Derya UZUN AYDIN 1 NÜ HEYKELİN TÜRK SANATINDAKİ YERİNE BİR BAKIŞ

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 15, Eylül 2015, s Derya UZUN AYDIN 1 NÜ HEYKELİN TÜRK SANATINDAKİ YERİNE BİR BAKIŞ Özet Osmanlı Devleti batılılaşma dönemi ile sanat hayatında da bir takım değişikliklere hazır hale gelmiştir. Artık resim, mimari, heykel veya müzik gibi sanat dalları, batılı anlamda tanınmaya başlanmıştır. Ancak heykel sanatında çıplak veya nü heykeller, özellikle İslami inanışlar düşünülürse, genel olarak sıkıntılı temalardan birini oluşturmuştur. Bu tutum Cumhuriyetle birlikte gevşemeye başlamış, sonrasında da heykel sanatında gelişimler hızla devam etmiştir. Bu gelişmelerin akabinde, heykelde veya nü heykelinde özgün çalışmaların yapıldığı gözlenmektedir. Fakat şu gerçek unutulmamalıdır ki, bugün çağdaş Türk sanatında heykelin yaşadığı sıkıntılar bitmemiş, bitememiştir. Heykele bu tarz bakış açısı, siyasi ve ideolojik etmenlerden mi kaynaklanır, yoksa dinsel çekinceler mi buna sebep olur, tartışılır. Bu süreç, ayrı bir araştırma konusu oluşturacak kadar önemli bir konudur. Anahtar Kelimeler: Türk Heykeli, Nü, Cumhuriyet Devri AN OVERVİEW to NUDE SCULPTURE in TURKISH ART Abstract By the period of westernization, Otoman empire has become ready for a few changes in art life as well. After that, arts such as art, architecture, sculpture, or music has become known by western. However, considering Islamic beliefs, nude sculptures has always been one of problematic events. With the republic, this attitude has begun to de-escalate, but afterwards developments in sculpture has continued rapidly. Following these developments, unique works has been observed in sculpture or nude sculpture. However, this fact should be noted that, the difficulties that sculpture face in the contemperary turkish art has not finished, has failed to finish. It is argumentative whether such a viewpoint to sculpture, caused by political and ideological factors or religious reservations. This process is such an important issue that constitutes a separate research topic. 1 Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Sanat Tarihi ABD., derya.uzun@batman.edu.tr

2 119 Nü Heykelin Türk Sanatındaki Yerine Bir Bakış Keywords: Turkish sculpture, Nu, Republican period GİRİŞ Osmanlı toplumu batılılaşma olarak adlandırılan dönemlerden itibaren bir takım reformlara gitmiş ve şüphesiz sanat hayatı da bundan olumlu yönde etkilenmiştir. Resim, mimari, heykel gibi sanat dalları batılı anlamda gelişime açık hale gelmiş ve akabinde 19.yüzyılda bir güzel sanatlar okulu açılarak bu süreç pekiştirilmiştir. Cumhuriyetle bu gelişim evresi daha da ivme kazanmış, özellikle heykel sanatında Cumhuriyetten sonra özgün çalışmalarıyla da ön plana çıkacak birçok heykel sanatçısı yetişmiştir. Bununla birlikte, İslam daki tasvir yasağı inancı çoğu kere sanatçıların heykele düşünceli ve dikkatli yaklaşmalarına sebep olmuş ve hatta günümüzde dahi bu anlayıştan tamamen uzaklaşılamamıştır. Durum böyle olunca, heykel sanatında çıplak veya nü heykellerinin yapılması da sıkıntılı olmuştur. Ancak Cumhuriyetle birlikte yurt dışından gelen hocalarla heykel sanatında önemli bir evreye girilmiş ve 1940 lı yıllar sonrası heykel sanatı, soyuta varan bir ivme kazanmıştır. (Foto.1). (Okay, 1990:1-5, 7) Sanayi i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar Okulu) açıldıktan sonra, heykel veya resim gibi bölümlerde canlı modelle çalışmanın zorluğu kaynaklarda da dile getirilmektedir. Nitekim pos bıyıklı ve hamal kıyafetli erkek modellerden söz edilirken, okula getirilen ilk kadın modelle ilgili olarak Hikmet Onat şunları aktarmaktadır: Mektebin bizim okuduğumuz yıllardaki durumuna baktığımızda, o devirde resme çalışmanın zor olduğunu belirtmem gerekir. Ne erkek, ne de kadın çıplak model yoktu. Zaten çevre, okulu ahlaksız bir yer olarak görüyordu antik kopyaların beline peştamal bağlandığını bilirim modellerimiz çoğu pos bıyıklı sarıklı sakallı hamallardı. Ağırlık portre ve büst yapıyorduk. Bir gün kadın model yapmak adına Çingene mahallesinden bir kız getirdik ve kıza oyun oynar pozu verdirdik. Tam o sırada Osman Hamdi Bey gelmiş ve siz deli misiniz çocuklar? Kendinizi nerede sanıyorsunuz burası Türkiye, bunları kaldırmaz zaten yakında Avrupa ya gidecek ve bol bol çıplak kadın çalışabileceksiniz diyerek çıkışmıştı. (Berk, Özsezgin, 1983: ; MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu ndan Canlı Modelin Sanat Eğitimindeki Yeri-Panelleri ve Sergisi, 2006: ) Ali Sami Boyar a göre de, 1906 yılına kadar Güzel Sanatlar Okulu nda modelden çalışma yapılamamıştır. Bu tarihten itibaren artık akademide modelden çıplak çalışma yapılacaktır. Model olarak da yağlı güreşçilerin kullanıldığından bahsedilmektedir. (Beykal, 1994: 2). İnas Sanayi-i Nefise Mektebi nde (Kız Güzel Sanatlar Okulu) ise, ilk defa bir kadın model atölyeye getirebilmiştir. Müdür Mihri Müşfik Hanım sayesinde, genellikle Rum ve Ermeni kadınlar arasından seçilen kadınlardan yararlanılıp, çalışıldığı bilinmektedir. Çıplaktan veya nü den çalışma sorunu özellikle Cumhuriyet Türkiye si ile çözülebilmiştir demek ise yanlış olmayacaktır. (MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu ndan Canlı Modelin Sanat Eğitimindeki Yeri-Panelleri ve Sergisi, 2006: 13, 22.)

3 Derya Uzun Aydın 120 Foto.1: Üstte İbrahim Çallı öğrencileri ile birlikte. Yıl, Altta: Hikmet Onat Atölyesi. Yıl, II. Cumhuriyet Dönemi Ve Nü Çalışmalar Sanayi-i Nefise Mektebi yani Güzel Sanatlar Akademisi nde akşam kursu olarak bilinen cour de soir-kurdösuvar lar yapılmaya başlanmış ve öğrenciler burada etüt çalışmalar yapmışlardır. Nitekim bu durum 1930 lardan 70 lere kadar devam etmiştir. (Foto.2). Öğleden sonraları kendi başlarına canlı modelden desen çalışılan akademide, 40 lı yıllarda Rum, Ermeni,

4 121 Nü Heykelin Türk Sanatındaki Yerine Bir Bakış Rus ve çok az Türk çıplak olarak modellik yapmıştır. Bunlardan özellikle ismi bilinenlerse şunlardır; Tasula, Mari, Agati, Emine ve Melahat. (MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu ndan Canlı Modelin Sanat Eğitimindeki Yeri-Panelleri ve Sergisi, 2006: ) Foto. 2: Üstte: Sanayi-i Nefise Mektebi nde Heykel Atölyesi, 1930 lar, Altta: Akşam kursu Cour de Sour dan bir görünüm. Cumhuriyet in ilk yıllarında yapılan nü ler, genel olarak dönemin ideolojisini yansıtmakla birlikte, toplumsal yapının etkisinde kalan sanatçıların öznel çalışmaları olarak da dikkat çekmişlerdir. Bu dönemlerde ilk 30 yıla bakıldığında, çağdaş eğilimler ve batı tarzı yaklaşımlar sanatçılarımızda etkili olmuştur. Ayrıca Avrupa ya gönderilen öğrencilerin, oralarda etkisinde kaldıkları sanatçılar (Rodin, Maillol, Despiau Belling gibi) ve yabancı ustaların önemi de unutulmamalıdır. (Berksoy, 2012: 15.) Güzel Sanatlar Akademisi, 1930 lu yıllarda bir değişim yaşar ve Müdür Burhan Toprak Ankara ya tayin edilince Türk heykel sanatında yabancı eğitmenlerden yararlanma dönemi de başlamış olur. Türk heykeli ve anıt heykelciliğinin önemli bir kuşağını yetiştirecek olan Rudolf Belling, Hitler dönemi Nazi Almanya sındaki baskıcı düzenden kaçarak yurda sığınır. (Foto. 3).

5 Derya Uzun Aydın 122 Belling, Akademi ye 20 Ocak 1937 de başlayacaktır. (Yılmaz, 2013: 41). Heykeltıraş Belling Cumhuriyet Türkiye sinde çok önemli Türk heykeltıraşları yetiştirecektir: Hüseyin Özkan, Hakkı Atamulu, Yavuz Görey, Rahmi Artemiz, ilhan Koman, Mari Gerekmezyan, Türkan Tangör, Kamil Sonad, Muzaffer Ertoran, Şadi Çalık, Ayperi Balkan, Vahyi İncesu, İsmail Hakkı Öcal, Zerrin Bölükbaşı, Hüseyin Gezer, Turgut Pura bu isimlerden sadece bir kaçıdır. İlerleyen yıllarda heykel atölyesinde eğitmen seçimi uygulamasına geçilmiştir. Sonrasında da, Belling ve Hadi Bara Zühtü Müridoğlu Atölyeleri açılmıştır. Bu iki atölyeyi seçen ve daha sonra da atölyelerini değiştiren öğrencilerse şunlardır: Kuzgun Acar, Hakkı Baha Çavuşgil, Ali Teoman Germaner, Semahat Acuner, Gürdal Duyar. Bu isimler ilk önce Belling ile çalışmışlar, daha sonra Hadi Bara- Zühtü Müridoğlu Atölyesi ni seçmişlerdir. (Yılmaz, 2013: 42). Foto.3: Belling, Erotik, 1920 ler ile 55 yılları arasında nü çalışan heykel sanatçıları kaynaklarda ağırlıklı olarak; Nermin Faruki, Nusret Suman, Hadi Bara, Zühtü Müridoğlu, Hakkı Baha Çavuşgil, Şadi Çalık ve Hüseyin Gezer gibi isimlerden oluşmaktadır. (Berksoy, 2012: 12). Türk heykelinde nü çalışmalar ilk etapta; anatomiyi kavrama amaçlı çalışmalar olarak dikkat çekerler. Sonra da yerini daha özgür ve özgün çalışmalara bırakırlar. Cumhuriyet in ilk yıllarında nü çalışanlar, herhangi bir kadın figürünü yansıttıkları eserlerinde özellikle Havva motifini ele almışlardır. (Berksoy, 2012: 27). Türk heykeltıraşlarından Nusret Suman ( ) Almanya da eğitim görmüş, burada klasik ve modern teknikleri öğrenmiş, yurda dönünce de D Grubu nda heykellerini sergilemiştir. Havva çalışması (diğer ismiyle Nü) erken dönem çalışmalarına örnek teşkil etmektedir. Havva, burada cennetten kovuluş anını sergiler. (Foto.4). (Berksoy, 2012: 32).

6 123 Nü Heykelin Türk Sanatındaki Yerine Bir Bakış Foto.4: Nusret Suman, Nü çalışması. (MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyon kitabı: 172). Hadi Bara ( ) Türk heykelinin diğer önemli isimlerinden olup, Suman ile aynı yıllarda akademide eğitim görmüştür. Maillol, Bourdelle ve Gimond un heykellerini takip eden ve bu etkilerle çalışmalarını sürdüren sanatçının da Havva isimli bir çalışma yaptığı bilinmektedir. (Foto.5). Bu çalışma, 1929 da Paris teki Salon D Automne da sergilenmiştir. (Üstünipek, 1994: 29-30). Bu heykelin, yurtdışından getirilen yapıtlar arasında boyut olarak en büyük eserlerden olduğu bilinmektedir. (Yılmaz, 2013: 45). Sanatçının Ayakta nü heykeli ise 1940 lı yıllara rastlar. (Foto.6). Hadi Bara özellikle 1950 lerden itibaren soyut çalışmalara ağırlık vermiştir. (Berksoy, 2012: 34. ; Şenyapılı, 2003: 98).

7 Derya Uzun Aydın 124 Foto.5: Mahmut Cuda, Hadi Bara, Nurettin Ergüven, Refik Epikman, Cevat Dereli, Fahri Arkunlar ve önde HAVVA Heykeli, Foto.6: Hadi Bara, Nü, 1940 lar. Hadi Bara, Müstakil Ressam ve Heykeltıraşlar Derneği nin dışında Grup Espace ın Türkiye temsilcileri arasında yer almıştır. Türkiye de Hadi Bara, İlhan Koman, mimar Tarık Carım ın üstlendiği Grup Espas, 1951 yılının Ekim ayında Fransa da ortaya çıkmış olup; bu düşüncede mimarlık, resim, heykel gibi farklı disiplinler bir arada olarak insanların ihtiyaçlarına plastik bir dille cevap vermeyi amaçlar. Espace Grubu nun temel amacı şöyle dile getirilmektedir İnsani yaşam alanları yaratmak için mekânı toplumsal ve doğal yapısıyla bir bütün olarak değerlendirmek, bu doğrultuda pratik çözümler önermek. Türk Grup Espace ın

8 125 Nü Heykelin Türk Sanatındaki Yerine Bir Bakış amacı da; yaşamın estetik değerlerle süslenmesine katkıda bulunmak ve insanoğlunun günlük sıradan yaşamına yeni güzellikler katmaya çalışmaktır. (Bakçay, 2007: 60. ; Yılmaz, 2013: 46). Heykeltıraş Zühtü Müridoğlu ( ), Cumhuriyet in ilk dönemlerinde nü çalışmalara katkısı büyük olan sanatçılar arasındadır. Paris te de bulunan sanatçı, Marcel Gimond ile çalışmıştır. Ayrıca Maillol ve Despiau etkisinde kaldığı bilinmektedir. (Çekil, 1980: 17). Kendisi ayrıca D grubunun 1933, 39 ve 41 sergilerine katılmıştır. Bronzu da dökülmüş olan kadın Nü heykeli onun en önemli çalışmaları arasında yer alır. (Foto.7). (Berksoy, 2012: 33) yılında Gülhane Parkı Alay Köşkü nde ilk kişisel heykel sergisini gerçekleştiren Zühtü Müridoğlu çağdaşlık ve modernizm i kendine amaç edinmiştir. (Yılmaz, 2013: 48). Sanatçı bazı eserlerinde Giacometti ye benzemekten kaçındığına dem vursa da, benzer ince ve uzun heykeller yaptığı da gözden kaçmaz lerde çıplak heykel yapmayı sürdüren Müridoğlu sonrasında ağırlıklı olarak abstre (soyuta) yönelir. (Şenyapılı, 2003: ). Foto.7: Zühtü Müridoğlu, Nü, 1930 sonları ile 1940 başları. Belling in diğer öğrencilerinden Hüseyin Anka Özkan ( ); daha çok anıt eserleriyle tanınmıştır. Çalışmalarında milliyetçi tavrı görmek mümkündür. Nitekim Atlet isimli eserinde bu tutum rahatlıkla sezilebilir. (Foto.8). (Berksoy, 2012: 34). Cumhuriyet in ilk yıllarındaki erkek nü heykellerinde burada olduğu üzere; kaslar belirgindir, güçlü, ağır ve sportiflerdir. Cumhuriyet in sağlıklı bireylerinden oluşan bir ulus yaratma çabası dikkat çekmektedir. (Berksoy, 2012: 29, 41). Genel olaraksa, kadın nü lerine nazaran erkek nü sayısı daha azdır. (İskender, 1993: 76-85).

9 Derya Uzun Aydın 126 Foto.8: H. Anka Özkan, Nü isimli eseri. (MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyon kitabindan: 197). 20.yüzyılın ilk yarısı itibarıyla Nü leri değerlendirecek olursak; çoğunluk natüralist yaklaşımla ele alınmıştır. Yalın formda doğa etütleri oldukları anlaşılmaktadır. Sadeleşen formlarda özellikle yabancı sanatçılar Despiau ve Maillol nun etkileri bulunabilir. Ardından da, kübist etkiler gözlenir. Özellikle 1940 sonları ve 1950 başlarında bu tarz, ağırlık kazanmıştır. Müstakiller ve D Grubunda olduğu gibi köşeli geometrik formlar da sıklıkla kullanılmaktadır. Hakkı Baha Çavuşgil, Kamil Sonad, Hüseyin Gezer bu tarzda çalışmayı benimsemişlerdir. (Gezgin, 2003: 77 ; Berksoy, 2012: 29) lı yıllar Türkiye ye siyasetin damgasını vurduğu yıllardır. Yaşanan askeri darbe, toplum kadar sanat hayatına da damgasını vurmuştur. (Yılmaz, 2013: 57) lı yıllarda kimi sanatçılar çalışmalarında, doğrudan toplumu yansıtmayı amaçlamıştır. Neticede de, sembolik veya dışavurumcu yaklaşımlarla özgün yapıtlar ortaya konulur. Böylece toplumsal ortam vücut diliyle yansıtılmış olur lerden 90 lara kadar, insan vücudu toplumsal olguların aracı olmaya devam eder. Genel olarak 1950 ve 70 li yıllar arasında; resim ve heykelde ağırlıklı olarak soyut eserler üretilmiştir. Bu yıllar genel olarak, Modern heykeli tanıma yılları olarak ifadelendirilebilir. Müridoğlu ve Bara nın soyuta ağırlık vermesi de, bu yıllara denk gelir. İlhan Koman, Şadi Çalık, Ali Teoman Germaner ile Kuzgun Acar, demir konstrüksiyonlarla ilk heykel örneklerini verirler. Bu dönemde Şadi Çalık, özellikle eleştirisel çalışmaları ile ayrıca

10 127 Nü Heykelin Türk Sanatındaki Yerine Bir Bakış dikkat çekmektedir. Bu bağlamda yaptığı çıplak heykelleri de önemlidir. (Foto.9). (Berksoy, 2012: 42-46). Bilindiği üzere, Cumhuriyet in 50.yılı münasebetiyle 1973 yılında İstanbul da 20 heykel projesi kararı alınmış ve buna mukabil eserler üretilmiştir. Ancak, yapılan bu heykellerden bazıları ya yerinden kaldırılmış ya da siyasi kesimlerin hedefi olarak parçalanıpkırılmışlardır. Gürdal Duyar ın Güzel İstanbul heykeli de bunlardan birisidir. (Foto.10). Ayrıca, sanatçı Mehmet Aksoy un ucube bulunan heykel çalışması da unutulmamalıdır. (Tekiner, 2010:.18). Foto.9: Şadi Çalık, Nü, 1960 sonları.

11 Derya Uzun Aydın 128 Foto.10: Gürdal Duyar, Güzel İstanbul, lerde, Türk Silahlı Kuvvetleri devletin tüm organlarına el koyduğunu açıklar. 12 Eylül 1980 darbesi, siyasetten sivil halka bir çok kişinin tutuklanmasına neden olur. Türkiye bir kriz dönemi yaşamıştır. (Yılmaz, 2013: 105). 90 larda ise Türkiye Körfez Savaşı na tanıklık eder. Bu süreçlerde, heykel sanatında toplumsal yapıtlar üretilmeye devam edilir. Figürlü ya da non-figüratif eserlerle, yaşananlara sanatçılar tarafından tepki gösterilmektedir. (Berksoy, 2012: 48). Türkiye de son yılda, heykel sanatında konu olarak toplumsal cinsiyet konularını tercih edenlerin sayısı artmıştır. Tüketim olgusuna, bedenin fetişleşmesine karşı olanlar, bunu eserleriyle dile getirmektedir. Tüketim toplumunda insanoğlu artık, en çok bedenini tüketmeye başlamıştır. Bu da tepkileri doğurur. (Berksoy, 2012: 67-68). 20.yüzyılda toplumsal cinsiyet sürekli eleştirilmiş ve feminizm hat safhalara taşınmıştır. Kadın sorunlarına odaklı çalışan isimler olarak Füsun Onur, Azade Köker, Şeyma R.Nalça gibi isimlere rastlamak mümkündür. (Berksoy, 2012: 87). (Foto.11-12).

12 129 Nü Heykelin Türk Sanatındaki Yerine Bir Bakış Foto.11: Azade Köker, Tutku isimli eseri. ( Foto.12: Şeyma Nalça, Denemeler I, Günümüz Sanatçıları 8.İstanbul Sergisi.

13 Derya Uzun Aydın 130 III. Sonuç Sonuç olarak, çıplak heykel Türkiye deki yerini oldukça geç bulmuştur. 20.yüzyılın başlarındaki denemeler tepki çekmiş ancak Güzel Sanatlar Okulu açıldıktan sonra öğrenciler, özellikle Cumhuriyet sonrasında bu tarzda çalışmalar yapmaya başlamıştır. Bu çalışmada da, özellikle Cumhuriyet in ilk yıllarına ağırlık verilmiş ve birkaç sanatçı üzerinde durulmuştur. 50 li yıllar sonrasına kısaca değinilen bu makalede; Avrupa ya öğrenci gönderilmesinden, oradaki eğitmenlerin yurda gelmesi ve batılı tarzda çalışmalara daha bir olanak sağlanmasına da değinilmiştir. Doğalcı yaklaşımlarla başlanan nü serüveni, modern akımlardan etkilenerek ürün vermeye devam etmiştir. Türkiye de yaşanan sıkıntılı siyasi süreçler, sanatı ve sanatçıyı da etkilemiş ve toplumsal çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Cumhuriyet in ideolojisini yansıtma çabalarından, modern heykel çalışmalarına geçiş aşamalarına kadarki süreçte sanatçılar figüratif ağırlıklı çalışmışlar, özellikle 50 li yıllardan sonra da soyuta yönelmişlerdir. Toplumun birer parçası olarak yaşananlara kayıtsız kalamayan birçok sanatçı, son yıllarda özellikle kadına yönelik çalışmalar yapmıştır. Yaşadığımız yüzyılda, heykel örnekleri çıplak olsun ya da olmasın kamusal alanda birçok sıkıntıya maruz kalmış, kırılmış ya da parçalanmıştır. Bu tutumun günümüzde de devam etmesi oldukça üzücüdür. KAYNAKLAR BAKÇAY, Ezgi, (2007), İstanbul da 1960 sonrası Gerçekleştirilen Uygulamalar Özelinde Plastik Sanatların Kent Mekânıyla İlişkisi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Heykel Anasanat Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. BERK, Nurullah; ÖZSEZGİN, Kaya, (1983), Cumhuriyet Dönemi Türk Resmi, İş Bankası Yayınları, Ankara. BERKSOY, Funda, (2012), Heykelde Beden İmgeleri- Türkiye de Toplumsal Dönüşüm ve Sanat ( ), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yayınları, İstanbul. BEYKAL, Canan, (1994), Türk Resminde Pehlivandan Nü ye, Cumhuriyet, s.2. ÇEKİL, C., (1980), Zühtü Müridoğlu ile Yaşamı ve Sanatı Üzerine Konuşmalar, Yayınlanmamış Manuskript, İzmir. GEZGİN, A. Ö. 2003, Akademiye Tanıklık I Resim ve Heykel, İstanbul. İSKENDER, K., (1993), Çıplaklık: Resimde Türkiye de Sanat, S.10, s çıplak ve Türk resminde çıplıklık, MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu ndan CANLI MODELİN SANAT EĞİTİMİNDEKİ YERİ-Panelleri ve Sergisi, (2006), YKY, İstanbul. OKAY, Sevay, (1990), Anıt Heykeller Dışında Türk Heykeli ( ), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) ABD Yüksek Lisans Tezi, Ankara. TEKİNER, A. (2010), Atatürk Heykelleri, İletişim, İstanbul. ŞENYAPILI, Önder, (2003), Otuz Bin Yıl Öncesinden Günümüze Heykel, ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık, Ankara.

14 131 Nü Heykelin Türk Sanatındaki Yerine Bir Bakış ÜSTÜNİPEK, Mehmet, (1994), Hadi Bara nın Sanatsal Kişiliği ve Yapıtları, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü Arkeoloji Ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Batı sanatı ve Çağdaş Sanatlar Programı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. YILMAZ, Pınar, (2013), 1950 Sonrası Türk Heykel Sanatının Gelişimi, Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Heykel Ana Sanat Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. GÖRSELLER İÇİN KAYNAKLAR MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu ndan Canlı Modelin Sanat Eğitimindeki Yeri-Panelleri ve Sergisi, YKY, İstanbul 2006, s. 14, 74, 78, 83, 172, 177, 187, 197, 206 TÜRENÇ, T. ( Nisan), Heykel Öyküsü, Hürriyet. YILMAZ, Pınar, (2013), 1950 Sonrası Türk Heykel Sanatının Gelişimi, Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Heykel Ana Sanat Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, s. 43, (Alıntı: ) (Alıntı: )