks gibi) bilgisayar alarna doru evrimlendii görülmektedir. Ancak enformatikleme olarak özetlenebilecek bu gelime, geleneksel telekomünikasyon hizmetlerine oranla daha gelikin insan kayna gerektirmektedir. Bu gereksinimin karlanmas, sadece Türk Telekom a görev düecek bölümü yannda, kurumlarn görevlerini daha iyi yapmalarn salayacak önerileri de kapsamak durumundadr. Bir baka sorun alan tekilat yaplarnn yenilenmesinde ve bilgi teknolojisi kullanmna geçilmesinde karlalan dirençlerdir. Bilgi teknolojisi kullanlarak baz birimlerin tasfiye edilebilecei, en azndan bu birimlere gelecekte yeni eleman alnmayabilecei belirtilmise de, konuulan yetkililer bu politikann uygulanabilmesinden umutlu görünmemektedirler. Bilgi teknolojisi kullanmna kurum içinde gösterilen direncin ve eleman sorununun, uzun vadede ilköretime yatrm yaplmas ve bilgisayar okuryazarlnn artmasyla çözülmesi gerekmektedir.

86 71 Sonuç raporuna göre; kamuda bilgi teknolojisi kullanmnda egüdümü salayacak bir merkez istenmektedir. Bir yandan hemen hemen her kurulu böyle bir merkezin bir ihtiyaç olduundan söz ederken, genellikle bu saptamay geçmi kötü deneyimlerin aktarlmas (bilgisayar almlarnn Babakanlk onayndan geçmeden gerçekletirilememesi) izlemektedir. Rapora göre böyle bir merkez yaratlacak ise, politik yaplardan uzak tutulmal, özerk olmal, hükümetler deitikçe deiime uramayacana güvenilebilmeli ve kamu kurulularna vesayet eder nitelikte deil, hizmet verir nitelikte olmaldr (TUENA, 1999, s.49 50). TABLO 3.1: Enformasyon Altyap6s6 ve Bilgi Toplumu Yap6lanmalar6 Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu nternet Üst Kurulu Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu Hedef Etkinlik Hedef Etkinlik Hedef Etkinlik Hükümet kurulular arasnda egüdümün salanmas Kamu/özel sektör ibirliinin salanmas Kamuda ve özel kesimde politika oluturulmas Çalma gruplarn çok sayda alana ilikin uygulamalar ayrntlandrmas En geni toplumsal katlmn ve altyapya eriimin salanmas için parasal fonlar ve örgütlenmeler Kaynak: TUENA Sonuç Raporu, 1999, s.49 Var Yok Var Ksmen Var Öneri Halinde Var Ksmen Var Ksmen Var Öneri Halinde Var Ksmen Ksme n Yok Var Öneri Halinde Var Ksmen Var Ksmen Var Öneri Halinde Yok Yok Yok Yok Yok Öneri Halinde Politika ve yaplanma önerileri, planlanan altyap ve incelenen dünya örneklerinden hareketle yine geni katlml yöntemlerle oluturulmutur. Bu kapsamda, Kasm 1998 tarihinde sanayi ve kamu kesiminden 100 e yakn uzmann katlm ile bir çalma toplants düzenlenmi, Türkiye nin öncelikleri ve kullanlmas gereken tevik ve uygulama araçlar konusunda düünceler üretilmitir un ilk alt aylk dönemindeyse, altyap planlamasnn güncellenmesi gerçekletirilmi, yeni veriler

87 72 nda tutarllk analizleri yaplmtr. Türkiye Ulusal Enformasyon Altyaps (TUENA) Anaplan 1999 Temmuz aynda Ulatrma Bakanl tarafndan kabul edilmitir (TÜB TAK, 2002, s.15 16). Sonuçta bu raporda yer alan veriler, bu altyap ve kapasite ile enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri sektörünün Türkiye yi enformasyon toplumuna tayabilecek itici gücü vermekten uzak olduunu göstermektedir. Raporda; teknoloji ithali, yetersiz ARGE, sektörde düük istihdam ve esnek igücü azl, donanm sat gibi katma deeri düük ihracat kalemleri, imalat düzeyinin düüklüü, telekomünikasyon alannda yozlam K T yapsnn ikin istihdam ve düük verimlilii vb. unsurlarn enformasyon toplumuna girite kilit önemdeki teknoloji içerii ve yetenei nin gelitirilmesi hedefinin gereklilikleriyle badamad vurgulanmaktadr (Törenli, 2004, s.234) Ula.t6rma $ûras6 Haziran 1998 tarihli 9. Ulatrma ;ûras, bilgi toplumunda elektronik ticaret, telekomünikasyon altyapsnn bu hizmete uygun hale getirilmesi ve nternet in yaygnlatrlmas konularnn tartld bir platform olmutur (Törenli, 2004, s.225). ;ûra sonuç bildirgesine göre, enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri ile ilgili olarak; Türkiye'yi bilgi toplumuna tamak üzere, bilgi toplumunun alt yapsn oluturacak olan elektronik ticaret ile ilgili teknik altyap konusunda gerekli düzenlemelerin yaplmas ve yönlendirilmesi, gençlerimizin, örencilerimizin, tüm halkmzn internet ve benzeri hizmetlerden tam anlamyla yararlandrlmas, Alçak Yörünge Uydularndan yaplan kiisel haberleme sistemleri ve geni bant iletiim yayn sistemlerinin yaygnlatrlmas, Elektrik ebekesi, demiryolu hatlarnn ve kablo TV ebekelerinin haberlemede kullanlmas, Sanal Eitim sistemi altyapsnn yaygnlatrlmas, Daha kaliteli saysal Radyo/TV yaynlarnn yaplmas,

88 73 Posta hizmetlerinde insan gücünden tasarruf salayc çok elektro-mekanik sistemlerin hzla devreye sokulmas, Haberleme hizmetlerini rekabetçi bir yap içinde ucuza, kaliteli ve yaygn olarak sunmak, böylece serbest bir ortamda meydana gelebilecek haksz rekabet ve tekelci yaplardan kaynaklanabilecek olumsuz sonuçlarn yasal düzenlemeler yoluyla önlenmesi, Haberleme alanndaki her türlü hizmetin uluslararas rekabet ortamnda ulusal ileticiler tarafndan da sunulmasn özendirmek ve giderek ulusal ileticilerin uluslararas pazarda etkinliini arttrmak ile iletme, yatrm ve fiyatlandrma politikalar üzerinde gerekli denetimlerin, müteri memnuniyeti ve benzeri faktörleri ölçmek suretiyle salanmas, Ulatrma ve Haberleme sektörünün tüm alt birimlerinde yeniden yaplanmaya gidilmesi, ülke savunma ihtiyac öncelikli olmak üzere, yüzyl ihtiyacn karlayacak yasalarn çkarlmas, öncelikli konular olarak ele alnarak gecikmeksizin gerçekletirilmelidir (Ulatrma Bakanl, 1998) VIII. Be. Y6ll6k Kalk6nma Plan6 Kapsam6ndaki Çal6.malar VIII. Be Yllk Kalknma Plan nda da enformasyon ve telekomünikasyon politikalar ana gündemi oluturmu ve bilgi toplumuna, ekonomisine geçi için ulusal eylem plan oluturma amacna bir rapor hazrlanmas için Biliim Teknolojileri ve Politikalar Özel htisas Komisyonu oluturulmutur. Bu komisyon yaplmas gerekenlerin belirlendii ve politika önerilerinin yer ald sonuç raporunu Nisan 2000 de yaymlamtr (Törenli, 2004, s.225). VIII. Be Yllk Kalknma Plan nn kapsamnda, bilgi iletiim teknolojileri alt balnda aadaki temel amaç, ilke ve politikalar ( ) belirlenmitir. Dünyada ekonomik ve toplumsal açdan kilit bir nitelik kazanan bilgi ve iletiim teknolojileri alanlarnda hzl bir gelime salanmas amaçlanacaktr. Bu dorultuda, bilgi ve iletiim teknolojilerinde rekabet gücünün artrlmasna, hukuki ve kurumsal yapnn gelitirilmesine, insan gücünün eitimine ve Ar- Ge'ye önem verilecektir. Yazlm sektörü desteklenecek, hizmet, içerik ve donanmn gelimesini salayacak koullar hazrlanacaktr.

89 74 Ulusal bilgi altyaps gelitirilerek bilgiye eriim kolaylatrlacaktr. nternete eriim kapasitesi uluslararas gelimelerin gerektirdii düzeye yükseltilecek, elektronik ticareti gelitirmek ve bilgi güvenliini salamak için uluslararas kural ve standartlar çerçevesinde hukuki ve kurumsal düzenlemeler yaplacaktr. Telekomünikasyon hizmet yeteneinin küresel düzeyde gelitirilmesi amaçlanacaktr. Sektörün düzenlenmesinde, Avrupa Birlii ve Dünya Ticaret Örgütü ile yaplan anlamalar ve ülke taahhütleri dikkate alnarak, kullanclarn makul ücretlerle telekomünikasyon hizmetleri ve altyapsndan yararlanmas temin edilecek, saydamlk ve eitlik ilkeleri çerçevesinde tüketici haklar korunacak ve sektörde etkin bir rekabet ortam salanacaktr. (DPT, 2000, s ) Bilgi Teknolojileri Yayg6nl6k ve Kullan6m Ara.t6rmas6 TÜB TAK a bal Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Aratrma Enstitüsü (B LTEN) tarafndan yaplan alan aratrmas ile ilgili sonuç raporu Ocak 2001 de yaymlanmtr. Rapora göre Bilgi toplumu göstergeleri olarak da adlandrlan ölçümlerin iki kstas yerine getirmesi beklenmektedir: Ölçülebilen çeitli unsurlarn saysallatrlmas ve Saysallatrlm verilerin ülkeler arasnda karlatrlabilir olmas. Raporda, ülkelerin yaptklar çeitli ölçümler göz önüne alndnda, bütün ölçümlerin üç boyutta gerçekletirildii belirtilmektedir: iyerleri, kamu kesimi ve hane halk. yerlerinde bilgi ve iletiim teknolojilerinin, örnein bilgisayarlarn yaygnl, elektronik ticaret uygulamalarnn kullanm ve benzeri bilgiler iyerleri anketleriyle elde edilmektedir. Kamu kesimi, bilgi ve iletiim teknolojilerinin önemli bir satn alcs ve kullancsdr. Bu nedenle kamu kesimine ilikin ayr aratrmalarn yaplmas gerekmektedir. Toplumsal boyut konusunda en geni bilgilerse hane halklarndan elde edilebilmektedir. Rapora göre, gerek kamu kesiminde gerekse de özel sektörde, söz konusu gelimelerin etkilerinin saptanmas ve bu balamda ortaya çkabilecek risklerin en aza indirilmesi, öte yandan elde edilecek faydann en çoa çkarlmas sektörel politikalarn oluturulmasn gerektirmektedir. Hane halk saha anketlerinin önemini

90 75 vurgulayan bu saptamalar nda mevcut durumu belirlemek üzere Bilgi Teknolojileri Yaygnlk ve Kullanm Aratrmas 2000 gerçekletirilmitir. Anketin tasarm aamasndan sonuna kadar, özel sektördeki ilgili aktörlerin de gereksinimleri göz önünde bulundurulmutur (Bkz. TÜB TAK-B LTEN, 2001, s.7 8). Bu balamda BTYKA nn hedefleri aadaki gibi belirlenmitir: Genel anlamda Türkiye de bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygnln ve kullanm karakteristiklerini saptamak, Bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygnlk ve kullanm deerleri temelinde, Türkiye nin bilgi toplumu politikalarndaki konumunu saptamaya yardmc olmak, Bilgi toplumu kavram ile ilikisi içinde Türkiye nin bilgi ve iletiim politikalarnn oluturulmasna veri salayarak katkda bulunmak, Bilgi ve iletiim sektöründe faaliyet gösteren firmalara stratejik planlama ve pazarlama faaliyetlerinde kullanabilecekleri veri salamak (TÜB TAK- B LTEN, 2001, s.8). Bilgi Teknolojileri Yaygnlk ve Kullanm Aratrmas 2000 (BTYKA 2000) Türkiye de bilgi ve iletiim araçlarnn yaygnl, kullanm ve tüketicilerin tercih önceliklerini saptamak üzere yaplm bir saha aratrmasdr. Aratrma tasarm ve uygulamas TÜB TAK-Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Enstitüsü (B LTEN) çalanlar ve üniversite öretim üyelerinden oluan akademik danmanlarn ibirlii ile gerçekletirilmitir. BTYKA 2000 sorgulama alanlar, örneklem büyüklüü ve örneklemin temsil yetenei anlamnda Türkiye de bu konuda gerçekletirilmi en kapsaml saha aratrmas olma özelliini tamaktadr. Aratrmann bir baka özellii ise 1997 ylnda yine B LTEN tarafndan gerçekletirilen Türkiye Ulusal Enformasyon Altyaps Anaplan (TUENA) kapsamnda elde edilen verilerle BTYKA 2000 verilerinin karlatrmal deerlendirilmesidir. Bu anlamda BTYKA 2000 Türkiye de bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygnl ve kullanm konusunda 1997 ylna göre gelinen noktay ve genel eilimleri saptayarak Türkiye de ilk kez bu alanda zamansal karlatrmay olanakl klmay amaçlamtr. BTYKA 2000, 1997 ylnda yaplan aratrmaya göre daha geni bir örneklemle gerçekletirilmi ve bilgi ve iletiim

91 76 teknolojilerinin yaygnlk ve kullanmnn bölgeler temelinde karlatrlmasn da salamtr (TÜB TAK-B LTEN, 2001, s.9). Sonuç ksmnda dijital bölünme kavram ile ilgili saptamalarda bulunulmaktadr. Rapora göre bilgi ve iletiim teknolojilerine eriimde yaanan eitsizlik (dijital bölünme), ABD den Avrupa ya kadar pek çok gelimi ülkede önemli sorunlardan birisi olarak saylmaktadr. Çeitli nedenlerle toplumun bir kesimi bilgi ve iletiim teknolojileri ile yeni alara ve hizmetlere eriebilirken, geri kalan önemli bir bölümü bu an dnda kalmaktadr. Toplumun görece düük gelir gruplarnn yeni altyapdan yeterince yararlanamamalarnn, gelir dalmn daha da olumsuz yönde deitirecei düünülmektedir (Bkz. TÜB TAK-B LTEN, 2001, s.48). Sonuç deerlendirmeleri aadaki gibidir. Gelecein haberleme altyapsna eriim için önemli ölçü olan bilgisayar sahipliinin toplum içinde dalm dengesizdir. Gelecein bilgi toplumunun geni kesimleri dlamamas için alm gücünü yükseltecek uygun ekonomi ve toplum politikalar seçilmelidir. Toplumumuzda üst gelir gruplar dndaki geni kesimler, krsal alanlarda yaayanlar, kent yoksullar ve kente yeni göçenler için yaygn/adil eriim hakk için gerekli düzenleyici mekanizmalar oluturulmaldr. Bu geni kesimleri özel ihtiyaç gruplar olarak tanmlamak yetersizdir. Evrensel eriim kavram, haberleme ile ilgili tüm yasal düzenlemelere konmal ve düzenleyici kurulularla kamu kesimi gerekli ve uygun yöntemlerle bu hedefin gerçekletirilmesinden sorumlu olmaldr. Kamuya açk haberleme merkezi, toplumsal dlanml engelleyecek bir baka mekanizmadr. Kamuya açk haberleme merkezi zaman ve hedef olarak bir plana uygun ekilde yürütülmelidir. Altyap üzerinde çalacak uygulamalarn kullanmnn kolay olmas yaygnln arttracaktr. Halkn var olan teknolojileri kullanm kapasitesi ve yetenei yüksek deildir. Bu alanda var olan teknolojilerin kullanmn etkinliinin salanmas için bilgilendirme ve eitim çalmalar hem kamu hem de özel kesimin gündeminde olmaldr (TÜB TAK-B LTEN, 2001, s.49).

92 Telekomünikasyon Kurumu, Say6sal Uçurum Raporlar6 Mart 2002 de Saysal Uçurum ad altnda Telekomünikasyon Kurumu tarafndan yaymlanan rapor (TK, 2002) Ekim 2002 de gelitirilip politika önerileri eklenerek Saysal Uçurumun Önlenmesi: Stratejik Plan (TK, 2002a) ad altnda tekrar yaymlanmtr. Raporda BTYKA-2000 de önemi vurgulanan dijital bölünme kavram bal bana bir sorun olarak ele alnm dünya ülkelerinden örnekler verilmitir. B LTEN tarafndan yaplan TUENA (1997) ve BTYKA (2000) alan aratrmalarnn karlatrmal analizinden hareketle Türkiye deki saysal uçurumun durumu sergilenmi, ek olarak politika önerileri gelitirilmitir. Rapora göre globalleme ve hzl teknolojik deiimler; bilgiyi, dünya ekonomisinde rekabetin önemli bir belirleyicisi durumuna getirmitir. Dijital bölünme konusunda, dikkate alnmas gereken dört unsur; eitim, üretim, yönetim ve kültür olarak belirlenmitir. Haberleme maliyetlerinin düürülmesi için serbestletirmenin gereklilii vurgulanm, ayrca uygulanacak politikann internet eriimini yükseltecek evrensel hizmetler ile desteklenmesi gerektii belirtilmitir. Eitim ve hayat-boyu örenim bu stratejinin en önemli noktalar olarak belirlenmitir. Rapora göre, bir ülkenin bilgi ekonomisinin avantajlarndan ne ölçüde yararlanaca, kendisinin bilgi ekonomisine adaptasyonuna bal olarak deimektedir (Bkz. TK, 2002a, s.47). Sonuç olarak; u tespitlerde bulunulmutur. Yaanan döneme damgasn vuran gelimelere uyum salayamayan toplumlar, meydana gelecek sosyal, ekonomik, kültürel ve politik gelimelere ancak seyirci kalacaktr. çerisinde bulunduumuz yüzyln kaderini belirleyen en önemli olgu saysal teknolojilerdir. Söz konusu trendin dnda kalnmas, adaptasyonun yeterince salanamamas ya da gereklerinin tam anlamyla yerine getirilememesi, ülkemizin geleceini dorudan etkileyecektir. Bu nedenle, dijital bölünmeyi souk sava kadar tehlikeli bir unsur addederek, önleyici tedbirlerin ivedilikle alnmas ve zaman kaybetmeden hayata geçirilmesi gerekmektedir (Bkz. TK, 2002a, s.48).

93 78 Raporda saysal uçurumun azaltlmas, aadaki önceliklerin gerektirdii harekât planlarnn oluturulmasyla mümkün olmaktadr: Altyapnn kuvvetlendirilmesi, çeitlendirilmesi ve geniletilmesi, Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerine yönelik halkn bilinç ve eitim seviyesinin artrlmas, sahiplik düzeyinin yükseltilmesi, Evrensel hizmet kavram ile ilgili yasal düzenlemelerin ivedilikle uygulamaya konulmas, Eriim ve cihaz ücretlerini düürecek etkin politika ve stratejilerin uygulamaya konulmas, Teknoloji üretimi, aratrma-gelitirme ve yazlm alanlarnda penetrasyonu artrc politikalarn hayata geçirilmesi (Bkz. TK, 2002a, s.49) Türkiye Bili.im $uras6 Ülkemizin bilgi toplumuna dönütürülebilmesi ve biliim teknolojilerini hem kullanan hem de dünya ölçeinde üreten bir konuma gelmesi için gerekli stratejilerin belirlenmesi amacyla; Mays 2002 tarihleri arasnda Ankara da Babakanlk Müstearl, Türkiye Zekâ Vakf, Türkiye Biliim Dernei, Türkiye Biliim Vakf ve Türkiye Bilgi lem Hizmetleri Dernei tarafndan Türkiye Biliim ;uras düzenlenmitir. ;ura hazrlk çalmalar kapsamnda, Türkiye de Biliim Sektörünün Geliimi, letiim Altyaps, e-ekonomi, e-devlet, Hukuk, Eitim ve Ar-Ge konularnda çalma gruplar oluturulmutur. Bu gruplarda 300 ün üzerinde uzmann 8 ay süren çalmalar sonucunda ortaya çkan taslak rapor ilk olarak urada tartmaya açlm, yaplan düzeltme önerileri dikkate alnarak yenilenmi ve 3 6 Eylül 2002 tarihlerinde 19. Biliim Kurultay nda kamuoyuna sunulmutur (TÜB TAK, 2002, s.16 17).

94 79 Biliim ;ûras'nn temel amaçlar aadaki gibidir: Ulusal politikalarn oluturulmas, Saydam ve sürekli çalan katlmc mekanizmalarnn tespiti, Planlama, koordinasyon, tevik ve düzenlemeleri belirleyici mekanizmalarn tespiti, Devletin bu teknolojiler ve getirdii deiimin nda yeniden yaplanmasna yönelik stratejilerin belirlenmesi, Hukuki altyapnn oluturulmas, Deiim sürecinin somut ve takvime balanm bir "Eylem Plan"nn ve ilgili izleme mekanizmalarnn kurulmas, Ulusal Örgütlenme Modelinin belirlenmesi, nsan kaynaklar gereksiniminin belirlenmesi ve gerektirdii yeniden yaplanmalar için çözüm alternatiflerinin saptanmas ve e-avrupa+ için e-türkiye giriiminin hedefleri ve gelimelerin izlenmesi, yönlendirilmesi (Türkiye Biliim ;ûras, 2002) Mays 2004 tarihleri arasnda Ankara'da toplanan Türkiye 2. Biliim ;ûras nda ise enformasyon toplumunun iletiim altyapsna dayal bir toplum olaca tekrar vurgulanmtr. Bu nedenle, internet'in yaygn kullanmn salamak için ucuz, hzl ve güvenli bir altyapnn tüm Türkiye de hemen hayata geçirilmesi gerekmektedir.(türkiye 2. Biliim ;ûras, 2004, s.1) ;ura sonuç raporuna göre; Türkiye, eitim sistemini, bilgi toplumu bireylerine gerekli becerileri kazandracak ve yaratc, yenilikçi, giriimci, esnek ve sorgulayc nitelikli bireyler yetitirecek biçimde yeniden yaplandrmaldr. Bu amaçla: Bilgi Toplumuna uygun ekilde yaam boyu örenme yaklam ile insan kaynaklar sürekli gelitirilmeli, Biliim okuryazarl atlm balatlmal, Biliim Sektörünün ara insan gücünün yetitirilmesi için kariyer odakl sertifika programlar uygulanmal,

95 80 Harmanlanm ve uzaktan eitim hizmetlerinin özendirilmesi ve nitelikli yaplmasnn denetlenmesi için mekanizmalar oluturulmaldr. Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumu nun Ulusal ARGE ve novasyon sistemi üzerinde yükselmesi öngörülmelidir. Bu sistemin eksik halkalar tamamlanmal ve bu balamda Türkiye Aratrma Alan yaratlmaldr. Türkiye Aratrma Alannn yaratlmas Avrupa Aratrma Alan ile de bütünlemenin yolunu açacaktr. Türkiye nin Biliim alanndaki ARGE ve inovasyonda yetkinleebilmesi için kamunun tedarik politikasndan, özellikle de savunma tedariklerinden yararlanlmaldr. Kamu ve TSK da, ürün tedariki yerine ARGE ye dayal tedarik, Teknoloji tedariki, Teknoloji yönetimi ve ARGE yönetimi gibi halen eksiklii bulunan kavramlarn ve uygulamalarn yerlemesi için ARGE liderleri yetitirilmelidir. Kaynaklarmzn kullanmnda öncelik biliimdeki ARGE alanlarna yöneltilmelidir. ARGE nin yaratt katma deerin giderek büyümesi için mutlaka bir ölçme, izleme ve deerlendirme döngüsü kurulmaldr. Devreye giren Teknoloji Gelitirme Bölgeleri (Teknoparklar) ve ilgili yönetmeliklerle salanan gelimelerin nda; yazlm, içerik, hizmet üretiminde ulusal sermaye yatrmlarnn ve ihracatnn artrlmasnn yan sra, yabanc sermayeyi çekmesi ve teknoloji çekim merkezlerini de oluturmas salanmaldr. Bu konularda en azndan Avrupa Birlii ülkelerinin ortalama düzeyine gelinmesi için gerekli stratejiler belirlenmelidir. Firma odakl inovasyon sistemleri gelitirilmelidir (Türkiye 2. Biliim ;ûras, 2004, s.1 2) e-türkiye Çal6.malar6 e-avrupa+ ve daha sonra e-dönüüm Türkiye adn alacak olan e-türkiye Çalmalar bu kapsamda deerlendirilebilir (Törenli, 2004, s.225) Mart 2000 tarihlerinde Lizbon da yaplan Avrupa Konseyi toplantsnda, 15 AB ülkesinin Hükümet ve Devlet Bakanlar, Avrupa nn gelecek on ylda dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanl ekonomi haline gelmesi hedefini koymulardr. Bu hedef,

96 81 Avrupa nn bir an önce bilgi tabanl ekonominin, özellikle de internetin salad frsatlardan sonuna dek yararlanmas gerekliliini ortaya çkarmtr. Bu gereklilie yant olarak, Haziran 2000 tarihinde Feira da e-avrupa Eylem Plan kabul edilmitir. Eylem Plannda 2002 yl sonuna kadar ulalmas hedeflenen üç temel amaç belirlenmitir: Daha ucuz, daha hzl, daha güvenli internet nsan kaynana yatrm nternet kullanmn özendirmek (TÜB TAK, 2002, s.17). Bu giriimin AB nin genileme süreci de düünülerek aday ülkelerin de yararlanabilecei bir çerçeveye oturtulabilmesi için Orta ve Dou Avrupa Ülkelerini kapsayacak e-avrupa+ ad verilen yeni ve benzer bir plann hazrlanmas kararlatrlmtr (Törenli, 2004, s.225). Komisyon ;ubat 2001 de Güney Kbrs Rum Yönetimi, Malta ve Türkiye için bu plana katlm çars yapmtr. Türkiye AB ile üyelik süreci açsndan da olumlu olabilecek bu çarya Ulusal Program nda e-avrupa+ ya paralel e-türkiye giriimini balatma karar ile yant vermitir. Haziran 2002 tarihinde Göteborg da yaplan AB Zirvesi nde de Türkiye e-avrupa+ giriiminin bir parças haline gelmitir. e-türkiye Giriimi, Babakanlk Müstearlnn koordinasyonunda ve 13 çalma grubu ile yürütülmektedir. Bu çalmalar çerçevesinde Mart 2002 de, Avrupa Komisyonu na e-avrupa+ Giriimi Ana Raporu için Türkiye den de katk verilmitir. e- Türkiye Eylem Plan ise Eylül 2002 de 19. Biliim Kurultay nda açklanmtr (Törenli, 2004, s ) Vizyon 2023 Vizyon 2023 Projesinin ana temas; Cumhuriyetin 100. ylnda, Atatürk'ün iaret ettii muasr medeniyet seviyesine ulama hedefi dorultusunda, Bilim ve teknolojiye hâkim, Teknolojiyi bilinçli kullanan ve yeni teknolojiler üretebilen, Teknolojik gelimeleri toplumsal ve ekonomik faydaya dönütürme yetenei kazanm bir "refah toplumu" yaratmak olarak belirlenmitir.

97 82 Projede aadaki çalmalarn kapsanmas planlanmtr: Türkiye'nin bilim ve teknoloji alannda mevcut konumunun saptanmas, Dünyada bilim ve teknoloji alanndaki uzun dönemli gelimelerin saptanmas, Türkiye'nin 2023 hedefleri balamnda, bilim ve teknoloji taleplerinin belirlenmesi, Bu hedeflere ulalabilmesi için gerekli stratejik teknolojilerinin saptanmas ve Bu teknolojilerin gelitirilmesi ve/veya edinilmesine yönelik politikalarn önerilmesi. Vizyon 2023 Projesi aadaki Alt Projelerden olumaktadr: Teknoloji Öngörü Projesi Ulusal Teknoloji Envanteri Projesi Aratrmac Bilgi Sistemi (ARB S) TÜB TAK Ulusal Aratrma Altyaps Bilgi Sistemi (TARAB S) Teknoloji Öngörü Projesi, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu karar uyarnca, ilgili kurum ve kurulularla egüdüm içinde yürütülmesi görevi TÜB TAK'a verilmi olan Vizyon 2023 Projesinin ana eksenini oluturmaktadr. Bu proje sonuçlarnn, ülkemizdeki bilim ve teknoloji sisteminin mevcut kapasitesinin ve gelecekteki potansiyelinin saptanmasna yönelik dier üç alt projenin bulgular ile birlikte deerlendirilmesiyle hazrlanacak Strateji Belgesi nin unlar kapsamas planlanmtr: Türkiye'nin bilim ve teknoloji vizyonu, Stratejik teknolojiler ve AR-GE öncelikleri, Bu alanlarda yetenek kazanmaya yönelik politikalar. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'nun 15 Nisan 2002 tarihli toplantsnda, Vizyon 2023 Projesinin bütçe plan onaylanmtr Politikalar Hakk6nda Genel DeEerlendirme Bu ksa vadeli ve daha çok treni kaçrmamaya odaklanm gündem içerisinde enformasyon toplumuna yaklam açsndan bir kafa karkl yaand görülmektedir. Türkiye gündeminde tartmalar 1980 sonrasnda, özellikle 1983 ten

98 83 balayarak, somut uygulamalarla da desteklenen Batya uyum çabalar eliinde, enformasyon toplumunun ve küresellemenin, dnda kalnamayacak bir süreç olarak görüldüü bir çerçeveye oturmutur. TUENA Projesi ( ), VIII. Be Yllk Kalknma Plan htisas Komisyonlar Raporlar(2001), B LTEN tarafndan gerçekletirilen Bilgi Teknolojileri Yaygnlk ve Kullanm Aratrmas 2000 ve bir ölçüde olsa TÜS AD n e-türkiye Raporu (2001), Biliim ;ûras ( ) vb. ile örneklendirilebilecek son dönem çabalaryla balayan süreci, geni katlml politika süreçleri olma ve farkl bir bak açs getirme anlamnda ayr bir yere koymamz doru olacaktr (Törenli, 2004, s.226). Enformasyon toplumuna eklemlenme sürecinde Türkiye nin henüz politika oluturma aamasndan, bu politikalar uygulamaya koyma aamasna geçemedii görülmektedir. Her iki aamada ortak sorunlarn yetersizlii vurgulanmakla birlikte, en az onun kadar onun kadar önemli bir baka sorun da, konunun ideolojik pazarlama gücüne kaplmadan, en azndan proje kapsamnda buna sahip çkacak kurumsal yaplanmann salanamad açktr (Törenli, 2004, s.236).

99 84 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKYE ÜZERNE UYGULAMA Bu çalmada yaplan uygulamann temel alnd kurum olan Orbicom 1994 te UNESCO ve QUAM (Université du Québec à Montréal) tarafndan kurulmutur. Komünikasyon aratrmalar, gelime için ICT, gazetecilik, multimedya, halkla ilikiler, komünikasyon hukuku ve bunun gibi konularda, 71 ülkeden 250 nin üzerinde üyesi ve 28 komisyonu bulunmaktadr. Komünikasyon geliiminin tevikinde, uluslar aras akademisyenlerin, irket karar mercilerinin, politika danmanlarnn ve medya uzmanlarnn ibirlii içinde çalmalar Orbicom u disiplinler aras bir çalma a haline getirmektedir (Orbicom, 2003). Orbicom projesinin temel hedefi; dijital bölünmeyi ölçmeyi mümkün klacak deneysel bir yaklam metodolojisi ve çats oluturmaktr. Proje ile belli bir zamanda ülkeler arasnda ve belli bir zaman aralnda ülke baznda inceleme yaplmaktadr. Proje ile gelimekte olan ülkelere önem veren, politika kararlarna yardmc bunlara ek olarak sadece balanabilirlik verileriyle (telefon says, bilgisayar says gibi) salanandan daha geni bir bak açs temel hedef alnmaktadr (Orbicom, 2002, s.viii). Proje ile halen kullanlan hazr göstergelerden yararlanlarak teorik bir çat oluturulmaktadr. Nihai olarak elde edilmekte olan ülkenin ICT durumu (info-state, ICT-zitation), ICT younluu (Infodensity) ve ICT kullanmna (Info-use) bal bulunmaktadr (Bkz. ;ekil 4.1). ICT younluu; ICT emek stoku, sermaye stoku ve bunun ekonominin üretken kapasitesi üzerine olan etkisini ifade eder. ICT younluu; ICT an, altyapsn, makine ve teçhizatlarn, bunun yan sra bilgi merkezli toplumlarn vazgeçilmezi ICT becerilerini de içermektedir. ICT kullanm ise; hane halk firma ve devletin ICT kullanmna olan hazrlklar ve bunlar hali hazrda kullanp kullanmadklarn ifade etmektedir.

100 85 Yaplan bu tanmlamalardan sonra dijital bölünme, ülkelerin ICT durumlar (info-state) arasndaki farkllk olarak tanmlanmaktadr (Orbicom, 2002, s.viii) Model ülke içi ve ülkeler aras karlatrmalar yapmaya olanak tanmaktadr. Göreli güçlülük, zayflk ve gelimeler oluturulan birleik göstergelerle ortaya konulmaktadr (Orbicom, 2002, s.ix). SOSYO-EKONOM K, JEOPOL T K VE KÜLTÜREL ÇEVRE Ekonomi Hanehalk T Ü K E T M Firma Devlet ICT Durumu ICT Becerileri Emek ICT Nüfuzu ICT Güçlülüü ÜRETKEN KAPAS TE ICT Alt Yaps Sermaye ICT Kullan6m6 ICT YoEunluEu Kaynak: Orbicom, 2002, s.5 $EKL 4.1: Orbicom a Göre Ülke ICT Durumunun Yap6s6 Modelin Türkiye üzerine yaplacak uygulamada seçilmesinin en önemli nedenleri; Belirli bir zamanda ülkeler arasnda ve belirli bir zaman aralnda ülke içinde karlatrmaya olanak vermesi (Orbicom, 2002, s.2), ICT durumu kavramnn, ekonominin üretken kapasitesi ve tüketim süreçleri göz önünde bulundurularak ele alnmasdr (Bkz. ;ekil 4.1).

101 86 Orbicom çalmasnda ekonomi, ülkenin geni sosyoekonomik, jeopolitik ve kültürel çevresi içerisinde; konumlandrlmtr. Bu konumlandrmada ülkenin bugünü, tarihi, kurumlar, gelenek ve görenekleri, lisanlar, dinleri, inançlar ve dier nitelikleri de göz önünde bulundurulmaktadr. Böylece, ekonominin igal ettii merkezi konuma ramen, küresel boyutu da içeren geni bir çevreden soyutlanmamtr (Orbicom, 2002, s.3). Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri, ekonomik ve sosyal bir gerçeklik olarak ele alnmaktadr (Orbicom, 2003, s.5). Ülkelerin sahip olduu enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri nin mevcut durumu, dijital bölünmenin izlenebilmesi amacyla ölçülmektedir. ICT durumu ad verilen gösterge (Bkz. ;ekil 4.2), ülkenin enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri ile ilgili üretken kapasitesini ifade eden ICT yoeunlueu ve enformasyon ve Telekomünikasyon teknolojilerine talebini ifade eden ICT kullan6m6 alt göstergelerinin bileiminden olumaktadr (Bkz. Orbicom, 2002, s.3). ICT Durumu (info-state) ICT Younluu ICT Altyaps ICT Becerileri Bütünü Oluturan likiler ICT Kullanm ICT Nüfuzu ICT Güçlülüü KAYNAK: Orbicom, 2003, s.5-6 daki açklamalara dayanarak oluturulmutur. $EKL 4.2: ICT Durumu ve Alt Bile.enleri Bu balamda dijital bölünme; ülkeler arasndaki ICT durumlarnn göreli farkllklar olarak tanmlanmaktadr. Dijital bölünme ICT durumunun her alt bileeni için de ele alnabilmektedir (Orbicom, 2003, s.6).

102 87 Buna göre aadaki tanmlamalar yaplmaktadr. ICT Younluu = ICT stoklarnn toplamdr (emek ve sermaye), ICT Kullanm = ICT mal ve hizmetlerinin dönemsel tüketim akmdr, ICT Durumu = ICT Younluk ve Kullanmnn toplamdr (Orbicom, 2003, s.6). Bir ülkenin üretken kapasitesi o ülkenin üretim faktörlerinin nicelik ve niteliine baldr. Ksa dönemde üretken kapasite, faktör stoklarnn ve üretimde kullanlan teknolojinin sabit olmas nedeniyle arttrlamamaktadr. Fakat üretken kapasite uzun dönemde arttrlabilmektedir. Faktör miktarndaki büyüme, teknolojik gelimeler ve üretkenlik artlar, üretken kapasite artnn belirleyicileridir. Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri bu belirleyicilerin hepsini etkilemektedir. ICT olan ve ICT olmayan faktörler, ICT olan ve olmayan mal ve hizmetlerin üretiminde birbirleri ile birebir uyumlu olmakszn kullanlmaktadrlar. Buna örnek olarak telekomünikasyon hizmetlerinde bilgisayarn göreli olarak düük becerili emek gücü ile kullanlmas ya da tarmsal ürünlerin ilenmesinde basit araçlarla yüksek becerili igücünün kullanlmasn gösterebiliriz. Bu anlamda ICT beceri ve altyaps ayr düünülememektedir (Bkz. Orbicom, 2003, s.6). ICT sermayesi, a (network) altyaps ve ICT makine ve teçhizatndan olumaktadr. ICT emek stoku ise toplam emek gücü içerisinde ICT Becerileri stoku olarak ele alnmaktadr (Orbicom, 2003, s.7). ICT mal ve hizmetlerinin tüketimi, ICT sermaye ve emek stokunun kullanm ile ilgili bulunmaktadr. Bu nedenle, tüketim kapasitesini tespit etmek için tüketim akmlarn belirlemek gerekli olmaktadr. Bu akmlar belirlemek için ICT Nüfuzu ve ICT Güçlülüü (kullanm miktar) ayrmna gidilmektedir. Temel olarak ICT Nüfuzu mallarla, ICT Güçlülüü ise hizmetlerle ilikilendirilmektedir (Orbicom, 2003, s.7) Model Yaplan açklamalar nda basit model (Orbicom tarafndan oluturulan) aada tasvir edilmektedir (Bkz. Orbicom, 2002, s.7).

103 88 ICT Durumu = ICT Younluu + ICT Kullanm ICT Younluu = ICT Mallar Toplam = ICT Sermayesi + ICT Emek Gücü ICT Sermayesi = ICT Altyaps/A + ICT Sermaye Mallar ICT Emek Gücü = ICT Becerileri ICT Kullanm = Dönemsel ICT Tüketim Akmlar =ICT Nüfuzu + ICT Kullanm Güçlülüü Modelde ICT Durumu nu oluturan her bir alt bileen ayr ayr alt bileenlerden meydana gelmektedir. Alt bileenlerin hepsi endeks formunda ifade edilebilmektedir (Bkz. Orbicom, 2002, s.7). Modelin uygulanmasna geçmeden önce anlalrlnn arttrlmas için aaç benzeri yaps ayrtrlarak ;ekil 4.3 te ifade edilmektedir (Bkz. Orbicom, 2002, s.8). ICT Durumu ICT YoEunluEu ICT Durumu ICT Sermayesi ICT Emek Gücü ICT Nüfuzu ICT GüçlülüEü A Altyaps Teçhizat ICT Becerileri Haneler Firmalar Devlet Kablolu TV Telekomünikasyon nternet Kaynak: Orbicom, 2002, s.8 $EKL 4.3: Modelin AEaç Benzeri Yap6s6n6n Tasviri Pratik olarak modelin her bileeni uygun göstergeler kullanlarak üretilmitir (Orbicom, 2002, s.8). Bu göstergeler ;ekil 4.4 te listelenmektedir.

104 89 ICT DURUMU ICT Younluu o o ICT Altyaps 100 kii bana düen telefon hatt says Bekleme listesi* / Sabit hatlar Dijital Hatlar / Sabit Hatlar 100 kii bana düen hücresel telefon says 100 hane bana kablolu TV abonelii 1000 kii bana internet sunucu says Güvenli sunucu says* / Toplam sunucu says Uluslar aras bant genilii (Kbs/kii) ICT Becerileri Yetikin okuryazarlk oran Toplam okullama oran Birincil eitim* kincil eitim* Yüksek eitim* ICT Kullanm o o ICT Nüfuzu 100 hane bana TV sahibi hane says 100 hane bana yerleim yeri hat says* 100 kii bana kiisel bilgisayar says 100 kii bana internet kullanc says ICT Güçlülüü Geni bant kullanclar / nternet kullanclar Kii bana uluslar aras gelen telefon trafii (dakika) Kii bana uluslar aras giden telefon trafii (dakika) *Bu veriler ile ilgili yetersizlikler nedeni ile bu çalmada kullanlmamlardr. Kaynak: Orbicom, 2002, s.8 $EKL 4.4: Göstergeler Elde edilen bulgularn kaynana doru analitik takibinin yaplabilmesi için alttan üste doru (en temel göstergelerden bileik endekslere doru) seyreden bir uygulama yaklam kullanlmaktadr. Bu yaklam, elde edilen açklamalarla kullanlan temel göstergeler arasnda anlaml bir ban olumasn salamaktadr (Orbicom, 2002, s.9).

105 90 Orbicom, 2002 ylndaki ICT Durumu endeks uygulamasnda 9 ülkenin yllar arasndaki temel gösterge verilerini kullanmtr. Endeksleme ileminde referans ülke Kanada, referans yl 1999 olarak tespit edilmitir (Orbicom, 2002, s.9). Dijital bölünme Orbicom tarafndan ülkelerin ICT Durumlar (info-state) arasndaki farkllk olarak tanmlanmaktadr (Orbicom, 2002, s.viii). Bu tanm uyarnca 1999 taban ylnda Kanada nn ICT Durumu 100 olarak alnp dier ülkeler ile karlatrma yaplmtr (Orbicom, 2002, s.21). Orbicom un 2003 ylndaki çalmas ise dünya genelini kapsamaktadr. Ölçümler ve kapsadklar ülke saylar aadaki gibidir. ICT Durumu: 139 ülke (Dünya nüfusunun %95 i) için hesaplanmtr. o ICT Younluu: 153 ülke (Dünya nüfusunun %98 u) için hesaplanmtr. ICT Altyaps: 192 ülke (Dünya nüfusunun %99 u) için hesaplanmtr. ICT Becerileri: 153 ülke (Dünya nüfusunun %98 i) için hesaplanmtr. o ICT Kullanm: 143 ülke (Dünya nüfusunun %95 i) için hesaplanmtr (Orbicom, 2003, s.x). Orbicom un 2003 ylndaki uygulamasnda ülke saysnn fazla olmas nedeniyle temel alnacak referans ülkenin ortalama bir ülke olmas gerekmektedir. Uygulamada iki varsaymsal ülke (Hypothetica ve Planetia) kullanlmaktadr (Bkz. Orbicom, 2003, s.12). Orbicom un çalmasnda (2003) Hypothetica nn deerleri, deneysel uygulama modelinde kullanlan ülkelerin hepsinin ortalamasna eittir. Bunun yan sra uygulamada, enformasyon younluu ve enformasyon kullanmn oluturan alt bileenleri elde etmek için farkl sayda ülke temel alnmaktadr. Uygulama dünya nüfusunun %99 unu oluturan 192 ülke üzerinde gerçekletirilmitir. Hypothetica nn hesabnda enformasyon younluu için 153 ülke, enformasyon kullanm için 143 ülkeden yararlanlmtr. Enformasyon kullanm ve younluundan ortaya çkan enformasyon durumu için ise 139 ülke ortalamas alnmtr. Buna göre; en iyi ortalama ülke, mevcut her ülkenin ortalamas alnarak deil, verileri bulunan ülkelerden salanmaktadr. Bu balamda her ülke nüfusu ne olursa olsun eit arlk tamaktadr.

106 91 Böylece elde edilen varsaymsal ortalama bir ülke profili ile herhangi bir ülke karlatrlabilmektedir. Dier taraftan bir ortalamadan farkl olarak bütün ülkelerin toplamn ifade eden baka bir varsaymsal ülkeye (Planetia) de ihtiyaç duyulmaktadr. Ortaya çkan iki varsaymsal ülke ile karlatrma yaplarak politikalarn etkinlii gözlenebilmektedir (Orbicom, 2003, s.26). Yaplan uygulama sonucunda Hypothetica ve Planetia göstergeleri birbirine çok yakn çkmaktadr (Orbicom, 2003, s.31). Bu çalmada ise yalnz, uygulama yaplan ülkelerin ortalamasn ifade eden Hypothetica kullanlmaktadr 8. Orbicom 2003 yl uygulamasnda temel göstergelerden birbiri ile ilikili olanlar baz formüllerle birletirilerek ara göstergeler elde edilmektedir (Orbicom, 2003, s.129). Bu uygulamada temel göstergelerden bazlar verilerinin yetersiz olmas nedeniyle kullanlmadndan bu ara göstergelerden biri haricinde hiçbiri kullanlmamtr. Bu ara göstergeler aadaki gibi formülletirilmektedir 9. Sabit telekomünikasyon a alt yaps için: I SabitHatlarx100 sabit = BeklemeListesi DijitalHatlar Nüfus SabitHatlar SabitHatlar + (Formül 1) nternet için: I int ernet GüvenliSunucular 1 + x100 nternetsunucular = Nüfus (Formül 2) Toplam okullama için: TopOkullama I = ( Birincil + 2xkinci + 3xYüksek) / 6 (Formül 3) 8 Türkiye üzerine yaplan bu uygulamann hesaplama aamasnda, AB toplamnn ifade eden Planetia nn Enformasyon Durumu göstergeleri de hesaplanm olup bu göstergeler Hypothetica ile ayn çkmtr. Bu nedenle Planetia ad verilen ortalama ülkenin uygulamada kullanlmasna gerek kalmamtr. 9 Uygulama aamasnda sabit hat bekleme listesi, güvenli internet sunucular, birincil, ikincil, yüksek örenim okullama oran verilerinin yetersizlii nedeniyle bu ara göstergelerden sadece uluslar aras trafik göstergesi hesaplanarak kullanlmtr.

107 92 Uluslar aras telefon trafii için: I Trafik = ( UluslarAraGelen + UluslarAraGiden) / 2 (Formül 4) Uygulamada kullanlan her gösterge (ya da hesaplanan ara gösterge) orijinal ölçüm deeri ne olursa olsun mutlaka endeks deerlerine çevrilmektedir. Ülkeler arasnda ve ülke baznda zaman içerisinde bir karlatrma yapabilmek için referans ülke ve referans yl 10 tespit edilmesi gerekmektedir. Böylece baz deerler 100 e eit olmaktadr. Bu ilem her gösterge seviyesinde yaplmaktadr. Böylece referans ülke (c) için endeks deerleri u ekilde hesaplanmaktadr. I ( V / V ) x100 i, c i, c i, c t = t t (Formül 5) 0 I : Endeks deerini, : Hesaplamann yapld göstergeyi, V : Göstergenin ham veri deerini, t 0 : Referans yl, t : Hesaplama yaplan yl ifade etmektedir (Orbicom, 2002, s.9). j ise uygulamadaki dier bütün ülkeleri ifade etmektedir. Uygulamadaki dier bütün ülke göstergelerinin endeks deerleri aadaki gibi hesaplanmaktadr (Orbicom, 2002, s.9). I ( V / V ) x100 i, j i, j i, c t = t t (Formül 6) 0 Endeksleme ile yaplan bu normalletirme ilemi sayesinde referans ülke ve dier ülkeler arasnda endeks deerleri kullanlarak karlatrma yaplabilmektedir. Öncelikle her gösterge endeks formunda ifade edilmektedir. Bundan sonra birletirme ileminin ilk aamas gerçekletirilmektedir (Orbicom, 2003, s.130). Örnein ;ekil 4.3 te görülen bir bileik gösterge olan ICT Altyaps göstergesinin hesaplanmas için, 10 Orbicom 2003 uygulamasnda referans ülke Hypothetica, referans yl ise 2001 dir.

108 93 alt göstergelerinin hepsinin endeks ekline getirilip, bu endeks deerlerinin birletirilmesi gerekmektedir. Birletirme ilemi aadaki gibi formülletirilmektedir (Orbicom, 2003, s.130). n i, j i, j ( c ) Î c = n t ( ) I n, t (Formül 7) i = 1 Formülde Î elde edilen bileik göstergeyi, n ise her bir bileik göstergeyi oluturan alt gösterge saysn ifade etmektedir (Orbicom, 2003, s.130). lem sonucunda ICT Altyaps, ICT Becerileri, ICT Nüfuzu, ICT Güçlülüü ara göstergeleri (alt endeksler) elde edilmi olmaktadr (Bkz. ;ekil 4.2 ve ;ekil 4.4). ICT Altyaps ve ICT Becerileri endeksleri de ayn yöntemle endekslenerek ICT Younluu ad verilen bileik endeks elde edilmektedir. Burada ICT Younluu iki endeksten olutuu için k =2 olarak alnmaktadr (Orbicom, 2003, s.131). ICT Younluu = k k i = 1 I i, j ( c ) n t, (Formül 8) Benzer ekilde ICT Kullanm bileik endeksi ICT Nüfuzu ve ICT Güçlülüü alt endekslerinden elde edilmektedir. Bu ilemde ICT Kullanm iki endeksten olutuu için z =2 olarak alnmaktadr (Orbicom, 2003, s.131). ICT Kullanm = z z i = 1 I i, j ( c ) n t, (Formül 9) ICT Younluu ve ICT Kullanm deerleri elde edildikten sonra en üst seviyedeki birletirme ilemi gerçekletirilmektedir. Bu ilem sonucunda elde edilen ülkenin ICT Durumu aadaki gibi hesaplanmaktadr.

109 94 ICT Durumu = 2 ( ICTDurumux ICTkullan m ) (Formül 10) Sonuç olarak bütün göstergeler arlksz ortalamalar alnarak nihai ICT Durumu göstergesi elde edilmektedir. ICT Younluu Endeksi 6 ICT Altyaps Endeksi 4 ICT Younluu 5 Göstergesi 4 ICT Becerileri Endeksi 3 3 ICT Altyaps Göstergesi ICT Becerileri Göstergesi 2 2 Sabit Hat / 100 Kii Bekleyen Hatlar* / Sabit Hatlar Dijital Hat / 100 Sabit Hat Hücresel Tel. / 100 Kii Kablolu TV / 100 Hane nternet Sunucusu / 1000 Kii Güvenli Sunucu* / 1000 nt. Sunucusu Bant Genilii (Mbps/Kii) Yetikin Okur Yazarlk Oran Toplam Okullama Oran 1 Birincil* kincil* Yüksek* ICT Durumu Endeksi 6 ICT Nüfuzu Endeksi ICT Nüfuzu Göstergesi TV Sahibi Hane / 100 Hane Yerleim Yeri Hat Says* / 100 Hane Kiisel Bilgisayarlar / 100 Kii nternet Kullanclar / 100 Kii ICT Kullanm Endeksi ICT Kullanm Göstergesi ICT Güçlülüü Endeksi ICT Güçlülüü Göstergesi Geni Bant Kullancs / 100 nt. Kull. Ortalama Uluslar Aras Trafik 1 6 lem Aamalar Giden Trafik Gelen Trafik * aretli göstergeler bu uygulamada, verilerinin yetersiz olmalar nedeniyle (Bkz.EK 1) kullanlmamaktadr. Kaynak: Orbicom, 2003, s deki açklamalara dayanarak oluturulmutur $EKL 4.5: ICT Durumu Endeksinin A.ama A.ama Hesaplanmas6

110 95 Yaplan ilemler ;ekil 4.5 üzerinde örnekle açklanmak istenirse aadaki gibi bir ilem sras ortaya çkmaktadr. Birinci aamada; ham verilerden elde edilen temel göstergeler uygulama için hazrlanmaktadr. Örnekte birincil, ikincil ve yüksek örenim verileri kullanlarak toplam okullama oran bulunmaktadr. Bu aamadan sonra elde edilen toplam okullama oran referans yl ve ülkeye (Hypothetica) göre endekslenmektedir (Bkz. Formül 5 ve Formül 6). kinci aamada; elde edilen endekslenmi göstergeler bir üst göstergeyi oluturmak üzere (Bkz. Formül 7) birletirilmektedir. Üçüncü aamada (Bkz. ;ekil 4.5 üzerinde 3. aama); elde edilen göstergelerden ICT Altyaps, ICT Becerileri, göstergelerinden birletirilmek üzere tekrar endekslenmektedir (Bkz. Formül 5 ve Formül 6). Dördüncü aamada; ICT Altyaps ve ICT Becerileri endeksleri birletirilerek (Bkz. Formül 8) ICT Younluu göstergesi elde edilmektedir. Beinci aamada ICT Younluu ve ICT Kullanm göstergeleri tekrar endekslenerek ICT Younluu ve ICT Kullanm endeksleri elde edilmektedir (Bkz. Formül 5 ve Formül 6). Altnc aamada ICT Younluu ve ICT Kullanm endeksleri birletirilerek (Bkz. Formül 10) nihai ICT Durumu endeksi elde edilmektedir Evren ve Örneklem Türkiye üzerine yaplacak bu uygulamada karlatrma yapmak üzere 25 AB ülkesi ele alnmaktadr. Uygulama için 1998 ve 2003 yllar arasndaki 6 yllk zaman dilimi seçilmitir ylna ait verilerin kullanlamama sebebi verilerin gecikmeli olarak veritabanlarna girmesi (1 2 yllk gecikmeler) ve var olan verilerde büyük oranda eksikliklerin bulunmasdr. 25 ülke ve Türkiye için gereken veriler (Bkz. ;ekil 4.4 ve EK 1) uluslar aras organizasyonlarn veritabanlarndan elde edilmitir 11. Telekomünikasyon, televizyon ve enformasyon teknolojisi verilerinin birincil kayna, Uluslar Aras Telekomünikasyon Birlii nin hazrlad Dünya Telekomünikasyon Göstergeleri Veritaban dr (ITU, 11 Bu çalmada kullanlan bütün veriler, Orbicom un 2003 ylnda yapm olduu çalma temel alnarak toplanmtr.

111 ). kincil kaynaklar Dünya Bankas nn Dünya Kalknma Göstergeleri (World Bank, 2005), Birlemi Milletler Kalknma Program nn nsani Gelime Raporlar (UNDP, ) ve OECD nin Telekomünikasyon Veritaban dr (OECD, 2003). Verilerin elde edilmesi srasnda baz serilerde giderilmesi mümkün olmayan eksiklikler 12 tespit edilmitir. Veri serilerindeki eksiklikler ve bu eksikliklerin giderilmesi ile ilgili açklamalar EK 1 de yer almaktadr. Tahmin edilmesi mümkün olan veri boluklar için temelde iki yöntem kullanlmaktadr. ki yl arasndaki, eksik bir yln verilerinin tahmininde (televizyon says, bilgisayar saylar gibi stok deikenlerde) var olan iki yln ortalamas alnmaktadr. Dier durumlarda ise eksik veriler önceki yllarn büyüme hzna göre hesaplanmaktadr (Bkz. Orbicom, 2003, s.121). Uygulamada 26 ülke için 6 yl kapsayan toplam 3276 adet veri kullanlm bu verilerden 2961 i veritabanlarndan salanp geri kalan 315 adet veri yukarda açklanan yöntemlerle tahmin edilmitir. Toplam veriler içerisindeki tahmin edilen veri yüzdesi %9,62 olarak hesaplanmtr (Bkz. EK 1). Türkiye ile AB arasndaki dijital bölünmenin durumunu ölçmeye olanak tanyacak 25 AB ülkesini temsil etmekte olan varsaymsal ortalama ülke (Hypothetica) Orbicom (2003) çalmasnda olduu gibi ayrca hesaplanmaktadr Uygulama Buna göre AB ortalamasn temsil eden Hypothetica nn temel göstergeleri Tablo 4.1 de listelenmektedir. Elde edilen göstergelerin yllar arasndaki büyüme oranlar hesaplandnda en belirgin artn, son dönemde artan bant genilii ile ilgili olarak geni bant kullanclarnda olduu görülmektedir. Ardndan en belirgin artlarn; %602,91 ile güvenli web sunucular, %337,21 ile internet kullanclar, %288,69 ile hücresel mobil telefon aboneliklerinde olduu görülmektedir (Bkz. Tablo 4.1). Sabit telefon hatlar, kablolu televizyon abonelikleri ve televizyon sahiplii göstergelerinde ise daha eski teknolojiler olmalar itibariyle belirli bir doygunluk gözlenmektedir. 12 Bir seride bir ya da birden fazla ülkeye ait verilerin tamamnn bulunmamas ve bir serinin 2 3 yllk verilerinin tamamnn bulunmamas gibi.

112 97 TABLO 4.1: Hypothetica n6n Temel Göstergeleri (1998 ve 2003) Büyüme (%) Nüfus ,46 Hane Says ,10 Ortalama Aile Birey Says 2,54 2,45-3,54 Sabit Telefon Hatlar ,86 Dijital Hatlar ,86 Hücresel Telefonlar ,69 Kablolu TV ,59 nternet Sunucusu ,85 Güvenli Sunucular ,91 Bant Genilii (Mbps) ,66 Televizyon Sahibi Hane Says ,32 Bilgisayarlar (PC ler) ,63 nternet Kullanclar ,21 Geni Bant Kullanclar ,04 Ortalama Uluslar Aras Trafik (dak.) ,33 TABLO 4.2: Türkiye nin Temel Göstergeleri (1998 ve 2003) Büyüme (%) Nüfus ,43 Hane Says * 12,23 Ortalama Aile Birey Says 4,67 4,63-0,72 Sabit Telefon Hatlar ,54 Dijital Hatlar 82,90 90,06 82,90 Hücresel Telefonlar ,39 Kablolu TV ,92 nternet Sunucusu ,94 Güvenli Sunucular 0* Bant Genilii (Mbps) 300* ,33 Televizyon Sahibi Hane Says * 16,45 Bilgisayarlar (PC ler) * 133,32 nternet Kullanclar ,33 Geni Bant Kullanclar Ortalama Uluslar Aras Trafik (dak.) ,96 *Tahmin Türkiye nin ise döneminde nüfusunun %11,43 (AB de %0,46) artt görülmektedir. Dier bir demografik gösterge olan ortalama aile birey saysna baklrsa Türkiye de ortalama bir ailenin 5 kii olduu, AB de ise aile birey saysnn yaklak 2,5 olduu ve bu miktarn azald görülmektedir. Türkiye de enformasyon teknolojileri kullanmnda en büyük artn internet kullanmnda (%1233) olduu görülmektedir.

113 98 Bunun ardndan, hücresel telefon (%695,39) ve internet sunucularndaki (%634,94) art gözlenmektedir (Bkz. Tablo 4.2). Daha anlaml bir inceleme ve karlatrma yapmak açsndan kii bana düen deerlerin kullanlmas gerekmektedir (Bkz. Tablo 4.3 ve Tablo 4.4). Bu göstergelere bakldnda en yüksek oranlarn okuryazarlk (%99,4) ve toplam okullama oranlarnda olduu göze çarpmaktadr. Bu göstergelere göre Türkiye nüfusunun %13 ü 2003 te okuma yazma bilmemektedir. TABLO 4.3: Hypothetica n6n ICT Durumu Göstergeleri Sabit Hat / 100 Kii Dijital Hat / 100 Sabit Hat Hücresel Tel. / 100 Kii Kablolu TV / 100 Hane nternet Sunucusu / 1000 Kii Bant Genilii (Mbps/Kii) 0, ,00313 Okuryazarlk Oran (%) 98,6 99,4 Toplam Okullama Oran 90,6 94,6 TV Sahibi Hane / 100 Hane Bilgisayar / 100 Kii nternet Kullancs / 100 Kii 9 39 Geni Bant Kullancs / 100 nt. Kull. 0, ,13122 Ortalama Uluslar Aras Trafik (dak./kii) TABLO 4.4: Türkiye nin ICT Durumu Göstergeleri Sabit Hat / 100 Kii Dijital Hat / 100 Sabit Hat 82,90 90,06 Hücresel Tel. / 100 Kii 5,53 39,44 Kablolu TV / 100 Hane 4,49 6,84 nternet Sunucusu / 1000 Kii 0,77 5,08 Bant Genilii (Mbps/Kii) 0, , Okuryazarlk Oran (%) 83,2 87,0 Toplam Okullama Oran 61,0 65,1 TV Sahibi Hane / 100 Hane Bilgisayar / 100 Kii 3 6 nternet Kullancs / 100 Kii 1 8 Geni Bant Kullancs / 100 nt. Kull. 0, ,01655 Ortalama Uluslar Aras Trafik (dak./kii) 12,5 15,5

114 99 Son yllarda yaygnlaan yeni enformasyon teknolojilerine bakldnda ise internet kullanclarnda ve hücresel mobil telefon aboneliklerinde yaklak 8 kat bir art görülmektedir. Kablolu TV, sabit hat abonelikleri ve TV sahiplii ile ilgili göstergelerde belirgin artlar gözlenmemektedir. Hypothetica için de kablolu TV, sabit hat abonelikleri ve TV sahiplii ile ilgili göstergelerin artnda bir yavalama görülmektedir (Bkz. Tablo 4.3 ve Tablo 4.4). Yaplan endeks uygulamas sonucunda 2003 yl için elde edilen ICT Durumu göstergeleri Tablo 4.5 te listelenmektedir. TABLO 4.5: ICT Durumlar6 ve S6ralamas6 (2003) ICT Durumu ICT YoEunluEu ICT Kullan6m6 Ülke Endeks S6ra Endeks S6ra Endeks S6ra Lüksemburg 111, , ,2 1 Danimarka 107, , ,6 4 Hollanda 106, , ,7 3 Belçika 106, , ,9 2 sveç 105, , ,9 6 rlanda 104, , ,7 5 Finlandiya 103, , ,6 10 ngiltere 103, , ,6 8 Avusturya 102, , ,7 9 Güney Kbrs 101, , ,5 7 Almanya 100, , ,8 12 Fransa 100, , ,2 11 Hypothetica 100, Estonya 99, , ,0 14 Malta 98, , ,5 13 spanya 98, , ,7 15 talya 98, , ,4 16 Portekiz 97, , ,2 17 Slovenya 96, , ,4 18 Macaristan 92, , ,6 19 Çek Cumhuriyeti 92, , ,1 20 Litvanya 91, , ,3 22 Yunanistan 91, , ,5 21 Latvia 90, , ,7 23 Polonya 90, , ,2 24 Slovakya 88, , ,2 25 Türkiye 83, , ,4 26 Yaplan sralamada Türkiye için ICT Younluu endeksinin (93,1), ICT Kullanm endeksinin (75,4) ve bu iki endeksin bileiminden oluan ICT Durumu

115 100 endeksinin (83,8) olarak hesapland görülmektedir. Türkiye nin yaplan sralamada, her gösterge için 26 ülke içerisinde 26. olduu görülmektedir (Bkz. Tablo 4.5). ICT Durumu göstergesinin ülkeler baznda, 1998 den 2003 e kadar izledii seyir Tablo 4.6 da listelenmektedir. Bu sralamada, Türkiye nin ele alnan 6 yl için 26. olduu görülmektedir. Bu süre zarfnda, AB ortalamasn temsil eden Hypothetica da ICT durumu göstergesinin 90,1 den 100 e çkt görülmektedir. Ayn göstergenin Türkiye için 1998 de 79,2 iken 2003 te 83,8 olduu görülmektedir (Bkz. Tablo 4.6 ve ;ekil 4.6). TABLO 4.6: ICT Durumu Göstergesinin Geli.imi ( ) INFOSTATE Lüksemburg 105,1 106,3 107,3 110,4 110,7 111,3 Danimarka 95,6 97,3 99,1 102,6 105,0 107,3 Hollanda 95,5 98,5 100,2 102,1 104,7 106,5 Belçika 95,2 96,4 98,8 102,4 105,0 106,3 sveç 96,4 97,9 98,9 101,9 104,0 105,5 rlanda 98,3 99,6 101,7 103,3 104,0 104,3 Finlandiya 93,8 94,7 96,0 99,0 101,0 103,5 ngiltere 93,2 94,7 96,3 97,6 100,7 103,3 Avusturya 94,1 96,2 98,6 99,9 100,5 102,7 Güney Kbrs 95,4 95,4 97,0 98,2 99,2 101,0 Almanya 91,1 92,9 94,8 97,8 99,4 100,5 Fransa 90,4 91,7 93,4 95,1 97,7 100,3 Hypothetica 90,1 91,8 93,6 95,8 98,0 100,0 Estonya 87,1 88,2 90,1 92,7 96,6 99,1 Malta 91,2 92,2 94,5 97,6 99,3 98,9 spanya 86,8 88,2 90,6 92,9 96,3 98,4 talya 86,4 88,7 91,5 93,0 95,0 98,0 Portekiz 88,2 89,6 91,0 93,3 95,6 97,9 Slovenya 89,8 90,1 90,6 92,3 95,9 96,5 Macaristan 84,8 85,7 86,5 87,9 90,4 92,6 Çek Cum. 85,1 85,9 86,7 88,2 90,6 92,0 Litvanya 81,8 82,2 83,1 84,7 87,2 91,1 Yunanistan 86,9 88,2 89,2 89,3 90,2 91,0 Latvia 82,4 83,4 84,8 87,4 89,4 90,7 Polonya 83,0 83,8 84,3 85,5 87,5 90,2 Slovakya 84,6 85,4 85,6 87,3 88,3 88,9 Türkiye 79,2 80,0 80,5 81,1 81,7 83,8

116 101 Türkiye Slovakya Polonya Latvia Yunanistan Litvanya Çek Cumhuriyeti Macaristan Slovenya Portekiz -talya -spanya Malta Estonya Hypothetica Fransa Almanya Güney Kbrs Avusturya -ngiltere Finlandiya -rlanda -sveç Belçika Hollanda Danimarka Lüksemburg 79,2 83,8 84,6 83,0 82,4 86,9 81,8 85,1 84,8 88,9 90,2 90,7 91,0 91,1 92,0 92,6 89,8 88,2 86,4 86,8 91,2 87,1 90,1 96,5 97,9 98,0 98,4 98,9 90,4 91,1 95,4 94,1 99,1 100,0 100,3 93,2 93,8 98,3 96,4 95,2 95,5 95,6 100,5 101,0 102,7 103,3 103,5 104,3 105,5 106,3 106,5 107,3 105,1 111, ,0 80,0 90,0 100,0 110,0 120,0 ICT Durumu $EKL 4.6: Türkiye ve AB Ülkelerinin ICT Durumu Göstergeleri (1998 ve 2003) Bütün bu ölçümler sonucunda Türkiye ile AB arasnda bir dijital bölünmenin varl açktr. Ancak bu dijital bölünmenin ne boyutta olduunun ve bölünmenin zaman içerisinde ne derece azaldnn ya da arttnn tespit edilmesi gerekmektedir. Orbicom dijital bölünmeyi, ülkelerin ICT durumlar (info-state) arasndaki farkllk olarak tanmlanmaktadr (Orbicom, 2002, s.viii). Bu tanmdan yola çklarak uygulamadaki bütün ülkelerin dier her ülke ile tek tek arasndaki dijital bölünme hesaplanabilmektedir. 26 ülkeden elde edilen sonuçlar analitik amaçlarla üç parçaya bölünmektedir (Bkz. Orbicom, 2003, s.28) Birinci grup (A), ICT durumlar AB ortalamasnn üstünde olan 12 ülkeden olumaktadr. kinci grup (B) ise ICT durumlar AB ortalamasnn altnda olan 13 ülkeden olumaktadr. Üçüncü gurubu ise nüfusu, AB nüfusunun 1/25 i olan hayali, varsaymsal bir ülke oluturmaktadr. Hypothetica (H) ad verilen bu varsaymsal ülkenin her göstergesi AB ülkelerinin ortalamas alnarak hesaplanmaktadr. Türkiye (Tr) ise, tek bana dördüncü bir grup olarak kabul edilip bu

117 102 üç grupla karlatrmas yaplmaktadr. Türkiye ile aralarndaki dijital bölünmenin ölçülecei ülke gruplar Tablo 4.7 de gösterilmektedir. TABLO 4.7: Ülke Gruplar6 Grup Ülke Say6s6 Toplam Nüfus Toplam AB Nüfusuna Göre Yüzdesi A ,6 B ,4 H* Tr ,7 *Hypothetica: Nüfusu AB Nüfusunun 1/25 i olan varsaymsal ülke. Bu gruplandrma ileminden sonra Türkiye ile bu gruplar arasndaki dijital bölünme Tablo 4.8 de 4 aamada hesaplanmaktadr (Bkz. Orbicom, 2003, s.47). Birinci aamada; her grup için yllar arasndaki ortalama ICT Durumu deerleri hesaplanlmaktadr. kinci aamada; elde edilen ICT Durumu deerleri Hypothetica nn ICT Durumu göstergesinin 100 olaca ekilde normalletirme katsaylar ile çarplmaktadr (Orbicom, 2003, s.48). Üçüncü aamada; normalletirilmi bu deerlerin gruplar arasndaki farkll hesaplanmaktadr. Örnein, Türkiye ile Hypothetica arasndaki 2003 ylndaki dijital bölünme, 2003 yl için hesaplanan Hypothetica nn normalletirilmi ICT Durumundan Türkiye'nin normalletirilmi ICT Durumu çkarlarak 13 hesaplanmaktadr. Dördüncü aamada; gruplar arasnda elde edilen dijital bölünme deerlerinde her yl meydana gelen deiim hesaplanmaktadr. Böylece dijital bölünmede meydana gelen açlma ya da kapanma eilimi net bir ekilde görülebilmektedir. Elde edilen, gruplar ve Türkiye arasndaki dijital bölünme deerlerine göre Türkiye ile AB ortalamasn temsil eden Hypothetica arasndaki dijital bölünmenin 1998 de 12,2 iken 2002 de 16,6 ya çkt, 2003 te ise küçük bir gerileme ile 16,2 ye dütüü görülmektedir (Bkz. Tablo 4.8). 13 Türkiye ile Hypothetica arasnda 2003 ylndaki dijital bölünme =100,0 83,8=16,2

118 103 TABLO 4.8: Dijital Bölünmenin Gruplar Aras6ndaki Geli.imi ( ) 1. A.ama Gruplara göre al6nan ortalamalar ICT Durumlar DeEi.im Büyüme A 95,4 96,8 98,5 100,9 102,7 104,4 9,0 8,6 B 86,0 87,0 88,3 90,1 92,5 94,3 8,3 8,8 Tr 79,2 80,0 80,5 81,1 81,7 83,8 4,6 5,5 H 90,1 91,8 93,6 95,8 98,0 100,0 9,9 9,9 2.A.ama Normalle.tirme i.lemi Normalletirme Katsaylar 1,11 1,09 1,07 1,04 1,02 1,00 Normalle.tirilmi. DeEerler A 105,8 105,5 105,2 105,3 104,8 104,4 B 95,4 94,8 94,4 94,1 94,4 94,3 Tr 87,8 87,2 86,0 84,7 83,4 83,8 H 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 3.A.ama Dijital Bölünme A-Tr 18,0 18,3 19,3 20,6 21,4 20,6 B-Tr 7,6 7,7 8,4 9,4 11,0 10,5 A-B 10,4 10,6 10,9 11,2 10,4 10,1 Tr-H 12,2 12,8 14,0 15,3 16,6 16,2 4.A.ama Bölünmedeki deei.im A-Tr 0,3 1,0 1,4 0,8-0,8 B-Tr 0,1 0,8 1,0 1,6-0,5 A-B 0,3 0,2 0,3-0,8-0,3 Tr-H 0,6 1,2 1,3 1,3-0,4 Dijital bölünme ve bölünmedeki deiimin yllar arasndaki seyri ;ekil 4.7 ve ;ekil 4.8 de gösterilmektedir. ICT Durumu göstergesini oluturan ICT Younluu ve ICT Kullanm bileenlerinin de, ayrntl analizi yaplabilmektedir (Bkz Tablo 4.9, Tablo 4.10 ve Tablo 4.11). Bu sayede dijital bölünmenin arlkl olarak hangi alt göstergeden kaynakland tespit edilebilmektedir (Bkz Orbicom, 2003, s.53).

119 104 25,0 Dijital Bölünme 20,0 15,0 10,0 18,0 18,3 12,2 12,8 7,6 7,7 19,3 14,0 8,4 20,6 15,3 9,4 21,4 20,6 16,6 16,2 11,0 10,5 A-Tr B-Tr H-Tr 5,0 0, Yllar $EKL 4.7: Dijital Bölünmenin Seyri ( ) 2,0 Bölünmedeki De iim* 1,5 1,0 0,5 0,0-0, ,6 0,3 0,1 1,6 1,2 1,0 1,3 1,4 1,0 1,3 0,8 0, ,4-0,5 A-Tr B-Tr H-Tr -1,0-0,8 Yllar * Pozitif deerler dijital bölünmedeki art, negatif deerler azal ifade etmektedir. $EKL 4.8: Dijital Bölünmedeki DeEi.meler* ( )

120 105 TABLO 4.9: ICT Durumu Bile.enlerinin Detayl6 Analizi (1998 ve 2003) Gruplara Göre Alnan Ortalamalar ICT Yo unlu u ICT Kullanm ICT Durumu A 98,6 101,5 92,4 107,4 95,4 104,4 B 95,3 98,2 77,6 90,6 86,0 94,3 Tr 91,2 93,1 68,7 75,4 79,2 83,8 Hypothetica 97,3 100,0 83,5 100,0 90,1 100,0 Büyüme (%) ICT Yo unlu u ICT Kullanm ICT Durumu A 3,0 16,2 9,5 B 3,1 16,7 9,6 Tr 2,1 9,8 5,8 Hypothetica 2,7 19,8 10,9 Normalletirme Katsaylar ICT Yo unlu u ICT Kullanm ICT Durumu ,03 1,00 1,20 1,00 1,11 1,00 Normalletirme Sonuçlar ICT Yo unlu u ICT Kullanm ICT Durumu A 101,29 101,52 110,66 107,37 105,77 104,37 B 97,90 98,20 92,99 90,58 95,39 94,25 Tr 93,73 93,11 82,29 75,42 87,82 83,80 Hypothetica 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Dijital Bölünme ICT Yo unlu u ICT Kullanm ICT Durumu A-Tr 7,56 8,42 28,37 31,95 17,95 20,57 B-Tr 4,18 5,09 10,70 15,16 7,57 10,46 A-B 3,38 3,32 17,67 16,78 10,38 10,11 Hyp.-Tr 6,27 6,89 17,71 24,58 12,18 16,20 Bölünmedeki De imeler ICT Yo unlu u ICT Kullanm ICT Durumu A-Tr 0,9 3,6 2,6 B-Tr 0,9 4,5 2,9 A-B -0,1-0,9-0,3 Hyp.-Tr 0,6 6,9 4,0 Tablo 4.9 a göre Türkiye ile Hypothetica arasndaki dijital bölünme arlkl olarak ICT Kullanmndan kaynaklanmaktadr ylnda ICT Younluu için bölünme 6,89 iken, ICT Kullanmnda bölünmenin 24,58 olduu görülmektedir. 1998

121 yllar arasnda ICT Younluu için bölünme 0,6 artarken ICT Kullanm için 6,9 artt görülmektedir (Bkz. Tablo 4.9). TABLO 4.10: ICT YoEunluEu Bile.eninin Detayl6 Analizi (1998 ve 2003) Gruplara Göre Alnan Ortalamalar ICT Altyaps ICT Becerileri ICT Yo unlu u A 95,00 105,26 99,4 101,0 98,6 101,5 B 85,72 95,10 95,9 97,8 95,3 98,2 Tr 80,10 84,94 86,3 88,4 91,2 93,1 Hypothetica 90,70 100,00 98,7 100,0 97,3 100,0 Büyüme (%) ICT Altyaps ICT Becerileri ICT Yo unlu u A 10,8 1,6 3,0 B 10,9 2,0 3,1 Tr 6,0 2,5 2,1 Hypothetica 10,3 1,3 2,7 Normalletirme Katsaylar ICT Altyaps ICT Becerileri ICT Yo unlu u ,10 1,00 1,01 1,00 1,03 1,00 Normalletirme Sonuçlar ICT Altyaps ICT Becerileri ICT Yo unlu u A 104,74 105,26 100,66 101,00 101,29 101,52 B 94,51 95,10 97,10 97,78 97,90 98,20 Tr 88,31 84,94 87,42 88,43 93,73 93,11 Hypothetica 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Dijital Bölünme ICT Altyaps ICT Becerileri ICT Yo unlu u A-Tr 16,44 20,32 13,24 12,56 7,56 8,42 B-Tr 6,20 10,16 9,68 9,35 4,18 5,09 A-B 10,24 10,16 3,56 3,22 3,38 3,32 Hyp.-Tr 11,69 15,06 12,58 11,57 6,27 6,89 Bölünmedeki De imeler ICT Altyaps ICT Becerileri ICT Yo unlu u A-Tr 3,9-0,7 0,9 B-Tr 4,0-0,3 0,9 A-B -0,1-0,3-0,1 Hyp.-Tr 3,4-1,0 0,6

122 107 ICT Younluu göstergesinin alt bileenlerine bakldnda; ICT Becerilerinde Türkiye ile Hypothetica arasndaki bölünmenin arasnda 1,0 azald, ICT Altyaps göstergesinde ise 3,4 artt görülmektedir (Bkz. Tablo 4.10). TABLO 4.11: ICT Kullan6m6 Bile.eninin Detayl6 Analizi (1998 ve 2003) Gruplara Göre Alnan Ortalamalar ICT Nüfuzu ICT Güçlülü ü ICT Kullanm A 89,5 105,9 82,3 125,3 92,4 107,4 B 76,8 92,5 44,1 72,6 77,6 90,6 Tr 71,0 77,5 23,4 36,3 68,7 75,4 Hypothetica 83,2 100,0 56,3 100,0 83,5 100,0 Büyüme (%) ICT Nüfuzu ICT Güçlülü ü ICT Kullanm A 18,3 52,2 16,2 B 20,4 64,4 16,7 Tr 9,0 55,2 9,8 Hypothetica 20,2 77,7 19,8 Normalletirme Katsaylar ICT Nüfuzu ICT Güçlülü ü ICT Kullanm ,20 1,00 1,78 1,00 1,20 1,00 Normalletirme Sonuçlar ICT Nüfuzu ICT Güçlülü ü ICT Kullanm A 107,65 105,89 146,34 125,31 110,66 107,37 B 92,32 92,46 78,45 72,57 92,99 90,58 Tr 85,40 77,46 41,59 36,31 82,29 75,42 Hypothetica 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Dijital Bölünme ICT Nüfuzu ICT Güçlülü ü ICT Kullanm A-Tr 22,25 28,43 104,75 89,00 28,37 31,95 B-Tr 6,92 15,01 36,86 36,27 10,70 15,16 A-B 15,33 13,43 67,89 52,74 17,67 16,78 Hyp.-Tr 14,60 22,54 58,41 63,69 17,71 24,58 Bölünmedeki De imeler ICT Nüfuzu ICT Güçlülü ü ICT Kullanm A-Tr 6,2-15,8 3,6 B-Tr 8,1-0,6 4,5 A-B -1,9-15,2-0,9 Hyp.-Tr 7,9 5,3 6,9

123 108 Türkiye ile Hypothetica arasndaki bölünmenin asl kayna olan ICT Kullanm göstergesinin alt bileenlerine bakldnda; 2003 ylnda ICT Nüfuzu göstergesindeki bölünmenin 22,54 iken ICT Güçlülüü göstergesindeki bölünmenin 63,69 olduu görülmektedir (Bkz. Tablo 4.11) Bulgular ve Yorum Yaplan uygulamaya göre Türkiye ile AB ortalamasn temsil eden Hypothetica arasnda 1998 ve 2003 yllarnda ICT Durumu ve alt bileenlerindeki dijital bölünme Tablo 4.12 de gösterilmektedir. ICT Durumu ndan alt bileenlere doru gidildiinde dijital bölünmenin en önemli kaynann ICT Kullanm ve ICT Kullanmnn alt bileeni olan ICT Güçlülüü olduu görülmektedir (Bkz. Tablo 4.12) TABLO 4.12:Türkiye ve Hypothetica Aras6ndaki Dijital Bölünmenin Alt Göstergelerle Durumu ( ) Dijital Bölünme De iim ICT Durumu 12,18 16,20 4,0 ICT Younluu 6,27 6,89 0,6 ICT Altyaps 11,69 15,06 3,4 ICT Becerileri 12,58 11,57-1,0 ICT Kullanm 17,71 24,58 6,9 ICT Nüfuzu 14,60 22,54 7,9 ICT Güçlülüü 58,41 63,69 5,3 ICT Younluu ve ICT Kullanmnn alt göstergelerinin Türkiye de yllar arasndaki geliimi ;ekil 4.9, 4.10, 4.11 ve 4.12 de verilmektedir. ;ekil 4.9 da Türkiye nin altyap açsndan dier göstergelere göre daha az geride olduu görülmektedir. ICT Becerilerine bakldnda ise belirgin bir açk göze çarpmaktadr. Bu açk kapanmakta ise de yeterli hzda deildir (;ekil 4.10). En büyük dijital bölünmenin ise ICT Güçlülüü göstergesinde olduu görülmektedir de Hypothetica nn endeks deeri Türkiye'nin yaklak iki kat iken 2003 te Dijital bölünmenin artt ve Hypothetica nn endeks deerinin Türkiye'nin yaklak üç katna çkt görülmektedir (Bkz. ;ekil 4.12).

124 ICT Altyap Endeksi Türkiye Hypothetica $EKL 4.9: ICT Altyap6 Endeksinin Y6llar tibariyle Kar.6la.t6r6lmas6 ( ) ICT Beceri Endeksi Türkiye Hypothetica $EKL 4.10: ICT Beceri Endeksinin Y6llar tibariyle Kar.6la.t6r6lmas6 ( )

125 ICT Nüfuz Endeksi Türkiye Hypothetica $EKL 4.11: ICT Nüfuz Endeksinin Y6llar tibariyle Kar.6la.t6r6lmas6 ( ) 120 ICT Güçlülük Endeksi Türkiye Hypothetica $EKL 4.12: ICT Güçlülük Endeksinin Y6llar tibariyle Kar.6la.t6r6lmas6 ( )

126 111 En temel göstergeler baznda Türkiye ve Hypothetica nn yllar itibariyle geliimi Tablo 4.13 ve 4.14 te gösterilmektedir. Tablolardaki endekslenmi göstergelere göre en derin uçurumun uluslar aras kii bana internet bant geniliinde olduu görülmektedir ylnda bu gösterge için endeks deeri Türkiye için 1 iken Hypothetica için 100 kat olmaktadr. Dijital bölünmenin en büyük olduu göstergelerin; geni bant kullanclar/internet kullanclar, ortalama uluslar aras telefon trafii (Dak.), 100 kii bana kiisel bilgisayar says göstergeleri olduu görülmektedir. TABLO 4.13:Türkiye çin Endekslenmi. DeEerlerin Y6llar tibariyle Geli.imi ( ) Kii Bana Sabit Telefon Hatt Says Dijital Hatlar / Sabit Hatlar Kii Bana Hücresel Telefon Hatt Says Kii Bana nternet Sunucu Says Uluslar Aras nternet Bant Genilii (Mbps/Kii) Yetikin Okuryazarlk Oran (15 Ya Üzeri Yüzdesi) Toplam Okullama Oran (%) Hane Bana TV Sahibi Hane Says Kii Bana Kiisel Bilgisayar Says Kii Bana nternet Kullanc Says Geni Bant Kullanclar / nternet Kullanclar Ortalama Uluslar Aras Telefon Trafii (Dak.) TABLO 4.14:Hypothetica çin Endekslenmi. DeEerlerin Y6llar tibariyle Geli.imi ( ) Kii Bana Sabit Telefon Hatt Says Dijital Hatlar / Sabit Hatlar Kii Bana Hücresel Telefon Hatt Says Kii Bana nternet Sunucu Says Uluslar Aras nternet Bant Genilii (Mbps/Kii) Yetikin Okuryazarlk Oran (15 Ya Üzeri Yüzdesi) Toplam Okullama Oran (%) Hane Bana TV Sahibi Hane Says Kii Bana Kiisel Bilgisayar Says Kii Bana nternet Kullanc Says Geni Bant Kullanclar / nternet Kullanclar Ortalama Uluslar Aras Telefon Trafii (Dak.) Türkiye için yllar arasnda hzl gelien göstergelerin, mobil telefon abonelii ve internet kullanc says göstergelerinin olduu görülmektedir (;ekil 4.14).

127 Trafik Hypothetica Türkiye Trafik Geni= Bant Kul. -nternet Kul. Bilgisayar Hane TV Sahipli>i Okulla=ma Okuryazarlk Bant Geni=li>i -nternet Sunucusu Kablolu TV Mobil Hatlar Sabit Hatlar *Göstergelerin endekslenmi deerleri kullanlmtr. $EKL 4.13: Çe.itli Göstergelerle* Türkiye AB Kar.6la.t6rmas6 (2003) Sabit Hatlar Mobil Hatlar Kablolu TV -nternet Sunucusu Bant Geni=li>i Okuryazarlk Okulla=ma Hane TV Sahipli>i Bilgisayar -nternet Kul. Geni= Bant Kul. *Göstergelerin endekslenmi deerleri kullanlmtr $EKL 4.14: Çe.itli Göstergelerle* Türkiye nin Geli.imi (1998 ve 2003)

128 113 ICT Güçlülük Endeksi Güçlülük Nüfuz Beceri Altyap $EKL 4.15: Türkiye de ICT Birle.ik Endekslerinin Türkiye de Y6llar tibariyle Geli.imi( ) Yaplan uygulama sonucunda Türkiye ve AB ortalamasn temsil eden Hypothetica arasnda 2003 yl itibariyle 16,2 deerinde bir ICT Durumu fakll (dijital uçurum) olduu görülmektedir. Bu bölünme, öncelikle ICT Kullanmndan ve ICT kullanmnn alt göstergeleri olan geni bant kullanm ve kii bana uluslar aras telefon trafiinden kaynaklanmaktadr.

129 SONUÇ Günümüzde enformasyon teknolojilerinin geliimi ile birlikte dünyann büyük bir dönüüm sürecine girdii açkça görülmektedir. Türkiye gündeminde sürekli sanayilemekten bahsedilirken, dünyann sanayilemenin ötesine geçtii gözden kaçrlmaktadr. Yeni toplumla ilgili çeitli çalmalar yaplmakta, enformasyon toplumuna geçite çeitli atlmlar yaplmas öngörülmektedir. Ancak yaplmas gereken atlmlar büyük bir dirençle kar karya bulunmaktadr. Deiimin önündeki en büyük engel ise endüstrileme sürecinin tamamlanmam olmasdr. Tarm toplumu nun deer ve anlayndan Endüstri Toplumu nun deer ve anlaylarna geçi yapmakta zorlanan Türkiye, enformasyon toplumunun ortaya çkyla zorlu bir deiim sürecine maruz kalmt sonrasnda Türkiye de köklü dönüümler yaanmtr. Ancak bat toplumlarnda yaanan teknolojik, ekonomik ve siyasal süreçler Türkiye de yaanmad için bu atlm Cumhuriyet e geçi ve devrimlerle ikame edilmek istenmitir. Kendi giriimci snfna sahip olmayan Türkiye de Endüstrileme süreciyle devlet mecburi bir görev üstlenmi, ancak bu görev zaman içerisinde sona erdirilmediinden bundan yararlanan, burjuva olmayan elit bir statü gurubu ortaya çkmtr. Piyasa ekonomisinin etkinlik kazanmas ve deerlerinin yaygnlamasyla ortaya çkan bu çkar ve bask gruplarnn güç kaybedecei açktr. Artk Endüstri Toplumu nun en önemli kayna olan sermayeden farkl olarak Enformasyon Toplumu nda bilgi önem kazanmtr. Bilginin aktarm ise sermaye kadar zor deildir. Bilgiye ulamdaki eitlik ise bilgiyi kullanabilmekte eitlikten farkllk arz etmektedir. Ancak hiç olmad kadar kolay elde edilen bilgiyi kullanabilmek için eitimli insana ihtiyaç duyulmaktadr. Bu insan gücünün elde edilmesi ise ancak eitimle mümkün olmaktadr. Bu açdan uzun vadeli eitim stratejileri gelitirilmeli ve eitime daha çok kaynak ayrlmaldr. Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri, yirminci yüzyl ekillendiren en etkili güçlerden biridir. Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri, büyük ölçüde endüstri sonras toplum düzeyine geçmi ülkeler tarafndan üretilmilerdir. Bu

130 115 teknolojiler insanlarn yaama, örenme ve çalma ekilleriyle, sivil toplum ile devletin etkileimini devrim yaratacak ekilde etkilemitir. Bireysel ve toplumsal yaam kökünden deitirmekte; çok ciddi ekonomik, sosyal, kültürel ve politik sonuçlar dourmakta olan bu devrim, Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerine ve hizmetlerine eit eriememe ad verilen Dijital Bölünme bata olmak üzere pek çok soruna da sebep olmaktadr. Enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerinin nimetlerinden yararlanmada ülkeler arasnda olduu kadar ülke içinde de eitsizlikler ortaya çkmaktadr. Ve sanldnn aksine bu eitsizlikler gelimi enformasyon toplumlar için de bir tehdit oluturmaktadr. Bu anlamda dijital uçurum sadece gelimekte olan ülkelerin sorunu deildir. Dijital bölünmeyi azaltmak ekonomik eitlik, sosyal mobilite, demokrasi ve üretken kapasitenin daha verimli kullanlmas açsndan önem tamaktadr. Son yllarda dijital bölünme olgusunun uluslar aras literatürde igal ettii yer giderek artmaktadr. Ancak ne yazk ki dijital bölünme olgusuna verilen bu önem Türkiye de satr aralarndan öteye gidememektedir. Dijital bölünme üzerine hazrlanan baz raporlar ise yurt dnda hazrlanan çalmalarn Türkçe ye çevrilmesinden ibaret görülmektedir. Enformasyon toplumuna geçii salayacak politika önerilerinde ise dijital bölünme olgusundan çok az bahsedilmektedir. Türkiye de dijital bölünme olgusuna k tutmas açsndan TÜB TAK-B LTEN tarafndan uygulanan alan aratrmalarn ayr bir yere koymak gerekmektedir de TUENA kapsamnda gerçekletirilen, 2000 de B LTEN tarafndan gelitirilerek tekrar yaplan Bilgi Teknolojileri Yaygnlk ve Kullanm Aratrmas Türkiye içerisinde ortaya çkan dijital bölünmenin sergilenmesi açsndan büyük bir giriim nitelii tamaktadr. Ancak bu alan aratrmalarnn bir süreklilik arz etmemesi dijital bölünmeyi izleme çalmalarnn önündeki en büyük engellerden biri olmaktadr. Enformasyon toplumuna geçi sürecinde dijital bölünme ile ilgili yaplmas gerekenler ve politika önerileri birçok raporda ortaya konulmaktadr. Bu aamada sorun; hangi politikalarn uygulanacandan ziyade, politikalarn uygulanmasnda gösterilmesi gereken irade ve koordinasyon yetersizliidir. Konu üzerine odaklanma açsndan bir Enformasyon Toplumu Bakanl na ihtiyaç duyulmaktadr.

131 116 Bu çalma ile elde edilen bulgular sayesinde, Türkiye ile AB arasnda zaten varl bilinen dijital bölünmenin temel olarak hangi göstergelerden kaynakland tespit edilmektedir. Bu sayede enformasyon toplumuna geçi ve dijital bölünmenin önlenmesinde hangi enformasyon teknolojilerine arlk ve önem verilmesi gerektii ortaya konulmaktadr. Enformasyon teknolojileri; ekonominin üretken kapasitesine verimlilik art olarak katk yapmaktadr. Dijital bölünme ise bu katknn önündeki en büyük engellerden biri olmaktadr. Bu balamda; Türkiye'deki enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerin durumu incelendiinde temel olarak AB ile Türkiye arasndaki dijital bölünmenin bu teknolojilerin nüfuzunun azlndan ve kullanmndaki yetersizlikten kaynakland görülmektedir. Uluslar aras internet bant geniliinde ve uluslar aras ortalama telefon trafiinde ortaya çkan bölünme hzla artmaktadr. Örnek vermek gerekirse her evde internet eriimi olsa dahi internete eriimdeki bant geniliinin yetersizlii bu eriim imkânn kstlamaktadr. Ksacas herkesin cep telefonunun olduu ama fazla konumad, herkesin evinde ve i yerinde internet eriiminin olduu ancak çok yava olmas nedeniyle etkin bir ekilde kullanlmad bir durum dijital bölünmeyi derinletirmektedir. Dier taraftan enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerinin kullanlabilmesi için gereksinim duyulan en temel yeterlilik okuryazarlktr. AB de okuryazarlk %100 e yaklarken Türkiye nüfusunun %13 ü 2003 te hala okuma yazma bilmemektedir. Bu açdan Türkiye içerisinde de okuma yazma bilenler ile bilmeyenler arasnda ortaya çkacak dijital bölünmeyi önlemek için eitime verilen önem arttrlmaldr. Yaplan ölçümler sonucunda Türkiye ve AB arasndaki Dijital bölünmenin yava ta olsa kapanmakta olduu görülmütür. Ancak bu kapanma sürecinin nesiller boyu sürecei söylenebilir. Türkiye nin enformasyon toplumu olma hedefini ksa sürede gerçekletirebilmesi açsndan bu süreci hzlandracak giriimlerde bulunulmas gerekmektedir.

132 117 Yaplan çalma ile dolayl olarak AB ülkelerinin kendi aralarndaki dijital bölünme de sergilenmektedir. AB ortalamasnn üzerindekiler ile altndaki ülkeler arasnda dijital bölünmenin azald, bu anlamda AB nin kendi içindeki dijital bölünmeyi azaltt görülmektedir. Sonuç olarak; enformasyon ve telekomünikasyon teknolojileri alannda Türkiye ile AB arasndaki en büyük bölünme (uçurum), eitim imkânlarndaki yetersizlik ve var olan teknolojilerin yeterli miktarda ve etkinlikte kullanlamamasndan kaynaklanmaktadr. Türkiye içerisinde de var olan dijital eitsizlik ortamnn izlenebilmesi için enformasyon teknolojileri yaygnlk ve kullanm aratrmalarnn her yl yaplmas gerekmektedir. Belirlenecek politikalarn uygulanabilirlii için ise ulusal anlamda bu görevi üstlenecek bir Enformasyon Toplumu Bakanl na ihtiyaç duyulmaktadr.

133 118 KAYNAKÇA Aktan, C.Can ve Tunç, Mehtap, Bilgi Toplumunun Douu ve Geliimi Yeni Türkiye Dergisi, Ocak-3ubat 1998: s Eriim: ( ). Alkan, Mustafa ve Canbay, Cafer, (2004), Cenevre den Tunus a Dünya Bilgi Toplumu Zirvesi, Türkiye Biliim Dernei 21.Ulusal Biliim Kurultay, s Eriim: ( ) Alvarez, Isabel ve Killbourn, Brent, Mapping the Information Society Literature: Topics, Perspectives and Root Metaphors First Monday, Volume 7, Number 1 January 2002, First Monday. Eriim: alvarez/index.html ( ) Bayraktutan, Yusuf ve Orhan, Ayhan, (2002), Bilgi-Kaynakl Global Sosyo-Ekonomik Dönüümün Parasal Yansmalar: Plastik Para, 1.Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, s Bell, Daniel (1973), The coming of Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting, Basic Books, New York Black, C.E. (1989), Çadalaman n tici Güçleri, 2b. Çev: Fatih Gümü, Verso Yaynclk, Ankara Bozkurt, Veysel (1997), Enformasyon Toplumu ve Türkiye, Sistem Yaynlar, stanbul. Bozkurt, Veysel (2003), Bilgi Toplumu nun Getirdikleri ve Türkiye Ekonomi ve Toplum, Cilt:5 Say :2 Eriim: ( ). Bridges.org (2005), E-readiness Assessment Tools Comparison, Eriim: ( )

134 119 Bridges.org (2005a), E-Ready for What? E-Readiness in Developing Countries: Current Status and Prospects toward the Millennium Development Goals. Prepared for infodev, Eriim: _file_InfoDev_E_Rdnss_Rpt_rev11May05.pdf ( ) Bridges.org (2005b), E-Ready for What? E-Readiness in Developing Countries: Current Status and Prospects toward the Millennium Development Goals.Executive Summary, Eriim: May05_EX_SUMM.pdf ( ) Chen, Wenhong ve Wellman, Barry (2004), The Global Digital Divide-Within and Between Countries, It&Society, Volume 1, Issue 7, Spring/Summer 2004, p Özcivelek, Rukiye; Akar, Murat; Geray, Haluk; Tüfekçi, Tolga; Zontul, Haluk, Küçükçnar, Altan (2000), INET-TR 2000: Saysal Uçurum: Dünya ve Türkiye de Durum, Eriim: v/docs/inettr-sayisal%20ucurum.doc ( ) Civelek, M. Emre. (2004), Dijital Bölünme ve Dijital Geliim Modeli, Emre Civelek Kiisel Web Sayfas, Eriim: ( ). CSPP, (2000), Living The Networked World Readiness Guide, Eriim: ( ) Çoban, Hasan (1997), Bilgi Toplumuna Planl Geçi, stanbul: nkilap Kitabevi Drucker, F. Peter. (1991), Yeni Gerçekler, Çev: B.Karanakç, Türkiye Bankas, Kültür Yay. Ankara (1994a), Kapitalist Ötesi Toplum, (Çev: B. Çorakç) nklap Kitabevi, stanbul.

135 120 (1994b), Gelecek çin Yönetim:1990 lar ve Sonras, (Çev: F. Üçkan) Türkiye Bankas, Kültür Yay. Ankara DPT (2000), VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Eriim: ( ) DPT (2003), 2004 Türkiye ktisat Kongresi Bilim ve Teknoloji Politikalar Çalma Grubu Raporu, Eriim: ( ) Dura, Cihan ve Atik, Hayriye (2002), Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi ve Türkiye, Literatür Yaynlar, stanbul Dura, Cihan (1990), Bilgi Toplumu, Kültür Bakanl Yayn, Ankara EIU (2005), The 2005 E-readiness Rankings: Executive Summary, Eriim: ( ) EIU (2005a), The 2005 E-readiness Rankings, Eriim: ( ) Erkan, Hüsnü.(1993), Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Türkiye Bankas Yaynlar, Ankara Güvel, E. Alper (1999), Tarihselci Aç dan Politika, Toplum ve Ekonomi Kar lat rmal Bir nceleme, Nobel Kitabevi, Adana Gürak, Hasan (2002), Önce Bilgili nsan - Ekonomik Büyüme ve Refahn Gerçek Kaynaklar Olan: Üretken Bilgi (Teknoloji) ve Bilgili nsan Üzerine, Bilgi Yönetimi. Eriim: ( )

136 121 ICFA-SCIC, (2004), Digital Divide and measures taken by Government of Pakistan, Eriim: PakistanReport_ArshadAli doc, ( ) ITU, (2003), Digital Access Indicator (DAI): World s First Global ICT Ranking, Eriim: ( ) ITU, (2003a), World Telecommunication Development Report 2003 : Access Indicators for the Information Society, Executive Summary, Eriim: ( ) ITU, (2004), World Telecommunication Indicators 2004, [CD-ROM] ITU, (2004a), Yearbook Of Statistics Chronolocigal Time Series , [CD- ROM], 30th edition. ITU, (2004b), Digital Access Indicator (DAI), Eriim: D/ict/dai/ ( ) Kearney, A.T. (2004), Measuring Globalization: Economic Reversals, Forward Momentum, Foreign Policy, Eriim: cms.php?story_id=2493 ( ) Kearney, A.T. (2004a), Measuring Globalization: Economic Reversals, Forward Momentum: How the Index is Calculated, Foreign Policy, Eriim: ( ) Keniston, Kenneth (2003), Four Digital Divides, Eriim: /PAPERS/Intro_Sage.html ( ). Kocack, Faruk (2003), Bilgi Toplumu ve Türkiye, Cumhuriyer Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, c.27. S.1. ss.1-10.

137 122 Kongar, Emre. (2001), Küresel Terör ve Türkiye, 3 b, Remzi Kitabevi, stanbul Kutlu, Erol (2000), Bilgi Toplumunda Kalk nma Stratejileri, T.C. Anadolu Üniversitesi ktisad ve dari Bilimler Fakültesi Yaynlar, Eskiehir Martin, W.J. (1988), The Information Society, Assocation for Management, London. Masuda, Y. (1990), Managing in the Information Society, Basil, Blackwall, Cambridgemass. McConnell International (2000), Risk E-Business:Seizing the Opportunity of Global E-Readiness, Eriim: ( ) Menou, Michel J. (2001), The Global Digital Divide; beyond hicteria, Aslib Proceedings, Vol.53, April, No.4, p OECD (2001), Understanding The Digital Divide, Eriim: /38/57/ pdf ( ). OECD (2003), Telecomunications Database 2003 Online, Eriim: ( ) ORBICOM (2002), Monitoring The Digital Divide, National Research Council of Canada, Eriim: ( ) ORBICOM (2003), Monitoring The Digital Divide and Beyond, National Research Council of Canada, Eriim: ddi2002.pdf ( ) Özcivelek, Rukiye ve dierleri(?)(2000), Saysal Uçurum: Dünya ve Türkiye de Durum, INET-TR 2000 Konferans

138 123 Pantzar, Eero (2000), Knowledge and Wisdom In The Information Society, The Journal of Futures Studies, Strategic Thinking and Policy, Vol.02, No.02, p Ryder, Martin (2003), The Digital Divide, Eriim: dig_div_este.html ( ) Seyidolu, Halil (2002), Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, 3b. Güzem Can Yay. stanbul Sungur, M. Rza (2002), Yar n n Dünya Düzeni, E Yaynlar, stanbul TK (2002), Saysal Uçurum (Digital Divide), Mart (2002a), Saysal Uçurumun Önlenmesi: Stratejik Plan, Ekim Toffler, Alvin (1981), Üçüncü Dalga, (Çev: Ali Seden) Altn Kitaplar, Toffler, Alvin ve Toffler, Heidi (1996), Yeni Bir Uygarl k Yaratmak Üçüncü Dalgan n Politikas, (Çev: Zülfü Dicleli), nkilap Kitabevi, stanbul Törenli, Nurcan (2004), Enformasyon Toplumu ve Küreselleme Sürecinde Türkiye, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara TUENA (1999), Türkiye Ulusal Enformasyon Altyaps Anaplan Sonuç Raporu, Eriim: ( ) TÜB TAK-B LTEN (2001), Bilgi Teknolojileri Yaygnlk ve Kullanm Aratrmas , Eriim: 22Ocak.pdf ( )

139 124 TÜB TAK (2002), Bilgi Toplumu Politikalar Üzerine Bir Deerlendirme, Eylül Eriim: TUBITAK-Bilgi%20Toplumu%20Politikalari%20Degerlendirmesi.pdf ( ) TÜB TAK (2005), Vizyon 2023: Genel Bilgi, Eriim: ( ) Türkiye Biliim ;ûras (2002), ;ûra Hakknda, Eriim: ( ) Türkiye 2. Biliim ;ûras (2004), Sonuç Bildirgesi, Eriim: ( ) Ulatrma Bakanl (1998), Ulatrma ;uras Sonuç Bildirgesi, Eriim: ( ) UNDP, (1999), Human Development Report 1999, Eriim: ( ) UNDP, (2000), Human Development Report 2000, Eriim: ( ) UNDP, (2001), Human Development Report 2001, Eriim: ( ) UNDP, (2002), Human Development Report 2002, Eriim: ( ) UNDP, (2003), Human Development Report 2003, Eriim: ( )

140 125 UNDP, (2004), Human Development Report 2004, Eriim: ( ) World Bank (2005), World Development Indicators Online, Eriim: ( ) WEF (2003), Network Readiness Index and Methodology: , Eriim: 2_2003/GITR_NRI_02_03.pdf ( ) WEF (2005), Global Information Technology Report: , Eriim: rogramme%5cglobal+information+technology+report ( ) WEF (2005a), Global Information Technology Report : Executive Summary, Eriim: Reports/ Reports/GITR_2004_2005/Executive_Summary.pdf ( ) WEF (2005b), Global Information Technology Report : Networked Readiness Index Rankings, Eriim: Global_Competitiveness_Reports/Reports/GITR_2004_2005/Networked_Readines s_index_rankings.pdf ( ) Yenal, Oktay (1999), Uluslar n Zenginlii ve Uygarl Eitim Boyutu, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, Ankara

141

142

143

144 129 EK 2: Uygulama le Elde Edilen Temel Endeksler ICT Durumu Endeksi Fransa 90,4 91,7 93,4 95,1 97,7 100,3 Belçika 95,2 96,4 98,8 102,4 105,0 106,3 Hollanda 95,5 98,5 100,2 102,1 104,7 106,5 Almanya 91,1 92,9 94,8 97,8 99,4 100,5 talya 86,4 88,7 91,5 93,0 95,0 98,0 Lüksemburg 105,1 106,3 107,3 110,4 110,7 111,3 Danimarka 95,6 97,3 99,1 102,6 105,0 107,3 rlanda 98,3 99,6 101,7 103,3 104,0 104,3 ngiltere 93,2 94,7 96,3 97,6 100,7 103,3 Yunanistan 86,9 88,2 89,2 89,3 90,2 91,0 spanya 86,8 88,2 90,6 92,9 96,3 98,4 Portekiz 88,2 89,6 91,0 93,3 95,6 97,9 Finlandiya 93,8 94,7 96,0 99,0 101,0 103,5 sveç 96,4 97,9 98,9 101,9 104,0 105,5 Avusturya 94,1 96,2 98,6 99,9 100,5 102,7 Türkiye 79,2 80,0 80,5 81,1 81,7 83,8 Güney Kbrs 95,4 95,4 97,0 98,2 99,2 101,0 Çek Cum. 85,1 85,9 86,7 88,2 90,6 92,0 Estonya 87,1 88,2 90,1 92,7 96,6 99,1 Macaristan 84,8 85,7 86,5 87,9 90,4 92,6 Latvia 82,4 83,4 84,8 87,4 89,4 90,7 Litvanya 81,8 82,2 83,1 84,7 87,2 91,1 Malta 91,2 92,2 94,5 97,6 99,3 98,9 Polonya 83,0 83,8 84,3 85,5 87,5 90,2 Slovakya 84,6 85,4 85,6 87,3 88,3 88,9 Slovenya 89,8 90,1 90,6 92,3 95,9 96,5 Hypothetica 90,1 91,8 93,6 95,8 98,0 100,0

145 ICT YoEunluEu Endeksi Fransa 97,0 97,8 98,2 98,7 99,0 99,4 Belçika 100,4 101,0 101,4 102,6 102,9 102,8 Hollanda 100,4 101,3 102,4 103,8 104,0 103,3 Almanya 98,3 98,9 99,4 99,8 100,0 100,1 talya 95,6 96,0 96,7 96,9 97,2 97,6 Lüksemburg 97,1 98,2 98,9 99,7 100,1 100,6 Danimarka 99,7 100,3 100,5 102,3 104,1 105,0 rlanda 98,2 98,6 99,2 99,4 99,8 100,1 ngiltere 98,4 99,0 99,9 100,9 101,5 102,0 Yunanistan 94,8 95,5 96,0 96,5 96,9 97,0 spanya 95,8 96,3 96,9 97,2 97,8 98,1 Portekiz 96,4 97,1 97,5 98,2 98,2 98,6 Finlandiya 100,5 100,7 101,0 102,2 103,3 103,5 sveç 100,2 100,5 101,4 102,9 103,7 104,1 Avusturya 97,5 98,4 100,2 101,0 100,1 101,6 Türkiye 91,2 91,7 92,1 92,2 93,0 93,1 Güney Kbrs 95,4 94,8 95,4 95,5 95,7 95,8 Çek Cum. 94,8 95,2 96,3 97,3 98,1 98,4 Estonya 95,3 96,1 97,1 97,6 98,7 99,2 Macaristan 95,9 96,7 97,0 97,5 98,1 99,1 Latvia 93,7 94,7 95,4 96,4 97,1 98,2 Litvanya 93,4 94,1 94,8 95,7 96,9 97,4 Malta 96,6 97,2 97,4 97,9 98,1 98,3 Polonya 94,6 95,4 96,1 96,7 97,2 97,8 Slovakya 95,1 95,4 95,6 96,7 97,1 97,4 Slovenya 96,7 97,4 97,9 98,2 98,9 99,7 Hypothetica 97,3 97,9 98,6 99,3 99,7 100,0 130

146 ICT Kullan6m6 Endeksi Fransa 84,2 85,9 88,8 91,5 96,3 101,2 Belçika 90,3 92,0 96,3 102,2 107,2 109,9 Hollanda 90,9 95,8 98,1 100,5 105,5 109,7 Almanya 84,5 87,3 90,4 95,8 98,9 100,8 talya 78,1 81,9 86,6 89,3 92,9 98,4 Lüksemburg 113,6 115,2 116,4 122,2 122,5 123,2 Danimarka 91,6 94,3 97,8 102,9 106,0 109,6 rlanda 98,4 100,8 104,4 107,4 108,3 108,7 ngiltere 88,4 90,5 92,8 94,5 99,9 104,6 Yunanistan 79,8 81,4 82,9 82,6 83,9 85,5 spanya 78,6 80,8 84,8 88,7 94,8 98,7 Portekiz 80,6 82,6 84,8 88,7 93,2 97,2 Finlandiya 87,6 89,1 91,2 95,9 98,8 103,6 sveç 92,9 95,4 96,5 101,0 104,3 106,9 Avusturya 90,9 94,0 97,0 98,9 100,9 103,7 Türkiye 68,7 69,8 70,4 71,4 71,8 75,4 Güney Kbrs 95,5 95,9 98,7 101,0 102,9 106,5 Çek Cum. 76,3 77,6 78,0 80,0 83,7 86,1 Estonya 79,6 80,9 83,6 88,0 94,6 99,0 Macaristan 74,9 76,0 77,0 79,2 83,2 86,6 Latvia 72,4 73,5 75,4 79,2 82,4 83,7 Litvanya 71,6 71,8 72,8 75,0 78,4 85,3 Malta 86,0 87,5 91,6 97,3 100,6 99,5 Polonya 72,8 73,7 74,0 75,6 78,8 83,2 Slovakya 75,3 76,4 76,6 78,7 80,3 81,2 Slovenya 83,4 83,3 83,9 86,7 93,0 93,4 Hypothetica 83,5 86,0 88,9 92,4 96,3 100,0 131

147 ICT Altyap6s6 Endeksi Fransa 88,74 91,24 93,15 95,82 96,89 98,34 Belçika 98,53 100,15 102,07 107,06 107,21 106,61 Hollanda 100,66 102,95 108,04 113,99 114,85 112,04 Almanya 94,47 95,52 98,38 100,59 101,52 101,79 talya 86,30 87,42 90,42 91,27 92,49 94,09 Lüksemburg 95,72 98,38 101,28 104,71 105,67 107,36 Danimarka 99,47 100,53 101,03 108,29 116,33 118,66 rlanda 93,82 95,05 97,43 98,54 100,39 100,93 ngiltere 90,92 92,82 95,60 99,15 101,19 102,30 Yunanistan 83,92 86,68 88,70 90,27 90,76 91,10 spanya 84,30 85,91 88,41 90,25 92,37 93,63 Portekiz 88,25 90,28 92,04 95,01 95,07 95,96 Finlandiya 100,26 100,47 101,79 106,48 110,32 110,79 sveç 98,81 100,10 102,27 106,92 110,12 110,55 Avusturya 92,40 94,75 98,83 98,84 101,23 103,22 Türkiye 80,10 81,36 82,87 83,40 83,93 84,94 Güney Kbrs 86,25 87,61 88,78 88,48 89,28 90,51 Çek Cum. 85,51 87,77 91,22 94,10 96,85 98,09 Estonya 84,02 87,41 90,45 92,06 94,49 96,21 Macaristan 89,29 90,57 91,88 93,64 94,97 97,91 Latvia 80,74 82,46 84,61 87,97 90,46 92,94 Litvanya 79,28 80,89 82,74 85,74 89,01 90,16 Malta 93,03 94,78 96,36 98,56 99,19 99,82 Polonya 82,96 84,74 87,00 88,68 90,15 91,53 Slovakya 86,15 87,08 88,18 92,65 94,03 95,23 Slovenya 90,61 92,76 94,60 95,99 96,59 99,59 Hypothetica 90,70 92,30 94,92 97,70 99,25 100,00 132

148 ICT Becerileri Endeksi Fransa 99,5 100,0 99,6 99,2 99,2 99,2 Belçika 102,9 103,9 103,6 103,4 104,4 104,8 Hollanda 101,1 102,1 101,7 101,3 101,3 101,6 Almanya 98,7 100,0 99,3 98,7 98,4 98,8 talya 96,6 96,9 96,6 96,4 96,4 96,5 Lüksemburg 92,9 94,3 94,3 94,3 94,8 95,2 Danimarka 99,5 100,8 100,9 101,1 100,5 101,7 rlanda 99,0 99,2 99,2 99,2 98,9 99,3 ngiltere 102,6 103,1 103,9 104,7 104,9 105,8 Yunanistan 95,7 95,7 95,8 95,8 97,2 97,0 spanya 99,3 99,7 99,3 98,9 98,9 99,0 Portekiz 97,5 98,5 98,2 97,8 97,8 98,3 Finlandiya 101,6 102,4 102,4 102,4 103,1 103,3 sveç 101,8 101,8 103,4 104,9 105,2 106,0 Avusturya 97,6 98,9 102,1 105,2 99,2 103,4 Türkiye 86,3 86,8 86,6 86,4 89,1 88,4 Güney Kbrs 95,6 92,3 93,1 93,8 93,7 92,9 Çek Cum. 94,3 93,4 94,3 95,1 95,7 95,4 Estonya 97,6 97,3 98,2 98,6 100,5 100,6 Macaristan 94,7 96,3 96,5 96,6 97,7 98,4 Latvia 94,8 96,7 97,3 97,8 98,1 99,8 Litvanya 95,3 96,1 96,8 97,5 98,8 99,5 Malta 93,7 94,1 93,6 93,1 93,4 93,3 Polonya 95,9 97,2 97,8 98,3 98,9 100,0 Slovakya 94,6 95,1 94,7 94,3 94,5 94,4 Slovenya 96,4 96,9 96,9 96,9 98,9 99,0 Hypothetica 98,7 99,5 99,5 99,5 99,5 100,0 133

149 ICT Nüfuzu Endeksi Fransa 84,2 86,7 90,1 95,1 97,3 100,9 Belçika 83,9 86,5 92,4 93,3 95,8 98,8 Hollanda 92,7 100,1 102,3 104,8 106,6 109,4 Almanya 86,7 91,3 96,5 98,3 100,5 103,8 talya 75,2 84,7 89,0 90,9 94,9 98,6 Lüksemburg 93,0 95,1 98,8 104,6 106,7 107,6 Danimarka 95,2 99,8 104,5 106,5 109,6 112,9 rlanda 86,3 89,3 93,4 96,1 98,9 102,2 ngiltere 88,6 92,7 95,7 98,7 102,5 108,6 Yunanistan 73,8 76,8 78,6 78,8 81,0 82,5 spanya 78,5 80,2 84,1 86,9 88,5 91,6 Portekiz 79,4 82,3 83,8 84,8 87,1 88,5 Finlandiya 95,5 97,3 100,2 102,7 105,2 107,6 sveç 99,4 103,1 105,9 108,9 111,7 116,0 Avusturya 86,8 90,3 96,1 99,6 101,4 103,1 Türkiye 71,0 72,7 73,3 74,9 75,6 77,5 Güney Kbrs 82,1 85,7 88,5 91,0 94,3 99,8 Çek Cum. 76,5 77,8 79,7 84,4 90,0 93,0 Estonya 78,6 82,0 88,5 90,1 92,7 103,6 Macaristan 76,1 77,3 78,1 82,0 82,8 86,2 Latvia 69,4 71,9 76,6 77,6 81,9 92,8 Litvanya 74,0 74,5 76,3 77,1 82,5 87,6 Malta 80,5 82,3 85,5 91,0 93,6 101,0 Polonya 74,6 76,1 76,5 78,6 84,9 86,5 Slovakya 76,4 78,1 81,5 83,7 87,0 91,4 Slovenya 85,2 87,7 89,0 94,7 97,1 98,8 Hypothetica 83,2 87,2 90,8 93,5 96,4 100,0 134

150 ICT GüçlülüEü Endeksi Fransa 57,6 61,0 67,6 72,5 88,3 103,7 Belçika 79,3 82,9 93,2 115,4 133,9 142,5 Hollanda 72,5 83,6 90,2 97,1 116,0 131,1 Almanya 56,1 61,2 67,0 85,2 94,9 99,6 talya 46,6 49,4 61,2 68,6 77,8 94,9 Lüksemburg 165,3 170,4 171,9 193,8 193,2 195,8 Danimarka 72,6 78,0 86,9 105,4 115,0 127,4 rlanda 107,3 113,7 124,4 134,4 135,9 134,3 ngiltere 67,6 71,2 76,7 79,7 97,2 110,3 Yunanistan 53,4 55,8 58,8 57,8 59,6 63,6 spanya 45,1 50,4 59,7 70,4 91,4 103,1 Portekiz 50,7 54,1 60,2 72,4 86,4 100,3 Finlandiya 58,1 61,4 66,1 81,3 90,0 107,0 sveç 73,1 78,8 80,5 95,0 105,8 112,6 Avusturya 78,3 86,4 92,1 95,9 102,2 112,0 Türkiye 23,4 24,8 25,7 27,0 27,5 36,3 Güney Kbrs 100,2 98,3 106,1 113,0 117,5 127,3 Çek Cum. 40,0 42,5 42,1 43,7 50,2 55,2 Estonya 48,1 48,9 51,4 64,7 86,3 92,5 Macaristan 36,1 38,0 40,6 43,4 55,6 63,9 Latvia 35,5 36,1 37,2 48,0 54,0 47,4 Litvanya 28,4 28,5 29,8 35,5 40,5 57,8 Malta 67,5 70,8 82,3 98,4 108,7 96,8 Polonya 31,3 32,5 33,0 35,6 39,3 52,0 Slovakya 37,0 38,7 35,8 40,3 42,1 40,5 Slovenya 53,9 51,3 51,7 55,5 75,8 75,5 Hypothetica 56,3 60,8 67,4 77,4 89,1 100,0 135

151 136 ÖZGEÇM$ K$SEL BLGLER Ad Soyad : Cengiz AYTUN Doum Yeri ve Tarihi : zmir Uyruu : T.C. Medeni Hali : Evli ve bir çocuk babas Yabanc Dil : ngilizce Adresi : Ç.Ü. Kozan M.Y.O. Kozan / ADANA Telefonu : Dahili No: 115 Kiisel Web Adresi : E-Posta Adresi : cengiza@cu.edu.tr ECTM DURUMU Yüksek Lisans : Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü -Adana ktisat Anabilim Dal ( ) Lisans : Dokuz Eylül Üniversitesi..B.F. - zmir ktisat Bölümü ( ) Lise : Atatürk Lisesi zmir ( ) Ortaokul : Vedide Baha Pars Ortaokulu zmir ( ) lkokul : Mustafa Kemal lkokulu - zmir ( ) $ TECRÜBES Öretim Görevlisi : Ç.Ü. Kozan M.Y.O. Bankaclk Program (2001- ) Yatrm Uzman Yardmcs : Global Menkul Deerler Adana ;ubesi ( ) BLGSAYAR letim Sistemleri Ofis Uygulamalar Programlama Dilleri : Windows XP, Linux : MS Ofis Uygulamalar ve OpenOffice.org uygulamalar : leri düzeyde ASP ve PHP. Temel Düzeyde Visual Basic ve Delphi. HOBLER Ekonomist.gen.tr sitesi yöneticilii. Enformasyon teknolojileri, internet teknolojileri.

novasyon KalDer zmir ubesi 8. Mükemmellii Aray Sempozyomu zmir, 18 Nisan 2007 irin Elçi Technopolis Türkiye Direktörü Teknoloji Yönetim Dernei Bakan

novasyon KalDer zmir ubesi 8. Mükemmellii Aray Sempozyomu zmir, 18 Nisan 2007 irin Elçi Technopolis Türkiye Direktörü Teknoloji Yönetim Dernei Bakan novasyon KalDer zmir ubesi 8. Mükemmellii Aray Sempozyomu zmir, 18 Nisan 2007 irin Elçi Technopolis Türkiye Direktörü Teknoloji Yönetim Dernei Bakan novasyon Ekonomik ve toplumsal fayda yaratmak için ürünlerde,

Detaylı

Bölüm 8 Ön Ürün ve Hzl Uygulama Gelitirme. 8lk Kullanc Tepkileri. Dört Çeit Ön Ürün. Ana Konular. Yamal Ön Ürün. Ön Ürün Gelitirme

Bölüm 8 Ön Ürün ve Hzl Uygulama Gelitirme. 8lk Kullanc Tepkileri. Dört Çeit Ön Ürün. Ana Konular. Yamal Ön Ürün. Ön Ürün Gelitirme Bölüm 8 Ön Ürün ve Hzl Uygulama Gelitirme Sistem Analiz ve Tasarm Sedat Telçeken 8lk Kullanc Tepkileri Kullanclardan tepkiler toplanmaldr Üç tip vardr Kullanc önerileri De0iiklik tavsiyeleri Revizyon planlar

Detaylı

Proje Döngüsünde Bilgi ve. Turkey - EuropeAid/126747/D/SV/TR_ Alina Maric, Hifab 1

Proje Döngüsünde Bilgi ve. Turkey - EuropeAid/126747/D/SV/TR_ Alina Maric, Hifab 1 Proje Döngüsünde Bilgi ve letiim Turkey - EuropeAid/126747/D/SV/TR_ Alina Maric, Hifab 1 Proje Döngüsünde Bilgi ve letiim B: Ana proje yönetimi bilgi alan B: Tüm paydalara ulamak ve iletiim kurmak için

Detaylı

TÜRK TEKSTL SANAYNDE ENERJ KULLANIMININ GENEL DEERLENDRLMES. Emel KAPLAN ve Erdem KOÇ Ç.Ü., Tekstil Mühendislii Bölümü, Adana/Türkiye

TÜRK TEKSTL SANAYNDE ENERJ KULLANIMININ GENEL DEERLENDRLMES. Emel KAPLAN ve Erdem KOÇ Ç.Ü., Tekstil Mühendislii Bölümü, Adana/Türkiye ISSN 1019-1011 Ç.Ü.MÜH.MM.FAK.DERGS CLT.19 SAYI.2 Aral'k December 2004 Ç.Ü.J.FAC.ENG.ARCH. VOL.19 NO.2 TÜRK TEKSTL SANAYNDE ENERJ KULLANIMININ GENEL DEERLENDRLMES Emel KAPLAN ve Erdem KOÇ Ç.Ü., Tekstil

Detaylı

TÜRKYE DE DI TCARETN GELM (2000-2007) EVOLUTION OF FOREIGN TRADE IN TURKEY (2000-2007)

TÜRKYE DE DI TCARETN GELM (2000-2007) EVOLUTION OF FOREIGN TRADE IN TURKEY (2000-2007) TÜRKYE DE DI TCARETN GELM (2000-2007) Yrd.Doç.Dr.Sevim AKDEMR * Ar.Gör.Fatih KONUR ** ÖZET Türkiye ekonomisinde 2001 y(l(ndan itibaren yüksek oranlarda büyüme gerçeklemitir. Ancak ekonomide yüksek büyüme

Detaylı

5. Öneri ve Tedbirler

5. Öneri ve Tedbirler Öneri ve Tedbirler 5.ÖneriveTedbirler Kurumsal düzeyde hizmet kalitesinin artrlmas için Bütünleik Yönetim Sistemleri kapsamnda kalite güvence belgelerinin alnmas ve personel verimliliinin gelitirilmesine

Detaylı

UYARIYORUZ! 66 Ay Çok Erken!

UYARIYORUZ! 66 Ay Çok Erken! * BASIN B!LD!R!S! * BASIN B!LD!R!S! * BASIN B!LD!R!S! * BASIN B!LD!R!S!* BASIN B!LD!R!S! * UYARIYORUZ! 66 Ay Çok Erken! Dikkat Dikkat: Okullar Aç"l"yor!! 2012-2013!E"itim!Ö"retim!y#l#!17!Eylül!2012 de,!ilkokula!yeni!ba$layan!ö"renciler!ise!10!eylül!2012

Detaylı

SOSYAL GÜVENLK KURMUNUN YAPISI VE LEY. Sosyal Güvenlik Kurumu Bakanl Strateji Gelitirme Bakan Ahmet AÇIKGÖZ

SOSYAL GÜVENLK KURMUNUN YAPISI VE LEY. Sosyal Güvenlik Kurumu Bakanl Strateji Gelitirme Bakan Ahmet AÇIKGÖZ SOSYAL GÜVENLK KURMUNUN YAPISI VE LEY Sosyal Güvenlik Kurumu Bakanl Strateji Gelitirme Bakan Ahmet AÇIKGÖZ KURUMUN AMACI ve GÖREVLER' Sosyal sigortalar ile genel salk sigortas bakmndan kiileri güvence

Detaylı

TÜRK YE DE TARIMSAL MAK NELE ME (1923 1933)

TÜRK YE DE TARIMSAL MAK NELE ME (1923 1933) TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2010,Say:3 Sayfa:119136 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2010,Issue:3 Page:119136 TÜRKYE DETARIMSALMAKNELEME(19231933)

Detaylı

MER A YLETRME ve EROZYON ÖNLEME ENTEGRE PROJES (YENMEHMETL- POLATLI)

MER A YLETRME ve EROZYON ÖNLEME ENTEGRE PROJES (YENMEHMETL- POLATLI) MER A YLETRME ve EROZYON ÖNLEME ENTEGRE PROJES (YENMEHMETL- POLATLI) I- SORUN Toprak ve su kaynaklarnn canllarn yaamalar yönünden tad önem bilinmektedir. Bu önemlerine karlk hem toprak hem de su kaynaklar

Detaylı

OKUL ÖNCES E M KURUMLARINDA ÇALI AN ANASINIFI ÖZET

OKUL ÖNCES E M KURUMLARINDA ÇALI AN ANASINIFI ÖZET OKUL ÖNCES EM KURUMLARINDA ÇALIAN ANASINIFI RETMENLERLE MÜZK ÖRETMENLERN MÜZK ÇALIMALARINA N TUTUM VE YETERLKLERN KARILATIRILMASI ÖZET r. Gör. Dr. lknur ÖZAL GÖNCÜ GÜMEF. ÇGEB.Okul Öncesi EABD. Okul öncesi

Detaylı

2000 L YILLARDA TÜRKYE DE UYGULANAN MALYE POLTKALARININ DEERLENDRLMES

2000 L YILLARDA TÜRKYE DE UYGULANAN MALYE POLTKALARININ DEERLENDRLMES 2000 L YILLARDA TÜRKYE DE UYGULANAN MALYE POLTKALARININ DEERLENDRLMES Yrd. Doç. Dr. Habib YILDIZ * ÖZET Bu çalmada, 2000 2006 döneminde Türkiye de uygulanan maliye politikalarnn ana çizgileri ortaya konulmu

Detaylı

TÜRKYE DE TARIM SEKTÖRÜNE YAPILAN DORUDAN YABANCI YATIRIMLAR ve GELM SEYR

TÜRKYE DE TARIM SEKTÖRÜNE YAPILAN DORUDAN YABANCI YATIRIMLAR ve GELM SEYR TÜRKYE DE TARIM SEKTÖRÜNE YAPILAN DORUDAN YABANCI YATIRIMLAR ve GELM SEYR ÖZET Mustafa Terin 1 brahim Yldrm 1 Ülkelerin ekonomik kalknmasnda yatrmlar büyük önem tamaktadr. Sermaye birikiminin yetersiz

Detaylı

HACETTEPE ÜNVERSTES. l e t i i m. : H. Ü. Fen Fakültesi Aktüerya Bilimleri Bölümü Beytepe/Ankara. Telefon :

HACETTEPE ÜNVERSTES. l e t i i m. : H. Ü. Fen Fakültesi Aktüerya Bilimleri Bölümü Beytepe/Ankara. Telefon : l e t i i m Adres : H. Ü. Fen Fakültesi Aktüerya Bilimleri Bölümü 06800 Beytepe/Ankara Telefon : +90 312 297 6234 Faks : +90 312 297 7998 HACETTEPE ÜNVERSTES e-posta Web : aktuerya@hacettepe.edu.tr : www.aktuerya.hacettepe.edu.tr

Detaylı

Yavuz HEKM. Egekons Prefabrike Metal Yap San. Tic. Ltd.!ti. ve. Hekim Gemi n$a A.!. Firmalarnn Kurucusu ve Yönetim Kurulu Ba$kan.

Yavuz HEKM. Egekons Prefabrike Metal Yap San. Tic. Ltd.!ti. ve. Hekim Gemi n$a A.!. Firmalarnn Kurucusu ve Yönetim Kurulu Ba$kan. Yavuz HEKM Egekons Prefabrike Metal Yap San. Tic. Ltd.!ti. ve Hekim Gemi n$a A.!. Firmalarnn Kurucusu ve Yönetim Kurulu Ba$kan. 8. Mükemmelli+i Aray$ Sempozyumu Ana Tema, Yerellikten Küresellie EGE Oturum

Detaylı

PARAMETRK OLMAYAN STATSTKSEL TEKNKLER. Prof. Dr. Ali EN ÖLÇEKLER

PARAMETRK OLMAYAN STATSTKSEL TEKNKLER. Prof. Dr. Ali EN ÖLÇEKLER PARAMETRK OLMAYAN STATSTKSEL TEKNKLER Prof. Dr. Ali EN 1 Normal dalm artlarn salamayan ve parametrik istatistik tekniklerinin kullanlmasn elverisiz klan durumlarn bulunmas halinde, eldeki verilere bal

Detaylı

3 1 x 2 ( ) 2 = E) f( x) ... Bir sigorta portföyünde, t poliçe yln göstermek üzere, sigortal saysnn

3 1 x 2 ( ) 2 = E) f( x) ... Bir sigorta portföyünde, t poliçe yln göstermek üzere, sigortal saysnn SORU : Aada tanm verilen f fonksiyonlarndan hangisi denklemini her R için salar? f + = f t dt integral e A) f = e B) f = e C) f D) f = E) f = e ( ) = e ( ) SORU : Bir sigorta portföyünde, t poliçe yln

Detaylı

KURUMSAL T BAR YÖNET M PROF. DR. HALUK GÜRGEN

KURUMSAL T BAR YÖNET M PROF. DR. HALUK GÜRGEN KURUMSAL T BAR YÖNET M PROF. DR. HALUK GÜRGEN KURUMSAL T BAR tibar alglamalardan oluur. Kurumsal itibar, bir kuruma yönelik her türlü alglamann bütünüdür. Kurumsal itibar; sosyal ortaklarn kurulula ilgili

Detaylı

Keynesyen makro ekonomik modelin geçerli oldu(u bir ekonomide aa(daki ifadelerden hangisi yanltr?

Keynesyen makro ekonomik modelin geçerli oldu(u bir ekonomide aa(daki ifadelerden hangisi yanltr? SORU 31: 3 / 4 Bir ekonomide kii ba üretim fonksiyonu y = 2k biçiminde verilmektedir. Nüfus art hz %2, teknik ilerleme hz %2 ve amortisman oran %6 iken tasarruf oran da %30 ise bu ekonomideki kii ba sermaye

Detaylı

Mustafa ALTUNDAL DS 2. Bölge Müdürü. 22-24 Mart 2010-AFYON DÜNYA SU GÜNÜ 1 / 17

Mustafa ALTUNDAL DS 2. Bölge Müdürü. 22-24 Mart 2010-AFYON DÜNYA SU GÜNÜ 1 / 17 Mustafa ALTUNDAL DS 2. Bölge Müdürü 22-24 Mart 2010-AFYON DÜNYA SU GÜNÜ 1 / 17 Bilindii gibi, taknlar doal bir olay olmakla beraber ekonomi ve toplum yaam üzerinde olumsuz etkileri fazla olan doal bir

Detaylı

KONUT FNANSMAN SSTEM. TBB Gayrimenkul Çalma Grubu stanbul, 14.10.2005. Dr.Önder Halisdemir

KONUT FNANSMAN SSTEM. TBB Gayrimenkul Çalma Grubu stanbul, 14.10.2005. Dr.Önder Halisdemir KONUT FNANSMAN SSTEM TBB Gayrimenkul Çalma Grubu stanbul, 14.10.2005 Dr.Önder Halisdemir Genel Hatlar ile Tasar SPK nn hazrlad+ tasar 31 maddeden olumaktadr. Özel bir yasa de+il, de+iiklik yasasdr. TBB

Detaylı

www.seyfettinartan.gen.tr/dysoru.pdf

www.seyfettinartan.gen.tr/dysoru.pdf Doru-Yanl Sorular: 1. nsan ihtiyaçlarn dorudan ya da dolayl olarak karlama özelliine sahip ve bu amaçla kullanlmaya hazr olan fiziksel varlklara hizmet denir. 2. Tüketicinin ihtiyaçlarn dorudan karlayan

Detaylı

malat Teknolojileri Dr.-Ing. Rahmi Ünal

malat Teknolojileri Dr.-Ing. Rahmi Ünal malat Teknolojileri Dr.-Ing. Rahmi Ünal GR 1 Dersin Amac malat teknolojisinin amac, teknik resimlerde veya baka tür bilgi ortamlarnda oluturulan parçalarn tasarmna uygun olarak ekonomik bir ekilde imal

Detaylı

Sigorta irketlerinin Yaps ve Aktüerin Rolü. Aktüerler Derneği Nisan 2010

Sigorta irketlerinin Yaps ve Aktüerin Rolü. Aktüerler Derneği Nisan 2010 Sigorta irketlerinin Yaps ve Aktüerin Rolü Aktüerler Derneği Nisan 2010 Türkiye de sigortaclk ve bireysel emeklilik sektörü RKET SAYISI - NUMBER OF COMPANY 2006 2007 2008 Hayat D - Non Life (Alt adedi

Detaylı

ARTVN L GELME PLANI. Artvin l Geneli-2000. Bilinmeyen 80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

ARTVN L GELME PLANI. Artvin l Geneli-2000. Bilinmeyen 80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 ARTVN L GELME PLANI Artvin l Geneli-2000 Bilinmeyen Erkek 80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 Kad n Y a Gruplar 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34. 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 12 9 6 3 0 3 6 9 12 % NÜFUS

Detaylı

'DARE PERFORMANS HEDEF' TABLOSU

'DARE PERFORMANS HEDEF' TABLOSU !nsanl"n Geliimine Yönelik Katma De"eri Yüksek Ürün ve Hizmet Yaratmak 2011 ylna kadar üretilen aratrmalara, projeleri ve alnan patent saylarn % 20 arttrmak üzere laboratuvarlar kurmak ve akreditasyonlarn

Detaylı

1) Ekonominin Genel Durumu ve Piyasalar:

1) Ekonominin Genel Durumu ve Piyasalar: 01/01/2005-30/06/2005 DÖNEMNE LKN YAPI KRED EMEKLLK A.. GELR AMAÇLI KAMU BORÇLANMA ARAÇLARI (DÖVZ) EMEKLLK YATIRIM FONU FAALYET RAPORU 1) Ekonominin Genel Durumu ve Piyasalar: 2005 yl gelimekte olan ülke

Detaylı

Snf Öretmenlerinin Kendi Mesleki Yeterliklerine likin Görüleri: Genel Bir Deerlendirme. Dr. Halil Yurdugül Ali Çakrolu Mesude Ayan

Snf Öretmenlerinin Kendi Mesleki Yeterliklerine likin Görüleri: Genel Bir Deerlendirme. Dr. Halil Yurdugül Ali Çakrolu Mesude Ayan Snf Öretmenlerinin Kendi Mesleki Yeterliklerine likin Görüleri: Genel Bir Deerlendirme Dr. Halil Yurdugül Ali Çakrolu Mesude Ayan Öretmen Yeterlikleri Toplumsal geliim için, Eitimin kalitesini artrmak

Detaylı

DOKTORA E TMNDE DANIMAN

DOKTORA E TMNDE DANIMAN DOKTORA E TMNDE DANIMAN Prof. Dr. Nee Atabey DEÜ Tp Fakültesi Tbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dal Ö"retim Üyesi DEÜ Tp Fakültesi Dekan Yard., &zmir PhD e"itimi hedefleri Danmann nitelikleri Danmann bilimsel

Detaylı

Online Bilimsel Program Yönetici K lavuzu

Online Bilimsel Program Yönetici K lavuzu Online Bilimsel Program Yönetici Klavuzu Bu belgedeki bilgiler, ekiller ve program ilevi önceden haber verilmeksizin deitirilebilir. Tersi belirtilmedikçe, burada örnek olarak ad geçen kiiler, adresler,

Detaylı

BAYINDIRLIK LER BRM FYAT ANALZLERNDEK GÜCÜ VERMLLKLERNN RDELENMES. M.Emin ÖCAL, Ali TAT ve Ercan ERD Ç.Ü., naat Mühendislii Bölümü, Adana / Türkiye

BAYINDIRLIK LER BRM FYAT ANALZLERNDEK GÜCÜ VERMLLKLERNN RDELENMES. M.Emin ÖCAL, Ali TAT ve Ercan ERD Ç.Ü., naat Mühendislii Bölümü, Adana / Türkiye ISSN 1019-1011 Ç.Ü.MÜH.MM.FAK.DERGS CLT.19 SAYI.2 Aral,k December 2004 Ç.Ü.J.FAC.ENG.ARCH. VOL.19 NO.2 BAYINDIRLIK LER BRM FYAT ANALZLERNDEK GÜCÜ VERMLLKLERNN RDELENMES M.Emin ÖCAL, Ali TAT ve Ercan ERD

Detaylı

MÜZ K Ö RETMENL PROGRAMLARININ KPSS SONUÇLARI

MÜZ K Ö RETMENL PROGRAMLARININ KPSS SONUÇLARI Bildiriler. Ulusal Müzik Eitimi Sempozyumu, Eylül 00, OMÜ MÜZK ÖRETMENL PROGRAMLARININ KPSS SONUÇLARI DORULTUSUNDA BRBRLERYLE VE EM FAKÜLTELERN DER RETMENLK PROGRAMLARI LE KARILATIRILMASI Doç. Enver TUFAN

Detaylı

T.C. BABAKANLIK Hazine Müstearl. T.C. Babakanlk Hazine Müstearl

T.C. BABAKANLIK Hazine Müstearl. T.C. Babakanlk Hazine Müstearl T.C. BABAKANLIK Hazine Müstearl BLGLENDRME TOPLANTISI 10.03.2010 Sunum Plan Tarihçe Görev ve Sorumluluklar Tekilat Yaps Dier Kurumlarla likiler Kariyer Olanaklar Soru Cevap Tarihçe Osmanl Devletinde; Hazine,

Detaylı

TEKSTLDE KULLANILAN SUYUN ÖNEM VE ÖRNEK BR LETMEDE YAPILAN SU ANALZ ÇALIMALARI

TEKSTLDE KULLANILAN SUYUN ÖNEM VE ÖRNEK BR LETMEDE YAPILAN SU ANALZ ÇALIMALARI ISSN 1019-1011 Ç.Ü.MÜH.MM.FAK.DERGS C$LT.19 SAYI.2 Aral-k December 2004 Ç.Ü.J.FAC.ENG.ARCH. VOL.19 NO.2 TEKSTLDE KULLANILAN SUYUN ÖNEM VE ÖRNEK BR LETMEDE YAPILAN SU ANALZ ÇALIMALARI Serin MAVRUZ ve R.

Detaylı

Endüstri Meslek Lisesi Örencilerinin Yetenek lgi ve Deerleri le Okuduklar Bölümler Arasndaki li"ki

Endüstri Meslek Lisesi Örencilerinin Yetenek lgi ve Deerleri le Okuduklar Bölümler Arasndaki liki Eitim Fakültesi Dergisi http://kutuphane.uludag.edu.tr/univder/uufader.htm Endüstri Meslek Lisesi Örencilerinin Yetenek lgi ve Deerleri le Okuduklar Bölümler Arasndaki li"ki Salih Baatr *, Reat Peker**

Detaylı

ARTVN L GELME PLANI. TCARET, MAL YAPI ve BANKACILIK RAPORU (TASLAK) Yrd. Doç. Dr. Atakan ÖZTÜRK Y(lmaz OLGUN

ARTVN L GELME PLANI. TCARET, MAL YAPI ve BANKACILIK RAPORU (TASLAK) Yrd. Doç. Dr. Atakan ÖZTÜRK Y(lmaz OLGUN ARTVN L GELME PLANI TCARET, MAL YAPI ve BANKACILIK RAPORU (TASLAK) Yrd. Doç. Dr. Atakan ÖZTÜRK Y(lmaz OLGUN Artvin, 2005 ÇNDEKLER Sayfa no ÇNDEKLER...i TABLO LSTES... iii 1. TCARET...1 1.1 Giri...1 1.2

Detaylı

VE SÜRDÜRÜLEB L R YEK UYGULAMALARI

VE SÜRDÜRÜLEB L R YEK UYGULAMALARI YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI MALYET ANALZ VE SÜRDÜRÜLEBLR YEK UYGULAMALARI Ömer Faruk ERTURUL omerfarukertugrul@gmail.com TEA 16. letim Tesis ve letme Grup Müdürlüü, Batraman Yolu Üzeri 2. km. 72070, Batman

Detaylı

Sanayi Devriminin Toplumsal Etkileri

Sanayi Devriminin Toplumsal Etkileri Sanayi Devriminin Toplumsal Etkileri Bilgi toplumunda aktif nüfus içinde tarım ve sanayinin payı azalmakta, hizmetler sektörünün payı artmakta ve bilgili, nitelikli insana gereksinim duyulmaktadır. 16.12.2015

Detaylı

ÜRETM VE TÜKETM SEKTÖRLERNDEK DEMN ULATIRMA SEKTÖRÜNE ETKLER

ÜRETM VE TÜKETM SEKTÖRLERNDEK DEMN ULATIRMA SEKTÖRÜNE ETKLER 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye ÜRETM VE TÜKETM SEKTÖRLERNDEK DEMN ULATIRMA SEKTÖRÜNE ETKLER ÖZET Yrd. Doç. Dr. Meserret Nalçakan 1 leti#im teknolojisi

Detaylı

TARIM İSTATİSTİKLERİ

TARIM İSTATİSTİKLERİ TÜİK TARIM İSTATİSTİKLERİ TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU TÜİK 3169 MTB:2008-0473 - 50 Adet ISBN 978-975-19-4272-2 Önsöz ÖNSÖZ Türkiye statistik Kurumu karar alclarn, aratrmaclarn ve tüm istatistik kullanclarnn

Detaylı

2. Bölgesel Kalkınma ve Yönetiim Sempozyumu 25-26 Ekim 2007, zmir

2. Bölgesel Kalkınma ve Yönetiim Sempozyumu 25-26 Ekim 2007, zmir Türkiye de Bölgesel Kalkınmanın Aracı Olarak Kalkınma Ajansları: zmir Kalkınma Ajansı Örnei Ergüder Can zmir Kalkınma Ajansı Giri: Türkiye de dier ülkeler gibi bölgelerarası hatta bölgeler içinde kalkınma

Detaylı

AFYONKARAHSAR L GRMCLK PERFORMANSININ CORAF BLG SSTEMLER LE ANALZ

AFYONKARAHSAR L GRMCLK PERFORMANSININ CORAF BLG SSTEMLER LE ANALZ AFYONKARAHSAR L GRMCLK PERFORMANSININ CORAF BLG SSTEMLER LE ANALZ Yrd. Doç. Dr. Mustafa KURT * Yrd. Doç. Dr. Veysel ACA ** Yrd. Doç. Dr. Saffet ERDOAN *** ÖZET Yenilik düüncesini yeni bir ürüne, hizmete

Detaylı

2 400 TL tutarndaki 1 yllk kredi, aylk taksitler halinde aadaki iki opsiyondan biri ile geri ödenebilmektedir:

2 400 TL tutarndaki 1 yllk kredi, aylk taksitler halinde aadaki iki opsiyondan biri ile geri ödenebilmektedir: SORU 1: 400 TL tutarndaki 1 yllk kredi, aylk taksitler halinde aadaki iki opsiyondan biri ile geri ödenebilmektedir: (i) Ayla dönütürülebilir yllk nominal %7,8 faiz oran ile her ay eit taksitler halinde

Detaylı

ETM FAKÜLTES ÖRENCLER LE FEN-EDEBYAT FAKÜLTES MEZUNLARININ ÖRETMENLK MESLENE YÖNELK ALGILARININ KARILATIRILMASI (GAZ ÜNVERSTES ÖRNE)

ETM FAKÜLTES ÖRENCLER LE FEN-EDEBYAT FAKÜLTES MEZUNLARININ ÖRETMENLK MESLENE YÖNELK ALGILARININ KARILATIRILMASI (GAZ ÜNVERSTES ÖRNE) ETM FAKÜLTES ÖRENCLER LE FEN-EDEBYAT FAKÜLTES MEZUNLARININ ÖRETMENLK MESLENE YÖNELK ALGILARININ KARILATIRILMASI (GAZ ÜNVERSTES ÖRNE) Bülent ÖZTÜRK Okyay DOAN * Gürcü KOÇ ** Özet Bu çalmada, Gazi Eitim

Detaylı

Mali Yönetim ve Denetim Dergisinin May s-haziran 2008 tarihli 50. say nda yay nlanm r.

Mali Yönetim ve Denetim Dergisinin May s-haziran 2008 tarihli 50. say nda yay nlanm r. HURDAYA AYRILAN VARLIKLARIN MUHASEBELELMELER VE YAPILAN YANLILIKLAR Ömer DA Devlet Muhasebe Uzman info@omerdag.net 1.G Kamu idarelerinin kaytlarnda bulunan tarlar ile maddi duran varlklar doalar gerei

Detaylı

AVRUPA BRL NDE REKABET POLTKALARI, TÜRKYE VE AVRUPA BRL NN HRACATTA REKABET GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMES. Bülent ALTAY DOKTORA TEZ. ktisat Anabilim Dal)

AVRUPA BRL NDE REKABET POLTKALARI, TÜRKYE VE AVRUPA BRL NN HRACATTA REKABET GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMES. Bülent ALTAY DOKTORA TEZ. ktisat Anabilim Dal) AVRUPA BRL NDE REKABET POLTKALARI, TÜRKYE VE AVRUPA BRL NN HRACATTA REKABET GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMES Bülent ALTAY DOKTORA TEZ ktisat Anabilim Dal) Dan)*man: Doç. Dr. smail AYDOU0 Afyonkarahisar Afyonkarahisar

Detaylı

Sermaye Piyasas Faaliyetleri Temel Düzey Eitim Proram

Sermaye Piyasas Faaliyetleri Temel Düzey Eitim Proram Temel Düzey Eitim Proram Amaç : Sermaye Piyasas Kurumlarnda görev yapanlar veya bu görevlere atanacaklar, SPK nn düzenleyecei Lisanslama snavna hazrlama. Katlmclar Hisse Senetleri Piyasas Mü"teri Temsilcileri,Yatrm

Detaylı

8.MÜKEMMELL ARAYI SEMPOZYUMU 17 Nisan 2007 / zmir

8.MÜKEMMELL ARAYI SEMPOZYUMU 17 Nisan 2007 / zmir 8.MÜKEMMELL ARAYI SEMPOZYUMU 17 Nisan 2007 / zmir Betül Faika SÖNMEZ Sa*l+k Bakanl+*+ Temel Sa*l+k Hiz.Gen. Md. Kalite E*itim ve Koor. Birimi Daire Ba3kan+ SA LIK HZMETNDE ARTAN TALEP Kaliteli, düük maliyette

Detaylı

www.malieksen.com GENEL SA LIK S GORTASI UYGULAMASINA L K N SORU VE CEVAPLAR

www.malieksen.com GENEL SA LIK S GORTASI UYGULAMASINA L K N SORU VE CEVAPLAR GENEL SALIK SGORTASI UYGULAMASINA LKN SORU VE CEVAPLAR 1-1 Ocak 2012 tarihinden itibaren genel salk sigortas uygulamasndaki deiiklikler nelerdir? Genel salk sigortasndan yararlanlmasnda temel artlardan

Detaylı

Belirli Gerilim Snrlar Dahilinde Kullanlmak Üzere Tasarlanm Elektrikli Teçhizat ile lgili Yönetmelik (73/23/AT)

Belirli Gerilim Snrlar Dahilinde Kullanlmak Üzere Tasarlanm Elektrikli Teçhizat ile lgili Yönetmelik (73/23/AT) Belirli Gerilim Snrlar Dahilinde Kullanlmak Üzere Tasarlanm Elektrikli Teçhizat ile lgili Yönetmelik (73/23/AT) BRNC BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanmlar Amaç : Madde 1 Bu Yönetmeliin amac; Yönetmelik

Detaylı

STANBUL TEKNK ÜNVERSTES FEN BLMLER ENSTTÜSÜ

STANBUL TEKNK ÜNVERSTES FEN BLMLER ENSTTÜSÜ STANBUL TEKNK ÜNVERSTES FEN BLMLER ENSTTÜSÜ YEREL KALKINMADA KATILIMCI POLTKALAR: ÇANAKKALE ÖRNEK ALAN DEERLENDRMES YÜKSEK LSANS TEZ ehir Planc%s% Ece AKSAKOLU (502031858) Tezin Enstitüye Verildi6i Tarih

Detaylı

Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik likilerinin Analizi Ö%r.Gör. P(nar Egeli (*)

Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik likilerinin Analizi Ö%r.Gör. P(nar Egeli (*) 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ÖZET Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik likilerinin Analizi Ö%r.Gör. P(nar Egeli (*) Türkiye ve SSCB aras(ndaki

Detaylı

Türkiye de Olu an Ta k nlar n Nedenleri ve Etkilerinin Azalt lmas Üzerine Bir Çal ma

Türkiye de Olu an Ta k nlar n Nedenleri ve Etkilerinin Azalt lmas Üzerine Bir Çal ma Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 533 - Türkiye de Oluan Taknlarn Nedenleri ve Etkilerinin Azaltlmas Üzerine Bir Çalma Doç,Dr. Necati Gülbahar Geliim Üniversitesi,Mühendislik ve Mimarlk

Detaylı

DI TCARET HADLERNDEK DEMN CAR LEMLER DENGES VE GSYH ÜZERNE ETKLER (1987-2006)

DI TCARET HADLERNDEK DEMN CAR LEMLER DENGES VE GSYH ÜZERNE ETKLER (1987-2006) DI TCARET HADLERNDEK DEMN CAR LEMLER DENGES VE GSYH ÜZERNE ETKLER (-2006) Zafer YÜKSELER Danıman 10 Austos 2007 1. Giri: hracat ve ithalat fiyat endekslerindeki farklı deiimler, yıllar itibariyle dı ticaret

Detaylı

AMEL YATHANEDE KULLANILAN HASSAS C HAZ VE CERRAH ALETLER N

AMEL YATHANEDE KULLANILAN HASSAS C HAZ VE CERRAH ALETLER N AMELYATHANEDE KULLANILAN HASSAS CHAZ VE CERRAH ALETLERN YENDEN KULLANIMA HAZIRLANMASINDA MERKEZ STERZASYON ÜNTES ÇALIANLARININ SORUMLULUKLARI Firdevs TABAK*, lknur NANIR** *Acbadem Kozyata Hastanesi, Merkezi

Detaylı

I. Oturum Oturum Ba kan : Yrd.Doç.Dr. Ufuk TÜRKER 09:50-10:10

I. Oturum Oturum Ba kan : Yrd.Doç.Dr. Ufuk TÜRKER 09:50-10:10 09:30-09:50 Açl - Açl Konumalar I. Oturum Oturum Bakan: Yrd.Doç.Dr. Ufuk TÜRKER 09:50-10:10 Namk Kemal Üniversitesinde Yürütülen Hassas Tarm Aratrmalar Bahattin AKDEMR S.Ü. Ziraat Fakültesi Tarm Makinalar

Detaylı

Rekabet Teorisi ve Politikalar

Rekabet Teorisi ve Politikalar Rekabet Teorisi ve Politikalar Berk KÜSBEC Bozok Üniversitesi berk.kusbeci@bozok.edu.tr 10 Aralk 2015 Berk KÜSBEC (Bozok) KT405 10 Aralk 2015 1 / 24 Overview Berk KÜSBEC (Bozok) KT405 10 Aralk 2015 2 /

Detaylı

ç Ç Ğ Ç Ğ ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç Ç Ğ ç Ğ Ğ ç Ç ç ç ç ç» ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç Y DiT P "Frsat Yaratt'' 1_) GENEL ni,ci,nn so5e6 0

Detaylı

Eti de TPM ve Kazandrdklar ET RKETLER GRUBU ET RKETLER GRUBU Bisküvi, Kek ve Çikolata alannda 315 çeit ürün 5 ayr üretim tesisi 200.000 ton/yl üretim Toplam 580 milyon USD yllk sat cirosu 190.000 sat noktas

Detaylı

n as Öngörülen Afyon Antalya Yüksek H zl Tren Hatt Güzergâh n n Hidrolojik Aç dan K smi De erlendirmesi

n as Öngörülen Afyon Antalya Yüksek H zl Tren Hatt Güzergâh n n Hidrolojik Aç dan K smi De erlendirmesi Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 631 - nas Öngörülen Afyon Antalya Yüksek Hzl Tren Hatt Güzergâhnn Hidrolojik Açdan Ksmi Deerlendirmesi Yrd. Doç. Dr. N. Özgür BEZGN 1, Doç. Dr. Cevza

Detaylı

GENEL DURUM. GERÇEKLE T R LEN FAAL YETLER ve PROJELER 1. SOSYAL YARDIMLAR

GENEL DURUM. GERÇEKLE T R LEN FAAL YETLER ve PROJELER 1. SOSYAL YARDIMLAR GENELDURUM Türk Kzlay Sosyal Hizmetler Müdürlüü; olaan ve olaanüstü durumlarda, yerel, ulusal ve uluslararas düzeyde insan onurunu korumak amac ile toplumdaki savunmasz ve incinebilir nüfus gruplarnn sorunlarn

Detaylı

DÜNYA TEFT?? KURULU ÖRNEKLER?

DÜNYA TEFT?? KURULU ÖRNEKLER? DÜNYA TEFT?? KURULU ÖRNEKLER? Sal?, Haziran 21, 2011 http://www.mmd.org.tr/dunya-teftis-kurulu-ornekleri 1.KITA AVRUPASI S?STEM? -FRANSA -?TALYA -?SPANYA -PORTEK?Z -BELÇ?KA -YUNAN?STAN 2.ANGLO-SAKSON S?STEM?

Detaylı

TÜRKYE EKONOMSNN MAKROEKONOMK DENGELERNN ANALZ (1990-2006) 1

TÜRKYE EKONOMSNN MAKROEKONOMK DENGELERNN ANALZ (1990-2006) 1 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye TÜRKYE EKONOMSNN MAKROEKONOMK DENGELERNN ANALZ (1990-2006) 1 Rahmi Ak n Türeli 2 ÖZET Çalmada ele alnan 1990-2006 dönemi,

Detaylı

YUNANSTAN LE TÜRKYE DE UYGULANAN TURZM YATIRIM TEVKLERNN KARILATIRILMASI

YUNANSTAN LE TÜRKYE DE UYGULANAN TURZM YATIRIM TEVKLERNN KARILATIRILMASI YUNANSTAN LE TÜRKYE DE UYGULANAN TURZM YATIRIM TEVKLERNN KARILATIRILMASI Doç. Dr. smail AYDOU * Yrd. Doç. Dr. H. Hüseyin SOYBALI ** Ör. Grv. Ahmet BAYTOK ** ÖZET Turizm sürekli büyüyen yapsyla dünyann

Detaylı

Herkese i$ Turkiska Arbete åt alla

Herkese i$ Turkiska Arbete åt alla Turkiska Arbete åt alla Herkese i$ Seçim günü olan 17 Eylül de (sveç in gelece+i için karar verilecek. Bunu sen ve ben seçimlere katlarak yapaca+z. Oylarmzn de+eri ayn hepimiz ayn sorumlulu+u payla$yoruz.

Detaylı

PORTER MODEL: ULUSLARARASI REKABET ÖZLEM ÖZ ODTÜ LETME BÖLÜMÜ

PORTER MODEL: ULUSLARARASI REKABET ÖZLEM ÖZ ODTÜ LETME BÖLÜMÜ : ULUSLARARASI REKABET ÖZLEM ÖZ ODTÜ LETME BÖLÜMÜ Genel Çerçeve Makroekonomik, Politik ve veyasal Çevre Rekabet Edebilirliliin Mikroekonomik Temelleri irket irket Stratejisi Stratejisi Mikroekonomik Mikroekonomik

Detaylı

ULATIRMA HARCAMALARI EKONOMK BÜYÜME LKS: TÜRKYE EKONOMS ÜZERNE BR UYGULAMA. Volkan ENDA. Yüksek Lisans Tezi. ktisat Anabilim Dal

ULATIRMA HARCAMALARI EKONOMK BÜYÜME LKS: TÜRKYE EKONOMS ÜZERNE BR UYGULAMA. Volkan ENDA. Yüksek Lisans Tezi. ktisat Anabilim Dal ULATIRMA HARCAMALARI EKONOMK BÜYÜME LKS: TÜRKYE EKONOMS ÜZERNE BR UYGULAMA Volkan ENDA Yüksek Lisans Tezi ktisat Anabilim Dal Danman: Yrd. Doç. Dr. Harun ÖZTÜRKLER Afyonkarahisar Afyon Kocatepe Üniversitesi

Detaylı

Sa lk Ekonomisi. Berk KÜSBEC Bozok Üniversitesi Berk KÜSBEC (BOZOK) KT / 18

Sa lk Ekonomisi. Berk KÜSBEC Bozok Üniversitesi Berk KÜSBEC (BOZOK) KT / 18 Sa lk Ekonomisi Berk KÜSBEC Bozok Üniversitesi berk.kusbeci@bozok.edu.tr 01.03.2017 Berk KÜSBEC (BOZOK) KT310 01.03.2017 1 / 18 Ceteris Paribus Latince kökenli bir iktisat terimidir ve "Di er tüm faktörler

Detaylı

Kurumsal tibar. Salk Sektöründe Kurumsal tibar ve Güven. Dr. Erhan Ba Genel Müdür. Bilim laç

Kurumsal tibar. Salk Sektöründe Kurumsal tibar ve Güven. Dr. Erhan Ba Genel Müdür. Bilim laç Kurumsal tibar Salk Sektöründe Kurumsal tibar ve Güven Dr. Erhan Ba Genel Müdür Bilim laç EFQM Mükemmellik Modeli Bilim laç 167 ilaç firmas içinde IMS 2006 sonu verilerine göre: Kutu satlarnda en büyük

Detaylı

LSE ÖRENCLERNN TARH DERSNN AMAÇLARINA YÖNELK GÖRÜLER

LSE ÖRENCLERNN TARH DERSNN AMAÇLARINA YÖNELK GÖRÜLER LSE ÖRENCLERNN TARH DERSNN AMAÇLARINA YÖNELK GÖRÜLER smail H. DEMRCOLU * Özet Lise örencilerinin tarih dersinin amaçlar hakkndaki düünceleri, bu dersin ilenii ve örencilerin tarih dersine yönelik görülerini

Detaylı

KIRSAL KALKINMA NEDR?

KIRSAL KALKINMA NEDR? KIRSAL KALKINMA NEDR? Krsal kalknma ; "krsal alanda yaayan ve geçimini tarm sektöründen veya benzer krsal mesleklerden salayan birey ve topluluklarn, insanca yaam koullarna kavuturulmas için onlarda önce

Detaylı

Sosyal Değişime Destek: Yeni Kitle Kaynak Araçları Anketi

Sosyal Değişime Destek: Yeni Kitle Kaynak Araçları Anketi Sosyal Değişime Destek: Yeni Kitle Kaynak Araçları Anketi 1. Etkinliğe hangi kurumu temsilen katıldınız? Sivil toplum kuruluşu 75,0% 9 Bireysel 8,3% 1 Şirket 16,7% 2 Üniversite 0,0% 0 Sosyal Girişim 0,0%

Detaylı

KENT KARAYOLLARINDA KAPAS TEN N BULANIK MANTIK LE MODELLENMES CAPACITY MODELLING OF URBAN HIGHWAYS BY FUZZY LOGIC

KENT KARAYOLLARINDA KAPAS TEN N BULANIK MANTIK LE MODELLENMES CAPACITY MODELLING OF URBAN HIGHWAYS BY FUZZY LOGIC Say 24, Nisan 2011 Kent Karayollarnda Kapasitenin Bulank Mantk le Modellenmesi N.Bargan,.ahinolu KENT KARAYOLLARINDA KAPASTENN BULANIK MANTIK LE MODELLENMES Nuran BAIRGAN 1, lker AHNOLU 2 1 Dumlupnar Üniversitesi,

Detaylı

EKG Sinyallerinde Gürültü Gidermede Ayrk Dalgack Dönüümünde Farkl Ana Dalgacklarn Ve Ayrtrma Seviyelerinin Karlatrlmas

EKG Sinyallerinde Gürültü Gidermede Ayrk Dalgack Dönüümünde Farkl Ana Dalgacklarn Ve Ayrtrma Seviyelerinin Karlatrlmas EKG Sinyallerinde Gürültü Gidermede Ayrk Dalgack Dönüümünde Farkl Ana Dalgacklarn Ve Ayrtrma Seviyelerinin Karlatrlmas Cengiz Tepe 1 Hatice Sezgin 1, Elektrik Elektronik Mühendislii Bölümü, Ondokuz May#s

Detaylı

Sayısal Uçurum: Türkiye ve Avrupa Birliği Üzerine Bir Endeks Uygulaması 1

Sayısal Uçurum: Türkiye ve Avrupa Birliği Üzerine Bir Endeks Uygulaması 1 Çukurova Üniversitesi İİBF Dergisi Cilt:13.Sayı:2.Aralık 2009 ss.33-54 Sayısal Uçurum: Türkiye ve Avrupa Birliği Üzerine Bir Endeks Uygulaması 1 Digital Divide: an Index Application on Turkey and European

Detaylı

Fraktal Kart Etkinliiyle Fraktal Geometriye Giri

Fraktal Kart Etkinliiyle Fraktal Geometriye Giri Elementary Education Online, 9(1), tp: 1-6, 2010. lkö retim Online, 9(1), ou:1-6, 2010. [Online]: http://ilkogretim-online.org.tr Fraktal Kart Etkinliiyle Fraktal Geometriye Giri Fatih KARAKU+ Karadeniz

Detaylı

Kpss 2014 E?itim Bilimleri Dvd Seti

Kpss 2014 E?itim Bilimleri Dvd Seti KPSS Ö?retmen Adaylar? Görüntülü E?itim Seti 58 DVD + Rehberlik Kitab? GÜNCEL Kpss E?itim Bilimleri Dvd Seti Tüm Dersler Kpss 2014 E?itim Bilimleri Dvd Seti Kpss 2014 E?itim Bilimleri Dvd Seti 58 Dvd Derecelendirme:Henüz

Detaylı

Uzaktan heberle#meyle pompa kontrolü çözümü

Uzaktan heberle#meyle pompa kontrolü çözümü Uzaktan heberle#meyle pompa kontrolü çözümü Phoenix Contact Elektronik Tic. Ltd. #ti. K#s#kl# Mah. Han#m Seti Sok. No:38/A 34692 B. Çaml#ca - Üsküdar #stanbul/türkiye Mersis:0729002180800018 +90 216 481

Detaylı

Anketler ne zaman kullanlr? Ünite 6 Anketlerin Kullanm. Temel Konular. Soru Tipleri. Açk-uçlu ve kapal anketler. Anketler. Anketler de0erlidir, e0er;

Anketler ne zaman kullanlr? Ünite 6 Anketlerin Kullanm. Temel Konular. Soru Tipleri. Açk-uçlu ve kapal anketler. Anketler. Anketler de0erlidir, e0er; Ünite 6 Anketlerin Kullanm Sistem Analiz ve Tasarm Sedat Telçeken Anketler ne zaman kullanlr? Anketler de0erlidir, e0er; Organizasyonun elemanlar geni/ olarak da0lm/sa Birçok eleman projede rol almaktaysa

Detaylı

Biliim ve novasyon. S. ahin Tulga Genel Müdür HP Türkiye

Biliim ve novasyon. S. ahin Tulga Genel Müdür HP Türkiye Biliim ve novasyon S. ahin Tulga Genel Müdür HP Türkiye novasyon page 2 DONDURMASI DONDURMASI DONDURMASI DONDURMASI DÜNYANIN NYANIN NYANIN NYANIN EN EN EN EN TAZE TAZE TAZE TAZE DONDURMA Tanm Ticari Getirisi

Detaylı

BAZI ÜLKELERDE VE TÜRKYE DE ÇOK YILLI BÜTÇELEME UYGULAMALARI

BAZI ÜLKELERDE VE TÜRKYE DE ÇOK YILLI BÜTÇELEME UYGULAMALARI BAZI ÜLKELERDE VE TÜRKYE DE ÇOK YILLI BÜTÇELEME UYGULAMALARI Yrd.Doç.Dr. Harun CANSIZ * ÖZET Bütçeler hükümetlerin belirli bir dönem için topluma sunmay planlad hizmetler ve bu hizmetlere ilikin maliyetlerin

Detaylı

TÜRKYE DE SABT SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMK BÜYÜME ÜZERNDEK ETKS:KO-ENTEGRASYON ANALZ(1980-2006)

TÜRKYE DE SABT SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMK BÜYÜME ÜZERNDEK ETKS:KO-ENTEGRASYON ANALZ(1980-2006) TÜRKYE DE SABT SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMK BÜYÜME ÜZERNDEK ETKS:KO-ENTEGRASYON ANALZ(1980-2006) Yusuf BAYRAKTUTAN* brahim ARSLAN** ÖZET 20.yüzylda küreselle"me e#ilimleri bilimsel ve teknolojik yeniliklerin

Detaylı

Küresel E ilimler ve Tarm

Küresel E ilimler ve Tarm Küresel E ilimler ve Tarm smail U URAL Yeni Asr TV Programcs ve Yeni Asr Gazetesi Yazar Prof Dr.Ünal Evcim Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarm Makineleri Bölümü Ö)retim Görevlisi Uygar U+AR Türk Traktör

Detaylı

ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS

ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ ÇALIMA EKONOMS VE ENDÜSTR LKLER ANABLM DALI ÇALIMA EKONOMS VE ENDÜSTR LKLER PROGRAMI YÜKSEK LSANS TEZ ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS

Detaylı

ÖNSÖZ Anayasa Uzlaúma Komisyonu

ÖNSÖZ Anayasa Uzlaúma Komisyonu ÖNSÖZ Ülkemizde yeni anayasa konusunda uzun yllardr süren tartmalar, TBMM de anayasa yapm sürecini yönetmek ve anayasa taslak metnini hazrlamak için oluturulan Anayasa Uzlama Komisyonu ile yeni bir aamaya

Detaylı

ORMAN KÖYÜ KALKINDIRMA KOOPERATFLER YÖNETC VE ÜYELERNN ORMAN EKOSSTEMLERNDEK BYOLOJK ÇETLL YERNDE KORUMA ETM PROJES (GEF SGP TUR/98/G52)

ORMAN KÖYÜ KALKINDIRMA KOOPERATFLER YÖNETC VE ÜYELERNN ORMAN EKOSSTEMLERNDEK BYOLOJK ÇETLL YERNDE KORUMA ETM PROJES (GEF SGP TUR/98/G52) ORMAN KÖYÜ KALKINDIRMA KOOPERATFLER YÖNETC VE ÜYELERNN ORMAN EKOSSTEMLERNDEK BYOLOJK ÇETLL YERNDE KORUMA ETM PROJES (GEF SGP TUR/98/G52) K I R S A L K A L K I N M A D A K A D I N L A R Sibel DEMR Birle(mi(

Detaylı

ARSAN TEKST L T CARET VE SANAY ANON M RKET SER :XI NO:29 SAYILI TEBL E ST NADEN HAZIRLANMI YÖNET M KURULU FAAL YET RAPORU

ARSAN TEKST L T CARET VE SANAY ANON M RKET SER :XI NO:29 SAYILI TEBL E ST NADEN HAZIRLANMI YÖNET M KURULU FAAL YET RAPORU 1. Raporun Dönemi : 01.01.2008 31.03.2008 2. Faaliyet Konusu Arsan Tekstil Ticaret Ve Sanayi A.. (irket) 1984 ylnda Türkiye de kurulmu# olup faaliyet konusu; her türlü pamuk ipli)i üretimi, sentetik iplik

Detaylı

T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ letme Anabilim Dal SANAY N N ULUSLARARASI PAZARLARA AÇILMASI YÜKSEK L SANS TEZ.

T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ letme Anabilim Dal SANAY N N ULUSLARARASI PAZARLARA AÇILMASI YÜKSEK L SANS TEZ. T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ letme Anabilim Dal AVRUPA B RL SÜREC NDE TÜRK BEYAZ E#YA SANAY N N ULUSLARARASI PAZARLARA AÇILMASI YÜKSEK L SANS TEZ Özge KOÇMAN DANI#MANI : Prof. Dr. REZAN

Detaylı

LKÖRETM 4. SINIFTA BÜTÜNLETRLM ÜNTE VE YAPILANDIRMACI YAKLAIMIN ÖRENCLERN ÖRENME DÜZEYLERNE, ÖRENMEYE KARI TUTUMLARINA, AKADEMK ÖZGÜVENLERNE ETKS

LKÖRETM 4. SINIFTA BÜTÜNLETRLM ÜNTE VE YAPILANDIRMACI YAKLAIMIN ÖRENCLERN ÖRENME DÜZEYLERNE, ÖRENMEYE KARI TUTUMLARINA, AKADEMK ÖZGÜVENLERNE ETKS 1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES ETM BLMLER ENSTTÜSÜ LKÖRETM ANABLM DALI SINIF ÖRETMENL PROGRAMI DOKTORA TEZ LKÖRETM 4. SINIFTA BÜTÜNLETRLM ÜNTE VE YAPILANDIRMACI YAKLAIMIN ÖRENCLERN ÖRENME DÜZEYLERNE, ÖRENMEYE

Detaylı

zmir B³y³k ehir Belediyesi olarak hazrladmz bu þ Kontrol Eylem Plan, kurumumuzun

zmir B³y³k ehir Belediyesi olarak hazrladmz bu þ Kontrol Eylem Plan, kurumumuzun zmir B³y³k ehir Belediyesi olarak hazrladmz bu þ Kontrol Eylem Plan, kurumumuzun faaliyetlerini y³r³t³rken benimsedii y netim anlay nn, þada standartlara g re dei imi ve ilerleyi inin bir belgesi niteliindedir.

Detaylı

TÜRKYE NN DÖNÜÜM SÜRECNDE ANAHTAR BR MEKANZMA OLARAK e-devlet, e-dönüüm VE ENTEGRASYON STANDARTLARI

TÜRKYE NN DÖNÜÜM SÜRECNDE ANAHTAR BR MEKANZMA OLARAK e-devlet, e-dönüüm VE ENTEGRASYON STANDARTLARI ÖZET TÜRKYE NN DÖNÜÜM SÜRECNDE ANAHTAR BR MEKANZMA OLARAK e-devlet, e-dönüüm VE ENTEGRASYON STANDARTLARI Mustafa ACAR* Erhan KUMA** Küreselleme ve internet ça insanolunun zaman-mekân algsn deitirmekte,

Detaylı

YAPI KRED EMEKLLK A.. GELR AMAÇLI KAMU BORÇLANMA ARAÇLARI (DÖVZ) EMEKLLK YATIRIM FONU ÜÇ AYLIK RAPOR

YAPI KRED EMEKLLK A.. GELR AMAÇLI KAMU BORÇLANMA ARAÇLARI (DÖVZ) EMEKLLK YATIRIM FONU ÜÇ AYLIK RAPOR YAPI KRED EMEKLLK A.. GELR AMAÇLI KAMU BORÇLANMA ARAÇLARI (DÖVZ) EMEKLLK YATIRIM FONU ÜÇ AYLIK RAPOR Bu rapor Yap Kredi Emeklilik A.. Gelir Amaçl Kamu Borçlanma Araçlar (Döviz) Emeklilik Yat r m Fonu nun

Detaylı

HAREKETL BASINÇ YÜKLEMES ALTINDAK HDROLK SLNDRN DNAMK ANALZ

HAREKETL BASINÇ YÜKLEMES ALTINDAK HDROLK SLNDRN DNAMK ANALZ 12. ULUSAL MAKNA TEORS SEMPOZYUMU Erciyes Üniversitesi, Kayseri 09-11 Haziran 2005 HAREKETL BASINÇ YÜKLEMES ALTINDAK HDROLK SLNDRN DNAMK ANALZ Kutlay AKSÖZ, Hira KARAGÜLLE ve Zeki KIRAL Dokuz Eylül Üniversitesi,

Detaylı

2008 Yýlý Maliye Bakanlýðý Performans Esaslý Bütçesi

2008 Yýlý Maliye Bakanlýðý Performans Esaslý Bütçesi 2008 Yýlý Maliye Bakanlýðý Performans Esaslý Bütçesi BakanSunuu yi hazrlanm bir bütçe kötü yönetilebilir fakat kötü hazrlanm bir bütçe asla iyi yönetilemez. 2003 ylndan itibaren hazrladmz güçlü bütçeler

Detaylı

Krizde 30 bin kişi birikimini, 1.8 milyon kişi de işsizliğe karşı harcamasını güvenceye aldı

Krizde 30 bin kişi birikimini, 1.8 milyon kişi de işsizliğe karşı harcamasını güvenceye aldı Krizde 30 bin kişi birikimini,. milyon kişi de işsizliğe karş harcamasn güvenceye ald Tarih: 5..200 Say: 200/ 22 Ekonomik krizin etkilerinin yoğun biçimde hissedildiği son iki ylda Türkiye de milyar 65

Detaylı

Kazandran Uygulamalar

Kazandran Uygulamalar Kazandran Uygulamalar Tantm Filmimiz Yönetim Yaklammz Vizyoner Hedefler Kaynak Yönetimi Hedeflenen Sonuca Planlanan Kaynaklarla Ulama Modern Yönetim Araçlar Süreklilik/Sürdürülebilirlik Modern Yönetim

Detaylı

İÇİNDEKİLER. Önsöz... Şekiller ve Tablolar Listesi... xii 1. BÖLÜM ENTEGRASYON VE ENTEGRASYONUN ETKİLERİ

İÇİNDEKİLER. Önsöz... Şekiller ve Tablolar Listesi... xii 1. BÖLÜM ENTEGRASYON VE ENTEGRASYONUN ETKİLERİ İÇİNDEKİLER Önsöz... Şekiller ve Tablolar Listesi... xii v 1. BÖLÜM ENTEGRASYON VE ENTEGRASYONUN ETKİLERİ 1.EKONOMİK ENTEGRASYONLAR... 1 1.1.Küreselleşme ve Bölgeselleşme... 2 1.1.1. Küreselleşme... 2

Detaylı

DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES MÜHENDSLK FAKÜLTES METALURJ VE MALZEME MÜHENDSL BÖLÜMÜ BTRME PROJES YÜRÜTME YÖNERGES

DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES MÜHENDSLK FAKÜLTES METALURJ VE MALZEME MÜHENDSL BÖLÜMÜ BTRME PROJES YÜRÜTME YÖNERGES BTRME PROJES YÜRÜTME YÖNERGES 1. AMAÇ ve KAPSAM Madde 1: Bitirme projesi dersinde örencilerin önceki derslerde edindikleri bilgi ve becerileri kullanarak karmak bir sistemi, sistem bileenini veya süreci

Detaylı

zmir Büyük ehir Belediyesi Ba kanl k Makam na ve belediyemizi ziyarete gelen yabanc ülke temsilcilerine gerekti inde tercümanl k hizmeti vermek.

zmir Büyük ehir Belediyesi Ba kanl k Makam na ve belediyemizi ziyarete gelen yabanc ülke temsilcilerine gerekti inde tercümanl k hizmeti vermek. ABVEDILKLERUBEMÜDÜRLÜÜ DIÞ ÝLÝÞKÝLER ÞUBE MÜDÜRLÜÐÜ Yetki,GörevveSorumluluklar zmirbüyükehirbelediyesi'ninuluslararaslikilerinidüzenlemek. zmirbüyükehirbelediyesibünyesindeyeralanbirimlereavrupabirliiveçeitli

Detaylı

AMER KA B RLE K DEVLETLER SAYI TAYI

AMER KA B RLE K DEVLETLER SAYI TAYI AMERKA BRLEK DEVLETLER SAYITAYI Yazan: Dawid M. WALKER Çeviren: Müslüm PARLAK Amerika Birleik Devletleri Sayıtayı, Birleik Devlet yönetiminin yasama bölümü içerisinde yer alan baımsız bir kurumdur. Genellikle

Detaylı