Şehla Ahmet Paşanın sıbyan mektebi Sultan Beyazıt II camii avlu kapısında, Etyemez tekkesi kitabesi

Transkript

1

2 Şehla Ahmet Paşanın sıbyan mektebi Sultan Beyazıt II camii avlu kapısında, Etyemez tekkesi kitabesi İstanbul'un yüzyılımız başından beri büyük değişikliğe uğradığı ve her geçen yıl biraz daha tarihi çehresini yitirdiği bugün artık kaçınılmaz bir gerçektir. Bu durum tüm olarak bir semtte izlenmekte ve oranın görünümü baştan aşağı değişmektedir. Biz bu yazımızda, şehrin yedinci tepesi eteğinde yer alan ve yıl öncesine kadar eski İstanbulu yansıtan bir semtten, Davutpa. şa İskelesinden söz edeceğiz. Yakın tarihlere kadar İstanbul yaşantısına renk katan tranvaylardan YedikuiejBahçe. kapı aarsında çalışanlar, daracık bir yolun iki yanına sıralanmış, ahşap, belleri bükük, cumbalı, kafesli evler arasından kıvrıla kıvrıla ilerliyerek Davutpaşa İskelesine ulaşırdı. Keli, menin tam anlamı ile XIX'ncu yüzyılın son çeyreğini yansıtan bu semt, bir kaç yıl içeri, sinde tanınmıyacak şekle bürünmüştür. Türk sivil mimarisinin örneği, kendine has özelliği olan o eski ahşap evler yerlerini birbirinin eş, betbe yüzlü, sözde modern yapılara terk etmiştir. Böylece daha dün denilecek, yakın bir tarihe kadar varlığını koruyabilen Davutpaşa İskelesinin çehresi sosyal ve ekonomik nedenlerle birden değişivermiştir. Bununla beraber bölgede bir takım eski evler ile bazı kalıntılar vardır ki, hiç olmazsa bunların ko. runması zorunludur. Davutpaşa iskelesi hamamı Kademi Şerif tekkesi 17

3 BİZANS ÇAĞINDA DAVUTPAŞA İSKELESİ Davutpaşa İskelesinde yerleşme Bizans çağında başlamış ve burası sayfiye yeri olarak kullanılmıştı. Yalnızca buraya ne isim verildiği bilinmemekle beraber Haseki, Cerrahpaşa ve Davutpaşayı kapsamına alan geniş bölgeye «Xerophus» deniliyordu. istanbulu denizden gelecek bir hücuma karşı koruyan Marmara surlarından, Kumsal kapı ile Davutpaşa kapısı (1) arasında uzanan bir kaç parça ve bir burç kalıntısı günümüze kadar gelmiştir (2). Bunun dışında Davutpaşada herhangi bir Bizans eserine rastlamak pek mümkün değildir. Kumsal kapısı ile Davutpaşa kapısı arasındaki surlar çok muhtemeldir ki, XVIII'nci yüzyılın ikinci yarısında yıkılarak ortadan kalkmıştır. Bunlar dışında Etyemez de İşçi Sigortaları Hastahanesinin yapımı sırasında, M. S. II ve III yüzyıllara tarihlendirilen birtakım şapellere rastlanmıştı. Etyemez Tekkesinin hemen yambaşında ufak bir şapel in yan duvarı ile apsidi meydana çıkarılmıştı. Şapel in absidi üzerindeki St. Vierge freskosu ise Ayasofya Müzesine kaldırılmıştır (3). Bununla beraber buradaki tonozlu bir yol ile ufak bir bina buldozerler tarafından maalesef yıkılmıştır. Paspates Langa dan Samatyaya giden yolun solunda bir hırıs'tiyan manastırından söz etmektedir (4). Bununla beraber bir kaç yıl önce esas caddenin kanalizasyonları yapılırken, Bizans yapısı bir takım tonozlar dikkati çekmiş, bir temel kazısı sırasında da akıbeti meçhul bir lahdin varlığından söz edilmiştir. Ancak Davutpaşa İskelesinde esaslı bir araştırma yapılmadığından buradaki Bizans kalıntıları hakkında bildiklerimiz oldukça yüzeyseldir. TÜRK ÇAĞINDA DAVUTPAŞA İSKELESİ İstanbul un fethinden sonra Davutpaşa İskelesinin çehresi birden değişmiş, cami, mesçit, sıbyan mektebi, hamam, dergâh, çeşme gibi benzeri yapılar birbirini peşpeşe izlemiş ve böylece buraya Türk damgası vurulmuştur. Ancak ne varki, bunların büyük çoğunluğu günümüze gelememiş, onlardan yeterince söz eden kaynaklara da pek rastlanmamıştır. Fatih Sultan Mehmet devri sonlarında Mahalle-i Mesçid-i Hacı ilyas, Kürkçü Mesçidi ve Mirza Baba Mesçidi mahallelerinden meydana gelen bu yerde bir kayık iskelesinin, Sadrıazam Davut Paşa hamamının bulu nuşu, semtin Davutpaşa İskelesi ismini almasına sebeb olmuştu. Bugün Kasab İlyas, Kürkçübaşı ve Yalı mahallelerinden meydana gelen Davutpaşa iskelesi, Fatih devrinde Hobyar, Keyçi Hatun ve Sancaktar Hayrüddin mahalleleri ile kuşatılıyordu. (5) CAMİ VE MESÇİTLER Davutpaşa İskelesinde aşağıda kısaca değineceğimiz dini yapılardan Kasab İlyas (Hacı İlyas), Çavuzzade (Ümmü Gülsüm ve Beyazıt-ı Cedid, Etyemez Mescidi) camileri orijinal durumlarını koruyamamakla beraber gene de. iyi bir şekilde günümüze gelebilmiştir. Kasab İlyas Camii: Nimetûceyşten Kasab İlyas tarafından H. 900 ( ) yılından önce yaptırtılan (6) bu cami tarihe Küçük Kıyamet diye geçen 1310 (1894) depreminde ağır hasara uğramış ve yeniden inşâ edilmiştir. Nitekim E. Hakkı Ayverdi de bugünkü yapının eski taşlardan ve 1.50 m. yüksekliğindeki duvarlarından istifade suretiyle 1310 depreminden sonra yapıldığını kaydetmektedir (7). Bugün minare kaidesi ile haziresindeki bazı mezar taşları dışında orijinal bir elemana rastlamak da pek mümkün değildir. Bununla beraber ilk plânda son cemaat yeri bugün olduğu gibi ahşaptı. Son cemaat yerinde görülen ahşap sütun kaideleri de bu durumu açıklamaktadır. Ord. Prof. Ömer Lutfî Barkan ve E. Hakkı Ayverdi. Mahalle-i camii Kasab Hacı İlyas İsmi altında Kasab İlyas Camiinin şu ibareli bir vakfiyesinden söz etmektedir: «Vâkıf-ı mezbûrın (900) Safer inin ev âsıtında vâki olmuş Mevlânâ Yusuf b. Hüseyin imzasıyla bir vakfiyesi vardır.» (8) Çavuşzade Camii (Ümmü Gülsüm Mesçidi): Mimar Sinan yapısı olduğundan söz edilen Çavuşzade Camiini Mustafa Ağa inşâ ettirmiş, (9) Çivicizade kızı Ümmü Gülsüm Hatun da H de ( ) minberini koydurmuştur. Yakın tarihlere kadar yalnızca dört duvarı ayakta duran, harap ve perişan mesçit son yıllarda taş duvarlı, kiremit çatılı olarak tamir edilmiştir. Bu arada muvakkithane kitâbesi de Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesine kaldırılmıştır. Etyemez Mesçidi (Beyazıd-ı Cedid Mesçidi) : Davutpaşa İskelesi ile Sosyal Sigortalar Hastahanesi arasında yer alan Etyemez Mesçidini Sultan Beyazıt II yaptırmış, bugün mevcut olmıyan minberini de mahalle halkından Ömer Ağa koydurmuştur. Bazı kaynaklarda vâkıfının Şeyh Mirza Baba olduğundan söz edilmişse de burada Etyemez Tekkesi Mesçidi ile karıştırılmıştır. Aslında Şeyh Mirza Babanın Etyemez Mesçidi ile hiç bir ilgisi yoktu; Şeyh Mirza Baba Etyemez Tekkesi Mesçidinin bânisi İdi (10). Etyemez Mesçidi, cadde üzerinde ve harap bir halde bulunduğundan 1930 yılında yıktırılarak biraz daha geriye, kare plânlı, çatı ile örtülü olarak yeniden yaptırılm ıştır (11). Mezarlık kapısı üzerindeki H ( ) tarihli Sultan Abdülhamlt ll nin kitâbesi İse Etyemez tekkesine ait olup tekkenin yıkılması üzerine avludaki mezar taşları ve Fesâhat Ustanın çeşme kitâbesi ile beraber buraya getirilmiştir. DAVUTPAŞA İSKELESİNDE YIKILARAK GÜNÜMÜZE GELEMİYEN CAMİ VE MESÇİTLER Davutpaşa İskelesinde kısaca değindiğimiz cami ve mesçitler dışında pek çok yapı yıkılarak yok olmuştur. Bunlar arasında Abacızâde Mesçidi, Abaî Mesçidi, Davutpaşa iskelesi Mesçidi, Hobyar Mesçidi ve Kürkçübaşı Camiinin isimlerini kolaylıkla sayabiliriz. Abacızâde Mesçidi: Davutpaşa İskelesinde, ispa- nakçı Viranesi sokağında (12) olduğu bilinen Abacızâde Mesçidi yüzyılımız başında hiç bir iz bırakmadan yıkılmış ve tarih sahnesinden silinmiştir. Tahsin Öz ün bânisi ve yapıldığı tarih malum değildir dediği (13) Abacızâde Mesçidi zaman zaman yakınındaki Abaî Mesçidi ile karıştırılmıştır. Diğer taraf 18

4 tan Ö. Lutfî Barkan ve E. Hakkı Ayverdi «Mahalle-i Mescid-i Abâyici-zâde» başlığı altında bir vakfiyeden söz etmektedir (14). Abaî Mesçidi: Günümüze gelemiyen bu mesçidin yerini R. Ekrem Koçu şöyle tarif etmektedir: «Davutpaşa İskelesinde Kasab İlyas mahallesinde, bu mahalleyi Kürkçübaşı mahallesinden ayıran Bekârbey sokağında ve Bekârbey tekkesinin yanındaydı.» (15) Abaî Mesçidi, XVII yüzyıl ortalarında, Sultan İbrahim zamanında yaşamış, Rıfaî şeyhlerinden Süleyman Abaî tarafından yaptırılmıştır. Şeyh Süleyman Abaî Bekârbey tekkesi adıyla tanınan Rıfai dergâhınında bânisi olup kendi vakfı onbeş hanesi vardı (16). Mesçit yıkılmasına rağmen yakın zamana kadar duvar kalıntıları ayakta duruyordu. Bekârbey tekkesinin alt katında bulunan şeyhin mezarı da yapı yıkılırken ortadan kaldırılmıştır. Bugün yalnızca minare kaidesi görülmektedir. Davutpaşa İskelesi Mesçidi: Bu mesçit yılları arasında yıkılmış ve bir bir iz bırakmadan ortadan kaybolmuştur. Davutpaşa İskelesi Mesçidini Defterdar Bekir Paşa sur duvarları dışına, deniz kıyısına, altında kayıkhanesi ile birlikte fevkâni olarak yaptırmıştı. Bekir Paşanın Musul civarında H (1639) yılında öldüğü dikkate alınırsa, yapının XVII yüzyılın ilk yarısına ait olduğu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca minberi Cidde de ölerek Mekke de gömülen Sadrıazam Nâili Abdullah Paşa koydurmuştur. Hobyar Mesçidi: Bugün Cerrahpaşa Hastahanesinin göğüs hastalıkları pavyonunun bulunduğu yerde yüzyılımız başlarında Hobyar Mesçidi vardı. Mesçit XVI ncı yüzyıl başında Mısır valisi olan Hoca Üveys Paşa tarafından yaptırılmış, Şehla Ahmet Paşa da buraya bir minber koydurmuştur. Ancak yapı 1692 de yanmş, zamanla arsası Cerrahpaşa Hastahanesi ile birleştirilmiştir. Kürkçübaşı Camii: Davutpaşa İskelesinde, Kürkçübaşı mahallesindeki bu camiin bânisi Kürkçübaşı Ahmet Bey idi. Günümüze gelemiyen mescitten bilinen minberinin Hekimzade Sadrıazam Ali Paşa tarafından yaptırıldığıdır. DAVUTPAŞA İSKELESİ HAMAMI Davutpaşa İskelesinin nisbeten iyi korunabilmiş yapılarından bir diğeri de Davutpaşa İskelesi hamamıdır. İstanbul'un en eski çarşı hamamlarından olan bu yapıyı büyük ihtimalle Sultan Beyazıt II devri sadrıazamlarından Davut Paşa yaptırmıştır. Davut Paşanın H ( ) yıllarında sadrıazamlık yaptığını, ilim ve sanat erbabını koruduğunu ve servetinin büyük bir kısmını hayır yolunda sarfettiğini göz önüne alırsak, hamamın XV nci yüzyıl sonlarında yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Bu hamam halk arasında Zırhçı Hamamı ismi ile tanınmıştı. Bilindiği gibi eski esnaf teşkilâtında her pergambere bir meslek atfedilmiş ve erbabının onun tarafından korunduğunu inanılmıştı. Davut Peygamber zırhçı idi. Davutpaşa İskelesi Hamamını inşâ ettiren Davut Paşa da aynı ismi taşıdığından, buraya «Zırhçı Hamamı» denilmiştir. Davutpaşa İskelesi hamamı oldukça \değlşikliğe uğramıştır. XIX'ncu yüzyıl sonunda önüne üç katlı ahşap bir ev yapılmış, kadınlar kısmı camekânı kahvehaneye çevrilmiş ve gene de pek çok orijinal özelliğini koruyabilmiştir (17). TEKKE VE DERGÂHLAR Davutpaşa İskelesinde bir takım dergâhlar inşâ edilmiş olmasına rağmen bunlardan yalnızca saadi tarikatına âit Kademi Şerif tekkesi günümüze gelebilmiştir. Bunun dışında Etyemez tekkesi, Bekâr Bey tekkesi ve Gümüş Baba dergâhı çeşitli nedenlerle yıkılarak tarih sahnesinden çekilip gitmişlerdir. Etyemez tekkesi (Kara Bıçak Veli Tekkesi): Davutpaşa İskelesi civarında, Sancaktar Hayreddin ve Kasap İlyas mahalleleri arasında yer alan Etyemez tekkesi H (1785) de sadrıazam Halil Hamid Paşa tarafından yaptırılmıştır. Ayrıca Fatih Sultan Mehmetle beraber İstanbul'un fethine katılan Şeyh Derviş Mirza baba Hani Ömer-ül Buharinin mesçidi de tekkeye semahâne olmuştur. Tekke Sultan Abdülhami't II zamanında H. ( ) de Ferid Efendinin şeyhliği sırasında tamir edilmiş ve bunu belirten bir kitâbe de avlu kapısı üzerine konulmuştur. Ancak Etyemez Tekkesi Samatya Sos. yal Sigortalar hastahanesinin yapımı sırasında istimlâk edilerek yıktırılmış, kitâbesi ile bazı mezar taşları yukarıda belirttiğimiz gibi Etyemez Mesçidine nakledilmiştir... o DİĞER DERGAHLAR Üsküdarlı Âşık Razinin manzumelerinden, içerisinden pek güzel ayinler yapıldığını öğrendiğimiz kaadiri tarikatına alt Gümüş Baba Dergâhı da günümüze gelememiştir (19). Diğer taraftan 1894 depreminde yıkılan ve bir daha ihyâ edilmeyen, ismini burada şeyhlik yapmış Alemdar Mustafa Paşanın oğlu Bekâr Beyden alan Bekâr Bey tekkesinden de günümüze pek bir şey kaldığı söylenemez. DAVUTPAŞA İSKELESİNDEKİ MEKTEPLER Davutpaşa iskelesinde cami, mesçit, dergâh gibi yapılar dışında bir takım sıbyan mektepleri de inşâ edilmiştir. Bunlardan Sultan Selim III ün kalfası Naz Perver Kalfa'nın yaptırdığı sıbyan mektebi ile Yokuşçeşme de uzun yıllar karakol binası olarak kullanılan, geç devirlere tarihlendirilen Ahmet Paşa mektebi günümüze gelebilmiştir. Diğer taraftan Yokuşçeşmedeki 13 nolu, iki katlı ahşap ev de altında divanhanesi, üst kattaki muallim odasıyla bir zamanlar Şerif Paşa kız okulu idi. Esas caddedeki Naz Perver Kalfa Sıbyan mektebi, altında çeşmesi, yanında hazireis ile nisbeten iyi korunarak günümüze gelebilmiş tipik bir sıbyan mektebidir. Altındaki Haznedar Usta çeşmesi ile mektebin Şair Sururi Osman Efendiye ait kitâbesini Sünbülzade Vehbi Efendi yazmıştır (19). İstanbul un meşhur sıbyan mekteplerinden biri 19

5 olan Etyemez tekkesi yakınındaki Etyemez Mektebi, Kamer Hatun Mektebi ve Muhasebeci konağı karşısındaki apartımanlar arasında kalan Ayşe Hatun sıbyan mektebinden günümüze hiç bir şey gelememiştir. VE DİĞERLERİ Yakın tarihlere kadar ayakta duran, Türk sivil mimari örneklerinden pek çok konak da çeşitli nedenlerle yıkılmıştır. Bunlar arasında 1931 yılında Atmaca sokağında çıkan bir yangın yirmi evi birden yakıp kül etmiştir. Bu arada İstanbul un pek çok semtinde olduğu gibi her ahşap eve musallat olan müteahhitler buradaki kapıları birer birer çalmışlar ve neticede pek çok güzel konağın, şipşirin evlerin yerlerinde beton blokları yükselivermiştir. Bunun sonucu olarak da Hakkı Paşa, Sadettin Paşa, Rüştü Paşanın zarif konakları yıkılmış, Tevfik Paşanınki yanmıştır. Bugün içlerinden sadece ortaokul olarak kullanılan Muhasebeci konağı kurtulabilmişse de, o da Cerrahpaşa hastahanesinin istimlâk sahası olduğundan ömrü sayılıdır. NOTLAR (1) Davutpaşa kapısının Bizans çağındaki ismi kesinlikle bilinmemektedir. Buna rağmen bazı kaynaklarda ismi St. Emilianus diye geçiyorsa da aslında bu kapı İmp. Konstantinius'un yaptırdığı kara surları üzerinde bulunuyordu. (2) Bkz. F. Dirimtekin, Marmara Surları, İst. 1953, s (3) Bkg. F. Dirimtekin, Etyemez de bulunan bir Ste. Vierge freskosu «Türk Arkeoloji Dergisi» Ank. 1959, S. VIII-2, s (4) Paspatıs, Byzantinai Meletai, s (5) Bkz. E. H. Ayverdi, Fatih devri sonlarında İstanbul mahalleleri, şehrin iskânı ve nüfusu, Ank (6) Bânisinin hazire de bulunan mezar taşında ölüm yılı olarak H. 900 ün gösterildiğini dikkate alacak olursak camiin bundan önceki bir tarihe ait olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu mezar taşı hakkında bkz: F. İ. Ayanoğlu, Fatih devri ricali mezar taşları ve kitâbeleri, «Vakıflar Dergisi», Ank. 1958, s (7) E. H. Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, İst. 1953, s. 17. (8) Bkz: Ö. L. Barkan - E. H. Ayverdi, İstanbul Vakıflar Tahrir Defteri, 953 (1546). Tarihli, İst. 1970, s (9) H. Ayvansarâyi, Hadikat-ül Cevâmi, İst. 1281, s. 79 (10) Bkz. H. Göktürk, Etyemez Mesçidi mad. «İstanbul Ansiklopedisi» İst. 1971, C. 10, s (11) Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver'in Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enstitüsündeki arşivinde bu camiin 1930 yılından önce çekilmiş bir fotoğrafı vardır. (12) İstanbulun dillere destan güzelikteki konaklarından biri olan ve Samatya yangını sırasında yanan Ispanakçızade Mustafa Paşa konağından ötürü bu ismi alan sokak son yıllarda Tayyareci Yurdanur sokağı olarak değiştirilmiştir. Bu durum İstanbul'un tarihi ile ilgili pek çok ip ucu veren sokak isimle- BU GARİP ŞEHİR.. Ötedenberi şikâyet ettiğimiz bir husus, şehirdeki ilân ve reklâm enflasyonudur. Herkesin istediği boy, biçim, sayı ve renkte levhayı istediği yer koyabilmesi, tarl'h ve tabiat güzelliklerinden hayır bırakmıyor ve şehirde bütün görünümlere anarşik ve karmakarışık bir karakter veriyor. En son Sirkeci'de bir firmanın ilkel parmaklıklara çamaşır asar gibi dizdiği peşpeşe levhalar, bu kargaşaya ve sahipsizliğe yeni bir örnektir. Estetik gerekler ve zorunluluklardan başka trafik tekniği bakımından da «şoförlerin dikkatini çekecek» bu gibi reklâmlarla direksiyon başındakinin başını döndürmek doğru değildir. Bu son hususu bildiği anlaşılan reklâm sahipleri de, «filân sabunla yıkan, filânla keselen» cinsinden nasihatler taşıyan levhalardan sonra bir tanesine de «trafiğe dikkat et» ibaresini yazmışlar! Bu kadar lâkırdıdan sonra trafiğe ayıracak dikkat kalırsa tabiî! Reklâmın peşinden bu nasihat, eski bir beyti hatıra getiriyor: Hem yakarsın çeşm-i şimşir-i sitemle âlemi Hem dahi dersin, ser-i kûyumda feryad olmasın! rinin düşüncesizce değiştirilmesi bakımından hazin bir örnektir. (13) T. Öz, İstanbul Camileri, İst. 1962, C. I, s. 17. (14) Ö. L. Barkan - E. H. Ayverdi, aynı eser, s (15) R. E. Koçu, Abat Mescidi mad. «İstanbul Ansiklopedisi» İst. 1958, C. I, s. 4. (16) H. Ayvansarayi, aynı eser, s (17) Bkz. H. Kınaylı, Davutpaşa İskelesi hamamı mad. «İstanbul Ansiklopedisi», İst. 1966, C. 8, s (18) Gümüş Baba dergâhının arsası bugün cadde üzerinde olup apartımanlar arasına sıkışıp kalmıştır. Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesinin kuruluşu sırasında buraya ait bir su teknesi toprağa gömülü olarak bulunmuş ve söz konusu müzeye kaldırılmıştır. (19) Sıbyan mektebi ve çeşme kitâbesi için bkz: Mehmet Ziya, İstanbul ve Boğaziçi, İst. 1336, s t 20 Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi