KENTSEL MEKÂN KULLANIMINDA DEĞĠġĠM: DENĠZLĠ KENTĠ ÖRNEĞĠ

Transkript

1 TC SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ KAMU YÖNETĠMĠ ANABĠLĠM DALI KENTSEL MEKÂN KULLANIMINDA DEĞĠġĠM: DENĠZLĠ KENTĠ ÖRNEĞĠ DOKTORA TEZĠ PINAR SAVAġ YAVUZÇEHRE Tez DanıĢmanı: DOÇ.DR. HÜSEYĠN GÜL ISPARTA, 2010

2 ii

3 iii ÖNSÖZ ÇalıĢmada, Türkiye geneli ve Denizli özelinde, kentsel mekânın tarihsel süreç içinde nasıl değiģim gösterdiğini ortaya konmak amaçlanmıģtır. Denizli kentsel mekânı hakkında, çok farklı çerçeve ve bakıģ açıları ile Denizli mekân değiģimine yaklaģmak mümkündür. ÇalıĢma bu arayıģların bir baģlangıcıdır. Kentsel mekânda değiģimi yönlendiren aktörlerden birinci ağızdan sürecin dinlenmesi, toparlanması ve tespiti çalıģmanın özgün yanıdır. ÇalıĢma boyunca çeģitli zorluklarla karģılaģılmıģtır. AraĢtırılan dönemlerde görev almıģ kiģilere ulaģmakta ve randevu almakta ciddi problemler yaģanmıģtır. Belediyelerde sürdürülen çalıģmalarda, düzenli bilgi ağının ve arģiv sisteminin olmaması, nicel verilere ulaģmada güçlük oluģturmuģtur. Oldukça yoğun yaģanmıģ araģtırma sürecinde karģılaģılan tüm olumsuzluklara rağmen konunun güncelliği ve önemi çalıģmayı verimli ve keyifli kılmıģtır. Bu çalıģmanın ortaya çıkmasında, katkılarından dolayı danıģman hocam Doç. Dr. Hüseyin Gül e; özellikle böyle bir konu çalıģmam konusundaki öneri ve destekleri için Doç. Dr. Hüseyin Özgür e; konu hakkındaki mesleki ve akademik deneyimlerini benimle paylaģan Doç. Dr. S. Evinç Torlak a; Denizli hakkında kaynak bulmamda olağanüstü gayret sarf eden ve tecrübelerini benimle paylaģan Ģehir plancısı Nursel Elbi ye; desteklerini her aģamada benden esirgemeyen aileme, PAÜ ve SDÜ Kamu Yönetimi Bölümü öğretim üyesi ve araģtırma görevlisi arkadaģlarıma, konu hakkında benimle mülakat yapan ve araģtırma süresince bana destek olan herkese çok teģekkür ederim. Böyle bir çalıģmayı yürütebilmem için bana ortam sağlayan ve yüreklendiren eģime, kendi hesabına pek çok sıkıntıyı ve yoksunluğu benimle paylaģan canım kızım ECEM e ise minnettarım.

4 iv ÖZET KENTSEL MEKÂN KULLANIMINDA DEĞĠġĠM: DENĠZLĠ KENTĠ ÖRNEĞĠ Pınar SAVAġ YAVUZÇEHRE Süleyman Demirel Üniversitesi, Kamu Yönetimi Bölümü Doktora Tezi, DanıĢman: Doç.Dr.Hüseyin Gül 365 sayfa, Mayıs 2010 ÇalıĢmanın amacı; kentsel mekân kullanımında, genelde Türkiye de özelde Denizli de değiģim ve dönüģümü hikâye etmek; bu değiģimin neden, nasıl, nerede hangi aktörler ve faktörlerin etkisiyle gerçekleģmekte olduğu sorusunu farklı teoriler ve kavramların yardımıyla kamu yönetimi perspektifinden cevaplandırmaktır. Bir diğer amacı, küreselleģmenin kentsel mekân kullanımına etkilerini Türkiye geneli ve Denizli özelinde irdelemek ve bu değiģimde rol oynayan aktörleri ve faktörleri belirleyerek özellikle kamusal aktörlerin rollerini tespit etmektir. Bu çerçevede, Denizli de ticaret, konut ve sanayi alanlarında değiģim irdelenmiģtir. ÇalıĢmada veri değerlendirme yöntemi olarak; kentsel mekân kullanımında değiģim gerçekleģtirilirken etkin olan aktörler, kurum ve kuruluģlar belirlenmiģtir. Ġlgili kiģilerle görüģmeler teyp kaydı ile yapılmıģtır. Kente ait çeģitli yıllardan derlenmiģ haritalar, fotoğraflar ile kentsel mekân kullanımının yıllar itibariyle değiģimi belirlenmeye çalıģılmıģtır. Sonuç olarak; Denizli de kentsel mekânın kullanımında, yerel ekonominin küresel piyasalarla üretim ve tüketim zincirleri aracılığıyla eklemlenmesi süreci belirleyici bir etkiye sahiptir. Kentin geliģim yönü, yatırımların ne tür alanlarda olacağı, her ne kadar kamu yönetiminin etkisi ve yönlendirmesinde oluģsa da, bu süreçte giriģimciler, spekülatörler ve mülk sahipleri belirleyici bir rol oynamaktadır. Yeni üretim ve tüketim iliģkileri ve hizmetler sektörünün yeniden organizasyonu ile birlikte, gelir gruplarında ve bu gelir gruplarının yaģam alanlarında (konut, çalıģma, eğlenme, dinlenme) önemli farklılıklar oluģmakta ve bu durum mekânın kullanımına da yansımaktadır. KüreselleĢmenin ortaya çıkardığı sonuçlardan birisi olan tüketim toplumunun izleri Denizli de görülmektedir. KüreselleĢme ile ekonomik vurgulu yeni dünya değerlerinin kentsel mekân üzerindeki belirleyicilikleri nettir. Anahtar Kelimeler: Kentsel Mekân, Mekân Kullanımında Değişim, Kentsel Dönüşüm, Denizli.

5 v ABSTRACT CHANGE IN THE USE OF URBAN SPACE: DENĠZLĠ CASE Pınar SAVAġ YAVUZÇEHRE Suleyman Demirel University, Department of Public Administration, Ph.D., Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Hüseyin Gül 365 pages, May 2010 The purpose of this study is to to document the traces of the change and transformation of the use of urban space in Turkey in general and Denizli in special; to search for answers, to the question of why, how, where and which of the actors and factors effect the change from the perspective of public administration with the help of different theories and terms. The other objective is to study the effects of globalization in the use of urban space in Turkey and in Denizli particularly and to identify the actors and the factors especially public actors and their roles in this process of change. In that framework; the transitions in the fields of commerce, housing and industry are examined in Denizli. As the method of data analysis; first of all, the active actors, corporations and foundations that have been active in the transformation in the use of urban space are determined. The interviews with related persons are taped. The traces of change is tried to be followed in urban space in retrospect with the help of the maps and photos from different years. As a result; the process of articulation of local economies with global markets manufacture and consumption chains has a significant effect in the use of urban space in Denizli. Even if the way of the evaluation of the city, where the investments are going to be made is decided by the local authorities; in this process the investors, speculators and the land owners have a significant role. With the new manufacture and consumption relations and the reorganization of service sector, income groups and the living areas of the income groups (housing estate, work, recreational activities, rest), significant differences occur and this situation also effects the use of urban space. The traits of consumption society which is a result of globalization is seen in Denizli. The new world s values definers which have global and economic orientation are clear on urban space. Keywords: Urban Space, Change In The Use Of Urban Space, Urban Transformation, Denizli

6 vi ĠÇĠNDEKĠLER SINAV TUTANAĞI... ii ÖNSÖZ.... iii ÖZET... iv ABSTRACT... v KISALTMALAR DĠZĠNĠ... x HARĠTALAR DĠZĠNĠ... xi FOTOĞRAFLAR DĠZĠNĠ... xii GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. ARAġTIRMA KONUSU VE YÖNTEMĠ 1.1. AraĢtırmanın Konusu ve Kapsamı AraĢtırmanın Amacı ve Önemi AraĢtırmanın Kavramsal ve Kuramsal Çerçevesi AraĢtırma Yöntemi AraĢtırmanın Varsayımları AraĢtırmanın Bağımlı-Bağımsız DeğiĢkenleri AraĢtırma Örneklemi Veri Kaynakları ve Veri Toplama Teknikleri AraĢtırmanın Metodolojisi ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE: KENTSEL MEKÂNDA DEĞĠġĠM BĠÇĠMLERĠ ve DEĞĠġĠM ALANLARI 2.1. Kentsel Mekânda DeğiĢim Biçimleri Kentsel Yayılma ve Büyüme Kentsel GeliĢme Kentsel Köhneme GecekondulaĢma Kentsel Yenileme Kentsel Rehabilitasyon Kentsel Canlandırma... 25

7 vii SoylulaĢtırma Kentsel DönüĢüm Türkiye de Kentsel Mekân Kullanımında DeğiĢime Tarihsel Bir BakıĢ Türkiye de Kentsel Mekân Kullanımda DeğiĢim Alanları Kentin Ticaret Fonksiyonu Kentin Konut Fonksiyonu Kentin Sanayi Fonksiyonu ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. KURAMSAL ÇERÇEVE 3.1. Kapitalizmin Kentsel Mekânı DeğiĢtirme Boyutları Zaman-Mekân SıkıĢması Yaratıcı Yıkım Coğrafi Yayılma Mekânın Kullanım Değeri - DeğiĢim Değeri Rant Teorileri DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. TÜRKĠYE DE KENTSEL MEKÂN KULLANIMINDA DEĞĠġĠM: AKTÖRLER VE FAKTÖRLER 4.1. Aktörler TBMM ve Bakanlıklar Ġller Bankası BaĢbakanlık Toplu Konut Ġdaresi BaĢkanlığı Valilik ve Ġl Özel Ġdaresi Belediye TMMOB ye Bağlı Odalar GiriĢimciler, Ticaret Erbabı, Arsa Sahipleri, Müteahhitler Sivil Toplum KuruluĢları Kent Halkı Faktörler KüreselleĢme Mevzuat Rant Mülkiyet

8 viii Üretim Biçimindeki DeğiĢim Teknoloji ve YaĢam Biçimindeki DeğiĢim Kültür Göç ve Nüfus Yoksulluk Deprem ve Doğal Afetler BEġĠNCĠ BÖLÜM 5. METROPOLĠTENLEġEN VE KÜRESELLEġEN KENT DENĠZLĠ 5.1. Denizli Kentinin GeliĢim Öyküsü Cumhuriyetin KuruluĢuna Kadar Kentin GeliĢimi Arası Kentin GeliĢimi Arası Kentin GeliĢimi Sonrası Kentin GeliĢimi Denizli Kentinin Planlama Süreci Denizli Kentsel Alanının Yönetiminde BütünĢehir Deneyimleri Denizli Kentsel Alanında Sanayinin GeliĢim Öyküsü ALTINCI BÖLÜM 6. DENĠZLĠ KENTĠNDE KENTSEL MEKÂN KULLANIMININ DEĞĠġĠMĠ VE DEĞĠġĠM ALANLARI 6.1. Denizli Kenti Ticaret Alanlarında DeğiĢim Merkezi ĠĢ Alanında Mekân Kullanımında DeğiĢim AlıĢveriĢ Merkezleri ile Kentsel Mekân Kullanımında DeğiĢim Denizli Kenti Konut Alanlarında DeğiĢim Planlı Konut Alanlarında Mekân Kullanımı ve DeğiĢimi Gecekondu Bölgelerinde Mekân Kullanımı ve DeğiĢimi Denizli Kenti Sanayi Alanlarında DeğiĢim Sanayi Bölgelerinde Mekân Kullanımı ve DeğiĢimi YEDĠNCĠ BÖLÜM 7. DENĠZLĠ KENTĠNDE DEĞĠġEN KENTSEL MEKÂN ÖRNEKLERĠNĠN ÇÖZÜMLEMESĠ 7.1. Denizli Kenti Ticaret Alanlarında DeğiĢim Örnekleri Kaleiçi ve Bayramyeri Tarihi AlıĢveriĢ Semti Örneği Forum Çamlık AVM Örneği

9 ix 7.2. Denizli Kenti Konut Alanlarında DeğiĢim Örnekleri YeniĢehir Planlı Konut Bölgesi Örneği KarĢıyaka Gecekondu Mahallesi Örneği Denizli Kenti Sanayi Alanlarında DeğiĢim Örnekleri Denizli Organize Sanayi Bölgesi ve Yarım Kalan Organize Sanayi Bölgeleri Örneği SONUÇ VE ÖNERĠLER KAYNAKÇA EK ÖZGEÇMĠġ

10 x KISALTMALAR DĠZĠNĠ ABD AKP ANAP AVM Bkz. CHP ÇDP DOP DYP KAKS km. KOBĠ KÖY MĠA OSB Amerika BirleĢik Devletleri Adalet ve Kalkınma Partisi Anavatan Partisi AlıĢveriĢ Merkezi Bakınız Cumhuriyet Halk Partisi Çevre Düzeni Planı Düzenleme Ortaklık Payı Doğru Yol Partisi Kat Alanı Katsayısı Kilometre Küçük ve Orta Büyüklükteki ĠĢletme Kalkınmada Öncelikli Yöreler Merkezi ĠĢ Alanı Organize Sanayi Bölgesi s. Sayfa S. Sayı STK TAKS TBMM TMMOB TOKĠ yy. Sivil Toplum KuruluĢu Taban Alanı Katsayısı Türkiye Büyük Millet Meclisi Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Toplu Konut Ġdaresi Yüzyıl

11 xi HARĠTALAR DĠZĠNĠ Sayfa Harita 5.1 Denizli ye Ait Osmanlıca Pafta Örneği Harita tarihli Belediye ve Mücavir Alan Sınırları Harita Yılı Denizli Belediyesi ve Mücavir Alan Sınırları Harita 5.4: 1994 yılı Belediye ve Mücavir Alan Sınırları Harita 5.5. Denizli 1/25000 Ölçekli Ġl Çevre Düzeni Planı Harita yılı Denizli Belediyesi ve Mücavir Alan Sınırları Harita Mahalli Seçimler Sonrası OluĢan Denizli Belediyesi Ġdari Sınırları Harita 6.1 Denizli deki AVM ler Harita 6.2. Denizli Sokak Krokisi Harita 7.1. Denizli Belediyesi nin Mahkeme Kararı Sonrası Gösterdiği YeĢil Alanlar Harita 7.2. YeniĢehir Semti ile Çamlık Semti Arası Askeri GeçiĢ Yolu

12 xii FOTOĞRAFLAR DĠZĠNĠ Sayfa Fotoğraf 5.1: XX. Yüzyılın BaĢında Geçirilen Deprem Sonrası Denizli Fotoğraf 5.2. Ark ve Pınarlarıyla Ünlü Eski Denizli den bir Kesit Fotoğraf lerde Denizli Kent Merkezinin Havadan Fotoğrafı Fotoğraf yılında Denizli kenti Fotoğraf 5.5. Kentin Kanalizasyonuna KarıĢan Arklar Fotoğraf 6.1. Denizli Eski Tabakhane Fotoğraf larda Delikliçınar Caddesi Fotoğraf 6.3. Denizli Delikliçınar Meydanı Fotoğraf 6.4. Denizli ÇaybaĢı Caddesi Fotoğraf 6.5. Yanan KurĢunlu Evi Fotoğraf 7.1. Kaleiçi Semti ve Civarı Fotoğraf 7.2. Sonu Getirilemeyen Demokrasi Gençlik ve Kültür Merkezi Projesi Maketi 275 Fotoğraf 7.3. Denizli Forum Çamlık AVM Fotoğraf 7.4. Denizli YeniĢehir Semti Fotoğraf 7.5. DönüĢüm Projesi Uygulanacak Alanın Yıkım Öncesi ve Sonrası Hali Fotoğraf 7.6. Evlerini Terk Edenler Ġçin ĠnĢa Edilen ve TOKĠ nin BoĢalan Alana Yapmayı ve Pazarlamayı Planladığı Binaların Maketleri Fotoğraf 7.7. KarĢıyaka Mahallesi (Bağırsak Deresi Bölgesi) 1/1000 Ölçekli Kentsel Tasarımı Projesi Fotoğraf 7.8. Yerel Seçimler Öncesi DönüĢüm Alanına Konulan Levha Fotoğraf 7.9. Denizli Organize Sanayi Bölgesi Hava Fotoğrafı

13 1 GĠRĠġ Bir ülkeyi anlamanın ve yönetmenin ana mekânı olma yolunda giderek önemini artıran kent (Keyman, 2009), tarımsal olmayan üretimin yapıldığı ve daha önemlisi hem tarımsal hem tarım dıģı üretimin dağıtımının kontrol fonksiyonlarının toplandığı, belirli teknolojik geliģme seviyelerine göre büyüklük, heterojenlik ve bütünleģme düzeylerine varmıģ yerleģme biçimidir (Kıray, 1998a: 28). Kentsel mekân, tarihsel ve doğal unsurlarca biçimlendirilmiģ, ideoloji ya da siyasetten arındırılamayan toplumsal bir üründür (Lefebvre, 1976: 28). Kentsel mekân birbirine kapalı, sınıfsal ve kültürel olarak bölünmüģ, kendi içinde homojen ama bir bütün olarak parçalanmıģ adacıklardan oluģan (KurtuluĢ, 2005: ), doğal ve yapılaģmıģ çevrenin oluģturduğu bir algı alanıdır (Hasol, 2009). Kentin, yerel-ulusalbölgesel-küresel etkileģim ağlarının kesiģtiği toplumsal, sosyal ve fiziki bir mekân olması sonucu, kentsel mekân, yüzyıllar boyunca ekonomik, sosyal, teknolojik ve siyasal süreçlerin etkisinde değiģim/dönüģüm geçirmektedir. Yirminci yüzyıl, sanayileģmenin getirdiği sosyo ekonomik dönüģüm, hızlı kontrolsüz kentleģme süreci ve modernleģme çabaları ile birlikte kentsel mekân birçok ciddi soruna ve değiģime sahne olmuģtur. Özellikle II. Dünya SavaĢı sonrasında bombalanarak zarar gören, yakılıp yıkılan kentlerin onarılması, imarı, rehabilitasyonu amacıyla çeģitli arayıģlar içine girilmiģtir. Kentsel mekânda değiģim hareketleri 1 ilk olarak, Avrupa da özellikle 19.yy sonlarında yaģanan hızlı kentsel büyüme sebebi ile ortaya çıkmıģ ve yıkıp yeniden yapma olarak kurgulanan süreci tanımlamak için kullanılmıģtır. 19.yy dan günümüze kadar kavram, içinde bulunduğu sosyo-ekonomik ve politik duruma referans vererek, değiģik anlamlar yüklenerek günümüze kadar gelmiģtir. Türkiye, özellikle Ġkinci Dünya SavaĢı ndan sonra hızlı bir değiģme sürecine girmiģtir. Ekonomiden sosyal ve kültürel alana ve siyasi-idari yapılanmalara kadar geniģ bir yelpazede ortaya çıkan değiģim ve dönüģümler, yeni fırsatlar ve açılımların 1 Bu arayıģlar içinde yer alan sorun ve çözüm yöntemleri de araģtırmanın öznesini oluģturmakta olup bunlardan en bilineni olan kentsel dönüģüm ki bu kavram çalıģma boyunca kentsel mekânda görülen diğer değiģim biçimlerini de kapsadığı için sıklıkla kullanılmaktadır.

14 2 yanında bazı sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu süreçte değiģimin en hızlı yaģandığı alanlardan biri de kent mekânı ve kentleģme olgusudur (Ökmen, 1996: 239) lı yıllardan itibaren kent ve kentleģme meseleleri sürekli olarak Türkiye nin gündeminde önemli bir yer iģgal etmektedir. Hızlı nüfus artıģı, tarımda verimin düģüklüğü, tarımsal gelirin azlığı, toprak iyeliğinin dengesiz dağılımı, tarımda makineleģme, iģlenebilir toprakların sınırına yaklaģılması, terör, kan davaları, doğu bölgelerindeki kötü hava koģulları, ulaģım imkânlarının artması, iletiģimin artması, geri dönenlerin anlattıkları ve kentte iģ imkânlarının artması gibi faktörlerin etkisiyle kentlere göçün hızlanması kentli nüfusun hızlı artıģı sonucunu doğurmuģtur. Hükümetlerin kamusal hizmetleri kentsel mekânlarda yoğunlaģan nüfusa daha kolay sunabilecekleri varsayımı da hızlı kentleģmeyi körüklemiģtir. Tüm bunlar, ekonomik, sosyal, kültürel ve yönetsel diğer sorunları da beraberinde getirmiģtir. GeliĢmekte olan bir ülke olarak Türkiye, kentleģmesi ve mekân kullanımı itibariyle de Batılı geliģmiģ ülkelerden farklı niteliklere sahiptir. SanayileĢmiĢ toplumlarda kentleģme, tarihsel geliģimi içinde genellikle kalkınma ile birlikte yürümüģtür. GeliĢmekte olan ülkelerde ise sanayileģme, kentleģmeyi yavaģ bir hızla arkadan izlemektedir. Batıda kentleģme liberal bir ekonomik düzen içinde baģlamıģ ve geliģmiģtir (KeleĢ, 2004: 26). Türkiye de sanayileģme ve teknolojik geliģme batılı ülkelere göre geç baģlamıģtır. Türkiye de kentleģmenin belirgin özellikleri; kentleģme hızlı bir Ģekilde sürerken, kentleģme düzeyinin batılı ülkelere göre düģük bir düzeyde oluģu, kentli nüfus oranının düģük olmasına rağmen, hızlı kentleģme nedeniyle kentli nüfusta büyük bir artıģın oluģu ve bazı kentlerin daha fazla büyümesi, bu özelliklerden birkaçıdır. Ayrıca, çeģitli coğrafi bölgeler arasında hem bugünün kentlerinin dağılıģı, hem de genel olarak kentleģme derecesi ve hızı bakımından farkların olması da Türkiye kentleģmesinin özellikleri arasındadır. Türkiye deki sanayileģmeye paralel geliģmeyen kentleģmenin varlığı ve sanayileģme ile ticaret gibi diğer sektörlerin ihtiyaçlarının ötesinde insanların kentlere gelmesi sağlıksız ve düzensiz kentleģme ile mekân kullanımı sorunları ortaya çıkarmaktadır (Ökmen, 1996: 240). Mekânda kontrolsüzce ve kendi kısa vadeli çıkarını maksimize edecek Ģekilde dolaģan ve yer seçen sanayi, kentlerin geliģmeden büyüyüp yayılmasına yol açabilmektedir. Göç dalgalarıyla büyük kentlere sürüklenen insanlar

15 3 ve küçük giriģimciler karģısında gerekli ve uygun önlemleri zamanında alamayan ulusal ve yerel politika yapıcı ve yöneticilerin varlığında Türkiye kentleri, içinden çıkılması güç açmazlara sürüklenmektedir sonrası geniģ bir dünya coğrafyası üzerinde uygulanmaya baģlanan neoliberal politikalar, kentlerin ekonomik ve sosyal geliģmeleri üzerinde oldukça belirleyici olmaya baģladı. Kentsel mekânın sermaye birikimi için önemli bir kaynak olmaya baģlaması ve istihdam politikaları ile sosyal politikaların gündemden düģmesi, bu sürecin temel özellikleridir. Refah devleti uygulamalarının zayıfladığı 1970 sonları; artan iģsizlik, yoksullaģma, mekânsal ve sosyal açıdan gerileyen semtlerin artıģı, kamusal hizmetlerin gerilemesi ve bu alanın giderek özelleģmesi gibi sorunların öne çıktığı yıllardır. Refah devleti uygulamalarının baģarısızlığını ilan eden neo liberal politikalar, 1980 sonrası baģlayan uygulamaları ile yeni bir kapitalist süreci baģlattı. Kamu harcamalarının ve istihdamın azaltılması, yeni dönemin baģat politikası oldu. Kentler ise bu sürecin ekonomi politikalarında stratejik bir önem kazandı (ġen, 2006: 22; Gül ve Sallan Gül, 2004: 967) den itibaren, sermaye piyasalarının oluģumu, serbest ticaret ve üretim bölgelerinin kurulması, bankacılıktaki geliģmeler birçok geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkede olduğu gibi Türkiye nin de kentleģme yapısını etkilemektedir. Neoliberal ekonomi ve buna bağlı kentleģme politikaları ile kentsel mekân kullanımları Türkiye nin büyük, orta ölçekli ve kıyı kentlerinde hızla değiģmektedir. Türkiye nin birçok kentinin hem merkezinde hem de çeperinde kalitesiz, niteliksiz ve kimliksiz mekânlar ortaya çıkmaktadır. Orman ve su havzaları kontrolsüz yayılmalardan en çok etkilenen bölgeler olmuģtur. Kent merkezlerinde yaģanan süzülme ve kimlik değiģtirme süreçleri de plancılık, yönetim ve ekonomi ilkeleri yeterince gözetilmeksizin gerçekleģmektedir. Birçok aktörü ve faktörü olan bu süreçte kentlerin yenilenmesi, dönüģümü, değiģimi kaçınılmaz bir gereklilik olarak öne çıkmakta olup kamu yöneticisi ve planlamacıların en güncel konusu haline gelmektedir. Kent yenileme ve dönüģüm artık büyük kentlerde, plansızlık, bürokrasi, düģük yaģam standartları, sağlıksız yapılaģma, deprem ve diğer afetler karģısında bir kurtuluģ yolu olarak görülmektedir. DönüĢüm, hızla geniģ kapsamlı/bütüncül planlamanın yerini almaya baģlamıģtır. Belediyeler plan uygulaması yerine dönüģüm projeleri yapar hale gelmektedirler.

16 lerden buyana sürdürülen yeni dünya düzenine uyum politikaları, yaģanan ekonomik krizler, iktidarı paylaģan koalisyonlar ve dıģ dünya iliģkileriyle belirlenen ekonomik tedbir paketleri öne çıktıkça, Türkiye nin yerleģme yapısında ve nüfusun mekânsal dağılımında da değiģmeler olmaktadır. YoksullaĢmanın etkisiyle nüfusun ülke mekânında ve kentlerdeki dağılımında da önemli değiģmeler gerçekleģmekte, kentlerde zenginlik durumuna göre mahalleler ve mekânlar ayrıģtığı gibi zenginlik ile fakirlik yan yana da gelebilmektedir. Daha yeni bir olgu olarak Türkiye de birçok görece büyük kentlerde gözlenen bir eğilim de kentin merkezi mahallerinde fakirlerin boģalttığı veya terk etmek zorunda kaldığı alanlarda zenginlerin konutları ile iģ ve alıģveriģ merkezlerinin yükselmesidir. Ülke ekonomisinin dünya ile iliģkileri arttıkça, kentlerde nüfus ve nüfusun hareketliliği artmaktadır lerde sıkça baģvurulan ama 2000 li yıllara kadar tekrarlanan imar affı yasaları ve bunlara göre oluģan imar-ıslah planları furyası sonucu büyük kentlerdeki gecekondu alanları küçük giriģimci yap-satçı müteahhitlere teslim edilmiģtir. Kentler plansız ve aģırı yoğun yapılaģmaya terk edilerek, kamusal ortak alanları ya da sosyal ve teknik donatıları eksik mekânlara dönüģmektedir. Kentsel dönüģüm projeleri de genellikle sağlıksız beton yığınları halindeki yapılaģma ve mekân kullanımlarını önlemeye yetmemekte hatta daha da artırmaktadır. Büyük kentlerin yurtdıģı iliģkileri arttıkça, örgütlü arazi geliģtirme Ģirketlerinin, gayrimenkul yatırım ortaklıklarının, büyük inģaat Ģirketlerinin, konut kooperatiflerinin ve devletin toplu konut sunum biçimleri de değiģmektedir. Toplu konutlar yanında, toplu iģyerleri (küçük sanayi siteleri, organize sanayi bölgeleri, vb.), büyük alıģveriģ merkezleri (süpermarketler, hipermarketler, plazalar) kent içindeki olası büyük parsellerde ve kent dıģındaki geniģ alanlarda yer seçmektedirler. Kentlerin çeperde kırsal-kentsel etkileģimin ana görüntüyü oluģturduğu yarı kırsal alanlarda uygun arazi büyüklük ve fiyatları ile güçlü ulaģım imkânları gibi nedenlerle büyüme eğilimleri de gerçekleģmektedir. Bu geliģmelerin önemli bir kısmı üst ölçekli bütüncül bir plana bağlı olmadan üretilen mevzii imar planı ve mimari projelerle veya hiçbir plan olmadan ya da var olan planlara uyulmadan gerçekleģtirilmektedir. Kentsel geliģme ve dönüģümde, mekânsal geliģmenin sorumlu kuruluģlarının yanı sıra diğer ilgililerin de düģünsel düzlemde yeterince çaba sarf ettikleri söylenemez. GeliĢmiĢ ülkelerde mekânsal geliģme ve

17 5 arazi kullanımı konusunda yeni bakıģ açıları ile bunları uygulamaya aktaracak araçlar ve kurumsallaģma çabaları varken 2, Türkiye de bu alanda tatmin edici yapılanma sağlanamamıģtır. Ekonomik zorluklar ve süreklilik kazanan ekonomik bunalımlar değiģen dünya dinamikleri ile yereldeki ihtiyaçlara paralel yeni politika saptama ve uygulamada engeller oluģturmaktadır. Türkiye de kent planlama yaklaģımında klasik yaklaģım egemendir. Klasik yaklaģım, sosyo-ekonomik verileri kullanmak yerine daha çok sayısal kestirim ve tanımlamalar yapar. Özellikle nüfus, istihdam, ulaģım gibi değiģimlerin tahminlerini yaparak bunlar için gerekli olan kentsel alan büyüklüklerini ve kentin neresinde olacağını gösteren fiziksel planlamayı öne çıkaran bir belge niteliği taģır. Ancak, çok hızlı değiģen ve birbirinden farklılaģan kentsel mekânları, tek ve klasik planlama anlayıģı ile değerlendirerek yönlendirmek güçleģmekte ve kentler kendi dinamikleri ve dıģ dünya ile iliģki kurabilme yetenekleri doğrultusunda yeniden Ģekillenmektedir. Bir baģka değiģle, kentin soyutlanmıģ, baģka kurallar, dinamiklerle iģleyen ve birbirine yabancılaģan bağımsız parçaları; planlama ilke ve politikalarını bir anda atıl bırakarak, süreci geriden takip etmelerine neden olacak bir hızla değiģmektedir. Planlama ile iliģkili yönetimler plan hazırlanmasına önem vermekte fakat bunun nasıl ve ne ölçüde uygulanabileceği üzerinde durmamaktadır. Kent planlarının oluģmasında çok sayıda aktör ve faktör etkindir. Kentsel topraklar, sermaye için önemli bir yatırım aracı haline dönüģmüģtür. Üretime yatırım yapmak yerine, büro, konut ve özellikle lüks konuta yapılan yatırımlar artmaktadır. Kentsel yeniden yapılanma olarak adlandırılan bu süreç, mekânsal yapıda önemli farklılaģmalar ve çeliģkiler yaratırken, diğer yandan spekülatif bir süreç olarak kentsel alanların aģırı değerlenmesine yol açmaktadır. 2 Ġngiltere de planlamayı destekleyici kılavuzluk (supplementary planning guidance) olarak adlandırılan süreçte tasarım yönetmelikleri, tasarım özetleri, tasarım kılavuzu ve geliģme özetleri (design codes, design briefs, design guides ve development briefs) bu kapsamda üretilmektedir. ABD de ise bu süreç genellikle gözden geçirme (design review) olarak tanımlanmakta ve kentsel tasarım kılavuzu (urban design guideline) gibi tasarım denetimi araçları üretilmektedir. Fransa da da kentsel mekândaki değiģimin yönlendirilmesinde kent planları, nazım plan, arazi kullanım planı tek baģlarına yeterli görülmemekte planlama alanı, bölgeleme planı gibi araçlar kullanılmaktadır (Ünlü, 2006a: 68). Amerika da ulusal ölçekte arazi kullanımlarından, yerel yönetimlerin hazırladıkları yerel planlara kadar, yeni Ģehircilik hareketi içinde kabul ettikleri Ahwahnee Yeni ġehircilik Ġlkeleri ne uyulur (Giecillo, 2008: alıntılayan Çubuk, 2009).

18 6 Üretim sürecinde meydana gelen değiģimlere bağlı olarak küreselleģme adını verdiğimiz ulus devlet sınırlarını aģan iliģki ağlarının ortaya çıkması, kentlerin konumunda önemli değiģiklikleri beraberinde getirmiģtir. Eskiden ulus devletler arasında gerçekleģen sermaye, mal, hizmet ve bilgi akıģlarının çoğu bugün artık kent ve firmalar arasında gerçekleģmektedir. Bu süreçlerin sonucunda, kent yönetim sistemi, kent fiziksel mekânı küreselleģmenin ve küresel aktörlerin etkisindedir. Yukarıda ele alınan süreçler boyunca, Türkiye hakkında kentsel mekân kullanımı ve kentsel dönüģüme iliģkin yol göstermeye yardımcı Türkçe literatür geniģleme ve olgunlaģma sürecinde olup özellikle Ġstanbul, Ankara, Ġzmir ve Bursa gibi kentler açısından zenginleģmektedir. Türkiye nin özellikle büyük kentlerinde mekân kullanımına dair, küçük bir kısmı 1990 lar öncesinde yayımlanmıģ, genellikle son 20 yılda (1990 dan buyana) gerçekleģtirilen yayınlara rastlanmaktadır. Bunlar arasında, örneğin Ġstanbul 3, Ankara 4, Ġzmir 5, hakkında yazılmıģ eserlere sıklıkla rastlanırken, büyük kentler hakkında yazılan eserlerde genelde kent bütününe bakılmak yerine bir veya birkaç mahalle (alt bölge) çapında çalıģmalar 6 yürütülmüģtür. Denizli ölçeğindeki kentlerde konuyu, özellikle de kamu yönetimi ve kamu politikası perspektiflerinden ele alan çalıģmalar 7 çok sınırlı sayıdadır. ÇalıĢmada, Türkiye de kentsel mekân kullanımında değiģim ve bu konuda etkili olan aktörler ve faktörler kamu yönetimi perspektifinde ele alınmaktadır. Kentsel mekân kullanımında değiģim, uygulama alanı olarak seçilen Denizli kent merkezi özelinde irdelenmektedir. Denizli hakkında yapılan bu çalıģmada sadece bir mahallenin değil, birden çok mahallenin ve tek bir kentin, farklı kullanım alanlarındaki mekânsal dönüģümü farklı dinamiklerin, aktörlerin ve mekân kullanım biçimlerinin birbirleriyle iliģkileri de gözetilerek ele alınmaktadır. 3 Bkz; Behar ve Ġslam, 2006; Aksoylar, 2006; Ergün, 2006; Stokes, 2006; TaĢan Kok, 2006; KurtuluĢ, 2005; Öktem, 2005; ġen, 2005; ODTU MATPUM, 2005; KeleĢ, 2003; Gürler, 2002, Ġnal, 2002; Hacısalihoğlu, 2000; Keyder, 2000; Akın, 1999; Tümertekin, 1997; Tekeli, 1992a, Tümertekin, Bkz; Sargın, 2009; Batuman, 2006; Erol, 2005; ġenyapılı, 2004; Gül ve Sallan Gül, 2004; Torlak, 2001; Gökçe, 2000; Alkan, 1998; Tankut, 1993; Eraydın, 1992; KeleĢ, Bkz.; Turan, 2007; Oral, 2004; Mutluer, 2000; Kıray, 1998b. 6 Bkz.; Erder, 2006; Firidin Özgür, 2006; ġen, 2006; Oruç ve Giritlioğlu, 2005; Yırtıcı, 2005; Burnaz, 2004; Erkip, 2005; Ayten, Bkz.; Isparta için (Gül vd., 2008), Kayseri için (Doğan, 2007), Mersin için (Ünlü, 2007, 2006b; Doğan, 2002), Diyarbakır için (Bilgihan vd., 2006; Bağlı ve Binici, 2005); Çorlu için (Sazak, 2004), Bursa için (Kaygalak, 2009; Aslanoğlu, 2000), Sivas için (Ökmen, 1996).

19 7 Kamu yönetimi disiplininin kavram ve bakıģ açılarını unutmadan Denizli deki mekân değiģikliğini hikâye etmek ve kentsel mekânda değiģimi yönlendiren aktörlerden birincil ağızdan sürecin dinlenmesi, bunu yaparken de değiģik disiplinlerden akademik tarafı öne çıkmayan birinci el kaynakların kullanılıp bir toparlama yapılması çalıģmanın özgün yanıdır.

20 8 BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. ARAġTIRMA KONUSU VE YÖNTEMĠ AraĢtırma konusu ve yöntemi bölümünde; araģtırmanın konusu ve araģtırma sorusu, araģtırmanın önemi, diğer çalıģmalardan farklılığı ve amacı ortaya konmaktadır. ÇalıĢmanın kavramsal ve kuramsal çerçevesi kısaca tanımlanmaktadır. ÇalıĢmanın araģtırma yöntemi baģlığı altında; araģtırma varsayımları belirlenmekte, araģtırmanın bağımlı-bağımsız değiģkenleri sıralanmaktadır. Ayrıca araģtırmanın kapsamı ve örneklemi, veri kaynakları, veri toplama teknikleri saptanmaktadır. Son olarak çalıģmanın veri değerlendirme yöntemi açıklanmaktadır AraĢtırmanın Konusu ve Kapsamı AraĢtırmanın konusu, genelde Denizli kent merkezinde, özelde kentin ticaret, konut ve sanayi alanlarında meydana gelen, mekân kullanımındaki değiģimlerdir. Coğrafi kapsam olarak kent merkezi alınmıģ, ancak son yasal değiģiklikten sonra geniģleyen Denizli Belediye sınırları nedeniyle bu kapsam geniģlemiģtir. Türkiye kentleģme yazınında Cumhuriyetin kuruluģ döneminde mekânsal yapının nasıl değiģtiği genelde kültürelci bir bağlam olan BatılılaĢma-ModernleĢme Kuramları çerçevesinde kimi zamanda birbirinden kopuk biçimde tartıģılmaktadır. Oysa bu süreç boyunca kentlerin değiģimi daha genel bir sosyo-ekonomik ve politik dönüģümü içermekteydi. Bu dönem Türkiye kentselliğinin temelleri atılan yepyeni bir evreyi baģlatıyordu (Kaygalak, 2009: 28). Denizli (Laodikiea) kuruluģundan itibaren büyük bir ticaret ve üretim merkezi olmuģtur. Denizli 19. yüzyılın sonundan itibaren gerek farklı ticaret kollarındaki giriģimciliği gerek ticaret kültürü ile sosyomekânsal yapılanması kapitalist süreçlerin etkisi altına girmiģtir. Denizli toplumsal ve mekânsal örgütlenmesindeki değiģimde devletin yasal, kurumsal düzenlemeleri ve politikaları bu süreci hızlandıran önemli araçlar olduysa da kentin değiģim dinamiği iç ve dıģ etmenlerin etkisiyle oluģan ekonomik ve toplumsal faktörlerdir. Denizli, sermaye, hammadde, emek ve kültür açısından zengindir. Kentin coğrafi konumu ve dokuma alanında yüzyıllardır sürdürdüğü ünü, canlı ticaret yaģamı ve giriģimciler arasındaki iyi bağları, kooperatifleģmeler ile geliģkin ticari ve sosyal altyapısı kentsel

21 9 değiģimin tarihsel koģullarını yaratmak açısından belirleyici rol oynamıģtır. Denizli nin 20. yy. boyunca mekânsal yeniden yapılanmasının niteliği kapitalisttir. Cumhuriyetin kuruluģundan sonra Denizli kentsel mekânındaki değiģimler, ekonomik geliģim ve kapitalizmin etkileri temel alınarak incelenmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında kentsel mekândaki modernleģme çabaları sorgulanmakta, bu dönemde kentin mekânsal geliģimi irdelenmektedir arası elli yıl boyunca kentsel mekândaki değiģim kapitalist süreçlerin etkisi ile de açıklanmaktadır. Denizli kenti kapitalist kentleģme süreci, ticaret hayatının etkinliği ile 19. yy sonlarında baģlamıģtır. Söz konusu niteliğin ekonomik, toplumsal ve siyasal düzeylerde olgunluğa eriģmesi 1950 sonrasına denk gelmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında, modernleģme dönemine denk gelen süreçte Denizli kentsel mekânında Sümerbank Fabrikası dıģında devlet yatırımına rastlanmamaktadır yılında Denizli kalkınmada öncelikli yöreler (KÖY) kapsamına alınmıģtır. SanayileĢmenin artmasına paralel kentsel mekânda kapitalist unsurlar daha ön plana çıkmıģtır. ÇalıĢmada, 1973 sonrası Denizli nin ekonomik geliģiminin ve sanayileģmesinin kent mekânında en fazla etkilendiği düģünülen kentin ticaret, konut ve sanayi fonksiyonlarındaki mekânsal değiģimler incelenmektedir. Denizli kentsel alanındaki mekân kullanımında değiģim, kentin ticaret fonksiyonu için; kentin büyümesi karģısında yetersiz kalan, köhneleģen MİA ve MĠA ya belli ölçülerde ve kullanımlar açısından rakip, kentsel alanda küreselleģmenin tüketim mekânı olarak yer alan AVM ler irdelenmektedir. GeliĢen sanayileģmenin sonucu büyüyen Denizli, hızlı bir nüfus artıģı yaģamıģtır. Kent, çevre ilçe ve çeģitli illerden yoğun Ģekilde göç almıģ, konut sorunu ortaya çıkmıģtır. ÇalıĢmada, kentin konut fonksiyonundaki değiģim mekânları olarak, planlı konut alanları ve gecekondu mahalleleri ele alınmaktadır. Kentin geliģen sanayi fonksiyonundaki değiģim mekânları olarak sanayi alanları, sanayi siteleri ve OSB ler ile incelenmektedir. Kentsel mekândaki olası değiģim alanlarından sosyal donatı alanları, askeri alanlar, kamu alanları, eğlence dinlence mekânları, ulaģım ya da çevresel (yeģil alan, park bahçe vb.) unsurlardaki değiģim incelemeye alınmamaktadır.

22 10 Denizli ekonomisi hakkında 8 son yıllarda hatırı sayılır bir literatür oluģmaktadır. Denizli kentinin geliģimi, mekân kullanımı ve kentsel dönüģüm projeleri üzerine ise bir dizi çalıģma 9 gerçekleģtirilmiģtir. Bunlardan bir kısmı daha akademik iken bazıları birinci el bilgi sağlayan kaynaklar olarak kalmaktadır. Denizli kentinin planlanması 10, geçirdiği dönüģüm 11, mekân kullanımı 12, yapı stoku 13 hakkında çoğu yarı-akademik ve kısa soluklu birkaç akademik çalıģmadan öte yazına rastlanmamaktadır. Denizli hakkında yapılacak olan bu çalıģma bir ilk niteliği taģıyacaktır. Denizli kentinde küreselleģmenin doğrudan ve dolaylı etkileri gözlemlenmektedir. Denizli kenti geliģmiģ tekstil ve diğer bazı sanayi kolları, mermer üretimi ve dıģ satımı, turizm ile küresel üretim zincirlerine eklemlenmekte, yeni açılan alıģveriģ merkezleri ile yabancı turist de çeken turistik tesisleri yoluyla da küresel tüketim zincirlerinde yerini almaya çalıģmaktadır. Uzun süre kendi sermayesi ve giriģimcisi ile geliģen kentte, alıģveriģ merkezleri, çimento sanayi, cam sanayi gibi alanlarda ilk defa yabancı giriģimciler görülmektedir. Ġleriki yıllarda gıda sanayi, kaplıca ve sağlık turizmi, uluslararası taģımacılık, organik ve örtü altı tarımsal üretim gibi alanlarda daha fazla doğrudan yabancı sermaye yatırımları veya iģtiraklerinin Denizli de boy göstermesi beklenmektedir. KomĢu illerin ilçelerinin çoğuna göre ticaret, alıģveriģ ve hizmet merkezi konumu güçlenen Denizli kenti artan nüfusu ve yeni ticari ve hizmet alanlarına duyulan ihtiyaç nedeniyle mekân kullanımında kaymalar ve farklılaģmalar yaģamaktadır. AraĢtırmada bu değiģimler farklı disiplin ve anlayıģlardan gelen 8 Denizli ekonomisi için Bkz.; Mortan ve Arolat, 2009; Özuğurlu, 2008; Özaslan, 2007, 2005, 2004; Özgür, 2007, 2006; Haytaoğlu, 2006; Özelçi Eceral, 2006; AslantaĢ, 2005; Haytoğlu, 2005; Karaçay ve Erden, 2005; Dağdeviren, 2004; Ġnceoğlu, 2004; Pınarcıoğlu, 2000; Erendil Türkün, 2000, 1998; Eroğlu, 1998; Kazdağlı, 1998; BeĢtaĢ, 1997; Mutluer, Bkz.; Kodal, 2008, 2006; Aygören, 2007; Baykara, 2007; Ġnan, 2007; Koç, 2007; Kodal, 2007; Özçelik, 2007, 2006; ġimģek, 2007; Tuncel, 2007; ErtaĢ, 2006; Kutludağ, 2006; Uykur, 2005; Ataman, 2004; Özpınar, 2004; ġemsioğlu, 2004; Ġnceoğlu, 2001; Gökçe, 2000; Erarı, 1999; Plevne, 1999; Demir, 1996; Ünal, 1988; IĢık, 1996; Baykara, 1989; Toker, 1967; Akça, 1937, Bkz.; BektaĢ, 2007; Elbi, 2007; Savru, 2006; Ataman, 2004; Aygören, 2001; Ertenoğlu, Bkz.; Keyman ve Koyuncu Lorasdağı, 2010; Ciğeroğlu, 2008, 2007; Kök, 2007; Üçyıldız, 2001; BektaĢ, 1999; Tanyeli, Bkz.; Özgür, 2008; Bilgen, 2007; Kılıç, 2007; Özgür ve Kösecik, 2006; Kumsar, 2005; Borvalı, 2004; Özgür ve Acar, 2003; Ġnceoğlu, Bkz.; Marım, 2000; Ġnceoğlu, 1989

23 11 kavram ve kuramlar çerçevesinde olabildiğince kamu yönetimi perspektifi ile irdelenmektedir. ÇalıĢmanın araģtırma soruları: Ana Soru: Kentsel mekân kullanımında Denizli de değişim ve dönüşüm neden, nasıl, nerede, hangi aktörlerin ve faktörlerin etkisiyle gerçekleşmektedir? Alt Soru: Kentsel mekân kullanımında Denizli de değişim ve dönüşüm sürecinin yönetiminde özellikle kamu yöneticilerinin etkinliği nedir? 1.2. AraĢtırmanın Amacı ve Önemi AraĢtırmanın en önemli özelliği ve önemi, kentsel mekân kullanımı hakkında kamu yönetimi perspektifini esas almasıdır. Avrupa ve Kuzey Amerika da kentsel mekân kullanımı ve kentsel dönüģüme dair kamu yönetimi perspektifi son yıllarda nispeten olgunlaģmıģ ve kendi kavramlarını üretmeye baģlamıģtır. Türkiye açısından kentsel mekân kullanımı ve değiģimine yönelik kamu yönetimi perspektifi ve çerçevesi geliģtirme çabası da bu çalıģmanın özgün ve öncü yanını oluģturmaktadır. Kentsel mekân kullanımında değiģim ve kentsel dönüģüm Türkiye de Ģimdiye dek daha çok Ģehir ve bölge planlama ile kentsel coğrafya disiplinlerinde ele alınmıģtır. Mimarlık (Sargın, 2008; Otaner ve Keskin, 2005), siyaset bilimi (Geray, 2009; Ergun ve Gül, 2009; Gül vd., 2008; Yılmaz ve Bozkurt, 2008; Özgür vd., 2006; Özgür ve Kösecik, 2006; Sert vd., 2005; KeleĢ, 2003; Tekeli, 1999), hukuk (Akay, 2007; Mengi ve KeleĢ, 2003; Ünal, 2003; Torlak, 2002; Aytaç, 2000) ekonomi (Kazgan, 2006, 2000; Aslanoğlu, 1995, Ertürk, 1995), sosyoloji (Kongar, 2000; Kıray, 1998a,b, 1982) bilim dalları da kentsel mekân kullanımının bazı boyutlarını kendi perspektiflerinden ele alıp incelemektedirler. Konu hakkında kamu yönetimi perspektifinde yazılmıģ eserler azınlıktadır. Ayrıca, kentsel dönüģüm hakkında tez, proje ve seminerler varken kentsel dönüģüm kapsamına girmeyen diğer arazi kullanımı değiģimlerini de ele alan çalıģmalar yok denecek kadar azdır. Türkiye de kentlerin mekânsal geliģimini izlemeye yarayacak düzenli arģivler yoktur. ġenyapılı ya (2004: 13) göre, Cumhuriyetin baģkenti Ankara nın dahi 80 yıllık geçmiģinde nasıl bir mekânsal geliģim ve dönüģüm geçirdiğini belgelemek zordur. Kentsel mekâna Ģehir ve bölge planlama perspektifinden yoğun biçimde yaklaģıp mekânı etkileyen aktörlerin siyaset bilimi, kamu yönetimi, politika analizi

24 12 (siyasa bilimi) gibi sosyal ve siyasal bilimler disiplinlerinden ele alınmaması hem önemli bir eksikliktir hem de planlama yapılsa bile bunların isabet ve uygulama derecesini düģürmektedir. ÇalıĢmanın amacı: Kentsel mekân kullanımında genelde Türkiye de özelde Denizli de değiģim ve dönüģümü hikâye etmeyi ve bu değiģimin 14 neden, nasıl, nerede hangi aktörler ve faktörlerin etkisiyle gerçekleģmekte olduğu sorusunu farklı kavramlar ve kuramların yardımıyla kamu yönetimi perspektifinden cevaplandırmaktır. ÇalıĢmanın ikinci amacı küreselleģmenin kentsel mekân kullanımına etkilerini Türkiye geneli ve Denizli özelinde irdelemek ve bu değiģimde rol oynayan aktörleri ve faktörleri belirleyerek özellikle kamusal aktörlerin rollerini tespit ve sistematize etmektir. Kendine özgü dinamikleri olan Denizli kentinin değiģimi ile kentteki dönüģüm arasındaki iliģkinin ortaya konması da çalıģmanın bir baģka amacıdır. ÇalıĢmada, Türkiye kentlerinde mekân kullanımındaki değiģimin nasıl olduğu, literatürde bu değiģim ve boyutlar ve/veya görünümler nasıl ve hangi bakıģ açıları ile ele alındığı ortaya konulmak istenmektedir. Kentsel mekân kullanımında dönüģümün istenilen zaman, yer, biçim ve içerikte olmamasına yol açan faktörlerin neler olduğu, dönüģüm olması gereken, bir baģka değiģle, dönüģüm olmasında fayda olan, ama ol(a)mayan alanların nereler olduğu ve bu alanların niye dönüģemediği; mekân kullanımındaki değiģimin farklı boyut ve görünümleri açısından hangi aktörlerin, nasıl, hangi araçlarla etkilemede bulunduğu sorularına cevap aranmaktadır. ÇalıĢmada, Denizli de kentsel mekân kullanımındaki değiģimin zamanı, boyutu, biçimi, kapsamı ile bu değiģimleri etkileyen aktörler ile faktörlerin neler olduğu ve etki düzey ve biçimlerinin de saptanması amaçlanmaktadır AraĢtırmanın Kavramsal ve Kuramsal Çerçevesi Ġkinci bölümde, çalıģmanın kavramsal çerçevesi, ele alınmaktadır. Kentsel geliģme, kentsel büyüme ve yayılma, kentsel köhneme, gecekondulaģma, kentsel canlandırma, kentsel yenileme, kentsel rehabilitasyon, soylulaģtırma, kentsel 14 Burada ele alınan değiģme bilimsel ve nesnel bir kavramdır. Ġyilik, kötülük gibi değer yargıları içermez. Toplumsal ilerleme veya geliģme gibi kavramlar ya değer yargısı içerir ya da belirli bir ölçüye göre ve belirli bir hedefe doğru olan değiģmeyi kastederler. DeğiĢme, geliģme ve ilerleme kavramları birbirinden farklı terimlerdir (Kongar, 2000: 59). ÇalıĢmada kullanılan değiģme kavramı da değer yargılarından arınmıģ, evrensel ve nesnel olan bilimsel bir kavram olarak seçilmiģtir.

25 13 dönüģüm kavramlarına örnekler ile yer verilmektedir. Türkiye de kentsel mekân kullanımında değiģimin tarih içinde ne Ģekilde geliģtiği ele alınmaktadır. ÇalıĢmada kentin ticaret fonksiyonu, merkezi iģ alanı (MĠA) ve alıģveriģ merkezleri (AVM) baģlığı altında; konut fonksiyonu, planlı konut alanları ve gecekondu alanları baģlığı altında; kentin sanayi (endüstri) fonksiyonu, sanayi alanları baģlığı altında incelenmektedir. ÇalıĢmanın üçüncü bölümünde, çalıģmanın kuramsal çerçevesi, uygulama alanı olarak seçilen Denizli kentsel mekânı incelemesinin sonuçları ve ekonomik geliģimin kentsel mekâna etkileri doğrultusunda çizilmiģtir. Farklı disiplinlerden ve farklı odak noktalarına sahip biçimde geliģtirilmiģ konu hakkında birçok kuram mevcuttur. AraĢtırılan kuramların bir kısmı eskimiģ, bir kısmı belirli ölçülerde yetersiz bulunmuģ ve eleģtirilerle karģılaģmıģtır. Buna rağmen, hepsinin belirli ölçüde geçerliliği bulunduğu ve bunların birlikte düģünülmesi ile eklemlenmesinin bir bütünlük ve daha fazla açıklama kabiliyeti yaratmasının mümkün olduğu savunulabilir. Farklı disiplinlerden kuramların belirli ve sınırlı bir açıklama kapasitesi olması ve incelenen konunun kuramlardan herhangi birine tam olarak uymaması sonucu, mekânın kentin ekonomik geliģimine paralel değiģim boyutundan bahsedildiği için araģtırmada kentsel mekânı en çok değiģime uğrattığı düģünülen kapitalizm ele alınmaktadır. Kapitalizmin mekandaki izdüģümü, zaman mekan sıkıģması, yaratıcı yıkım, coğrafi yayılma üzerinde durularak, mekanın kullanım değeri-değiģim değeri tartıģılmakta ve Denizli kentsel mekanının değiģiminde en etkili faktör olduğu düģünülen rant faktörü, rant teorisi çerçevesinde incelenmektir. ÇalıĢmanın dördüncü bölümünde, Türkiye de kentsel mekân kullanımında değiģimde etkili olan aktörler; TBMM ve Bakanlıklar, Ġller Bankası, Toplu Konut Ġdaresi BaĢkanlığı, valilik ve il özel idareleri, belediyeler, mimarlar odası ve Ģehir plancıları odası, giriģimciler, ticaret erbabı, arsa sahipleri, müteahhitler, sivil toplum kuruluģları ve kent halkı olarak incelenmektedir. Kentsel mekân kullanımında değiģimde etkili olan faktörler olarak; küreselleģme, mevzuat, rant, mülkiyet, üretim biçimindeki değiģim, teknoloji ve yaģam biçimindeki değiģim, kültür, göç ve nüfus, yoksulluk, deprem ve doğal afetler ele alınmaktadır.

26 14 BeĢinci bölümde; Denizli kentinin geliģimi dönemsel olarak ele alınıp, kentin planlama süreci, kentsel alan yönetimde bütünģehir deneyimleri ve kentsel alanda sanayinin geliģim öyküsü ele alınmaktadır. Altıncı bölümde, ikinci bölümdeki kentsel mekânda değiģim alanları çerçevesinde bu alanların Denizli deki geliģimi ortaya konmaya çalıģılmaktadır. Yedinci bölümde ise Denizli kentinde değiģen kentsel mekân örneklerinin çözümlemesine yer verilmektedir. Sonuç ve öneriler bölümünde ise çalıģmanın sonuçları, Denizli kentsel mekânında değiģimin dönemsel olarak özetlenmesi, çalıģmada cevap aranan soruların ulaģılan cevapları, çalıģmanın varsayımlarının sonuçları ile Denizli için, merkezi hükümet ve yerel yönetimler için öneriler yer almaktadır AraĢtırma Yöntemi AraĢtırma yöntemi aktarılırken; araģtırmanın varsayımları, araģtırmanın bağımlı-bağımsız değiģkenleri, araģtırma kapsamı ve örneklemi, veri kaynakları ve veri toplama teknikleri ile araģtırmanın metodolojisine yer verilmektedir AraĢtırmanın Varsayımları KüreselleĢme sürecinde uluslararası sermaye, mal ve hizmet akıģlarından daha fazla pay kapabilme telaģı içine sokulan kentler, günümüzde üretim merkezi olmaktan çok birer tüketim merkezi haline gelmektedir. Türkiye deki kentlerin değiģimleri bu yönde olurken araģtırma örneklemi olarak alınan Denizli de de bu dönüģümler içsel dinamiklerce yönlendirilmekten çok küreselleģmeye paralel politikalarla dıģarıdan dayatılmaktadır. Denizli kenti örneklem olarak alınarak, küreselleşme sürecinde sadece İstanbul gibi büyük metropollerin veya Antalya gibi çok önemli turistik destinasyonların değil aynı zamanda orta ölçekli kentlerin de etkilendiği varsayılmıştır. KüreselleĢme, mekânı dönüģtürme talebini sermayeye katkı potansiyeli bulunan tüm kentler üzerinde gerçekleģtirmektedir. Kentlerdeki değiģim süreci küreselleģme ile farklı bir evreye girmiģ olup dünyadaki diğer kentlerde olduğu gibi ülkemizdeki kentler de kapitalist iliģkiler çerçevesinde değiģtirilmektedir. Bu çevrede çalıģmanın dört temel hipotezi aģağıdaki gibi saptanmıģtır:

27 15 Varsayım 1: Denizli de mekânın kullanımında, yerel ekonominin küresel piyasalarla üretim ve tüketim zincirleri aracılığıyla eklenmesi süreci belirleyici bir etkiye sahiptir. Varsayım 2: Kentsel mekân kullanımındaki değişimde küresel aktörlerin güçleri arttıkça, kamu yöneticilerinin etkisi gün geçtikçe azalmaktadır. Kentsel mekân kullanımında kamusal aktörlerin rolleri azalsa ve kimlik değiģtirse de bu sürecin nasıl ortaya çıktığı ve değiģik aktörler arasındaki anlaģmazlık veya çıkar çatıģmaları durumunda kamusal aktörlerin nasıl hareket ettikleri de önemlidir. Varsayım 3: Yeni üretim ve tüketim ilişkileri ve hizmetler sektörünün yeniden organizasyonu ile birlikte, gelir gruplarında ve bu gelir gruplarının yaşam alanlarında (konut, çalışma, eğlenme, dinlenme) önemli farklılıklar oluşmakta ve bu durum mekânın kullanımına da yansımaktadır. Varsayım 4: Küreselleşme ile bir örnek kentler amaçlanmaktadır. Bu durum Denizli örneği için de geçerlidir AraĢtırmanın Bağımlı-Bağımsız DeğiĢkenleri ÇalıĢmada, bağımlı değiģken Denizli kentsel mekân kullanımında; MĠA, AVM ler, planlı konut alanları, gecekondu bölgeleri ve sanayi bölgeleri çerçevesinde değiģim ve kamu yöneticilerinin bu süreçteki etkinliği iken; bağımsız değiģkenler ise kentsel mekân kullanımını etkileyen aktörler ve faktörlerdir. ÇalıĢmada, kentsel mekân kullanımını etkileyen aktörler olarak, TBMM ve Bakanlıklar, Ġller Bankası, Toplu Konut Ġdaresi (TOKĠ), valilik, belediye, il özel idaresi, mimarlar odası ve Ģehir plancıları odası, giriģimciler, ticaret erbabı, arsa sahipleri, müteahhitler, sivil toplum kuruluģları (STK lar) ve kent halkı ele alınmaktadır. Kentsel mekân kullanımını etkileyen faktörler olarak; küreselleģme, mevzuat, rant, mülkiyet, üretim biçimindeki değiģim, teknoloji ve yaģam biçimindeki değiģim, kültür, göç ve nüfus, yoksulluk, deprem ve doğal afetler irdelenmektedir AraĢtırma Örneklemi Kentsel dönüģümün ciddi olarak yaģandığı ve devam ettiği tüm kentler örnek olarak seçilip araģtırmaya konu edilebilirdi. Ancak, uygun örneklem yöntemi

28 16 benimsenerek, araģtırma konusu açısından Denizli kenti seçilmiģtir. Dolayısıyla çalıģmada, örnek olay yöntemi benimsenerek, Denizli de yaģanan kentsel dönüģümü değiģik boyutlarıyla derinlemesine araģtırma yolu seçilmiģtir. Bu çerçevede, Denizli kentinde meydana gelen mekân kullanımındaki değiģimler, tarihsel bir perspektifte incelenmiģtir Veri Kaynakları ve Veri Toplama Teknikleri AraĢtırmanın olgusal dayanakları, farklı veri ve bilgi toplama yöntem ve tekniklerinin bir arada kullanılmasıyla elde edilen nicel ve nitel verilerin harmanlanmasıyla ve iliģkilendirilmesiyle oluģturulmuģtur. ÇeĢitli kütüphanelerde konuya iliģkin olarak daha önce yayımlanmıģ bilimsel eserler araģtırılmak suretiyle yerli ve yabancı kaynaklar tespit edilmiģtir. Bu eserler incelenerek, içerikleri ve önemli bölümleri derlenmiģtir. Özellikle kavramsal ve kuramsal bölümlerin yazılmasında yerli ve yabancı literatüre baģvurma gereği hissedilmiģtir. Yabancı kaynaklara ulaģmada, öncelikle yerli ve yabancı üniversite kütüphanelerinden ve dokümantasyon merkezlerinden yararlanılmıģ, ayrıca internet yoluyla da çeģitli makaleler ve resmi kurum raporlarına ulaģılmıģtır. ÇalıĢmanın farklı aģamalarında konuyu zenginleģtirmek adına, daha önce bu konuda yazılmıģ tezlerden faydalanılmıģtır. Denizli hakkında yapılan araģtırmalar ve yayınlar derlenip kentsel mekân kullanımı açısından yorumlanmıģtır. AraĢtırmada baģta yerel gazeteler olmak üzere günlük gazeteler ile yerli ve yabancı mesleki yayınların içinde yer alan ilgili makalelere yer verilmiģtir. Günümüze dek, Denizli Valiliği tarafından yayımlanan tüm Denizli Ġl Yıllıkları ve Denizli Belediyesi tarafından yayımlanan tüm çalıģma raporları ve faaliyet raporlarına ulaģılmıģ ve incelenmiģtir. Denizli deki yerel gazetelerin 1980 sonrası yayımlanan sayılarında, kent hakkındaki yazılar incelenmiģtir. Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığı gibi konu ile ilgisi olan bakanlıkların, Toplu Konut Ġdaresi gibi merkezi düzeydeki kuruluģların ve ilgili meslek odalarının yayınları, resmi web siteleri ile resmi gazeteden faydalanılmıģtır. Mekân kullanımında değiģim/dönüģüm gerçekleģtirilirken etkin olan aktörler belirlenerek ilgili olan kiģi, kurum ve kuruluģlarla görüģmeler yapılmıģtır. Kente ait çeģitli yıllardan derlenmiģ haritalar, fotoğraflar ile kentsel mekân kullanımının yıllar

29 17 itibariyle değiģimi belirlenmeye çalıģılmıģtır. Alanda inceleme yanında, mahalle muhtarı ve sakinleri ile derinlemesine mülakatlar yapılmıģtır. Konuya iliģkin bilimsel toplantılara katılmak, notlar almak ya da bunlara ait bildirilere ulaģmak vasıtasıyla ikincil veriler elde edilmiģtir. AraĢtırma konusuyla iliģkili bilimsel toplantılar izlenmiģtir AraĢtırmanın Metodolojisi ÇalıĢmada nitel araģtırma yöntemi kullanılmıģtır. Nitel araģtırmalar, olguların ve olayların doğal ortamında, gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik yorumlayıcı bir nitel sürecin izlendiği araģtırmalardır (Yıldırım ve ġimģek, 2005: 18-42). ÇalıĢma konusunun, Baydar vd. (2007: 148) in belirlediği nitel çalıģma temel özelliklerine uyumu sonucu araģtırmada nitel yöntem kullanılmıģtır. ÇalıĢmada nitel yöntem kullanım sebepleri Ģöyle sıralanabilir: i) Denizli kentsel mekân kullanım değiģimi hakkında değiģkenler arasında sınırların karmaģık ve iç içe geçmiģ olması. Dolayısıyla değiģkenler arasındaki iliģkilerin ölçümü ve yönünü saptamanın güçlüğü. ii) AraĢtırmacının olayları ve olguları daha katılımcı Ģekilde yakından ve derinlemesine izleme ve yorumlayabilme isteği. iii) Denizli kentsel mekân kullanımı değiģiminde etkili olduğu gözlemlenen aktörlerin perspektifleri ve olayların örüntüsünü anlamlandırabilmek için nitel araģtırma yöntemi kullanılmıģtır. Nitel değerlendirme tekniklerinden konu merkezli mülakatlar yapılmıģtır. Mülakat yöntemi, en az iki kiģi arasında yüz yüze, önceden belirlenmiģ bir konu üzerine belirli sorular çerçevesinde gerçekleģtirilen, yanıtları araģtırmacı tarafından kaydedilen, amaçlı ve planlı birlik duygusu içinde gerçekleģmesi hedeflenen bir veri toplama tekniğidir (Baydar vd., 2007: 149; Rummel, 1968: 55-56). GörüĢmecinin cevaplayıcı ile kurduğu iliģki ne kadar güçlü ise cevaplayıcının verdiği bilgiler de o derece doğru ve ayrıntılı olur. GörüĢmeci, cevaplayıcıdan daha derinlemesine yanıtlar alabilmek için, ek sorular sorabilir (PiĢkin&Öner, 1999: 2). Cevaplayıcının baģkalarına danıģmadan cevap vermesinin sağlanması, cevaplarda bireyselliğin korunması açısından önemlidir. Bu da veri kaynağının teyit edilmesini sağlar, anket