AMERİKALI MİSYONERLERİN ANADOLU DA YARDIM FAALİYETLERİ ÇERÇEVESİNDE SAĞLIK MİSYONU ÖZET

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY AMERİKALI MİSYONERLERİN ANADOLU DA YARDIM FAALİYETLERİ ÇERÇEVESİNDE SAĞLIK MİSYONU Meral KUZGUN ** Ebru GÜHER *** ÖZET Osmanlı Devleti, 19. Yüzyılın ilk yarısından itibaren çok ciddi sıkıntılarla mücadele etmek durumunda kalmıştır. Bunların başında Avrupa dünyasının artan ekonomik, askeri, siyasi gücü karşısında Osmanlı Devleti nin tersine bir gerileme dönemine girmiş olması gelir. Osmanlı Devleti nin bu gerileyişini durdurmak için öncelikle askeri alanda yapmış olduğu ıslahatlar, yeterli gelmemiş; neticede devletin bütün kurumlarında söz konusu rahatsızlıklar artmaya devam etmiştir. Mevcut durum, emperyalist devletlerin Osmanlı devlet düzeni ve işleyişinde ıslahat ve reformlar yapmasına neden olmuştur. Ortaya çıkan paradoks, ekonomik, askeri, siyasi, eğitim ve kültürel savaşların yanında dinler arası bir savaşın da eklenmesi ile devam etmiştir. Bu savaş, tam anlamıyla Müslümanlık karşısında Hristiyanlığın güç elde etme savaşıdır. Bu amaçla, Osmanlı Devleti nin parçalanmasını isteyen emperyalist devletler, Hristiyan dünyasına hizmet edecek misyonerlerini Osmanlı topraklarına göndermişlerdir. Misyoner grupları içinde en etkili olan ise Amerikalı misyonerlerdir. Avrupalı devletler tarafından Osmanlı Devleti ndeki gayrimüslim unsurlara yönelik sürekli olarak ( Yunan, Bulgar) bağımsızlık ve milliyetçilik vaatlerinin verilmesi bu unsurların, Osmanlı Devleti ne karşı ayaklanmalarına neden olmuştur. Ermeniler de bu durumdan etkilenmiş, Avrupa nın dikkatini çekmek için şiddet olaylarına başvurmuştur. Bu şiddet olayları, Avrupa basınında tek taraflı olarak abartılarak ya da çarpıtılarak aktarılmıştır. Bu durum, Batı kamuoyunda anti-türk propagandasına dönüşmüştür. Osmanlı Devleti, tüm çabalarına rağmen anti-türk propaganda faaliyetlerini bertaraf edebilecek etkili bir yöntem bulamamıştır. Böylelikle stratejik ve jeopolitik önemi büyük olan Osmanlı Devleti nin parçalanması sürecinde Ermeniler üzerinde Amerikalı misyonerler de oldukça etkili olmuşlardır. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. El-mek: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Muallim Rıfat Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği, meralkuzgun@kilis.edu.tr *** Yrd. Doç. Dr. Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: ebrugur@osmaniye.edu.tr

2 506 Meral KUZGUN Ebru GÜHER Misyonerliğin birçok çeşidi olmakla birlikte daha çok insana rahatlıkla ulaşmayı amaçlayan tıbbi misyonlar, Amerikan misyonerlerinin de kullandığı en etkili yollardan biri olmuştur. Bu çalışmamızda genel hatlarıyla Amerikan tıbbi misyonlarını, hizmetlerini ve amaçlarını ele almaya çalıştık. Anahtar Kelimeler: Misyonerlik, Tıbbi Misyon, Kızılhaç, Sağlık, Amerikan Board THE HEALTHCARE MISSION OF AMERICAN MISSIONARIES IN LINE WITH THE AID ACTIVITIES IN TURKEY ABSTRACT Ottoman Empire had to fight a lot of serious distresses after the first half of 19 th century. The primary one was that the Ottoman Empire fell into a period of regression opposing the increasing economic, military and political power of the European world. The improvements by the Ottoman Empire to halt this regression, especially in the martial area, were not sufficient and thus, such distresses continued to increase in all the bodies of the state. That situation caused the imperial states to make improvements and reforms in the state order and operation of Ottoman. With the addition of religion wars along with the economic, martial, political, educational and cultural wars, this paradox continued. This war is the war of Christianity to gain power against Islam. With this purpose, the imperial states that wanted Ottoman Empire to shatter sent their missionaries that would serve the Christian world to Ottoman lands. The continuous independence and nationalism promised to non- Muslim communities (Greeks, Bulgarians) in the Ottoman Empire by the European states caused these communities to rebel against the Ottoman Empire. The Armenians were affected by the circumstances and resorted to acts of violence in order to draw the attention of Europeans. Such acts of violence were communicated by the European press on a biased exaggeration or bastardization. This changed into an anti-turkish propaganda in the Western public opinion. The Ottoman Empire failed to find an effective way of eliminating these anti-turkish propaganda acts despite all its efforts. Therefore, American missionaries were quite influential on the Armenians during the disintegration of the Ottoman Empire having the great strategic and geopolitical importance. The most efficient group of these missionaries was American missionaries. Despite the missionary having a lot of varieties, the medical missions that aim to reach more people was one of the most efficient ways, also used by American missionaries. In this study, we tried to address American medical missions, services and aims.

3 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 507 STRUCTURED ABSTRACT Introduction and Aim of Study It is essential that the strategic importance of the Eastern Anatolia accommodating the Armenians and the interests of imperialist states in the region be clearly understood to properly describe the aid activities of American missionaries which were intensively carried out for the Armenians in the Ottoman Empire. Starting from 1895, the Ottoman Armenians were provoked by the European states mentioning about nationalism with promises of independence. Thus, the Armenians, tricked by the promises of the independent Armenia or the great Armenia, were primarily used as a non-shareable tool between England and Russia. Relying on the Western states backing up them, the Armenian rebels caused peace, order and safety to disappear in the Ottoman Empire. The Ottoman Empire did whatever was necessary for any state, arresting rebels and starting to prevent such acts. Having appeared in the Ottoman lands during the 19th century, American missionaries paid greater attention to the Armenians than England and Russia did. While the Ottoman Armenians were Protestanized by American missionaries on the one hand, they were exploited by the same for their own interests in the region on the other hand. In the midst of the Armenian rampage and revolt, the Turks also suffered as much as the Armenians. However, the issue was raised in the Western and American public opinion so biasedly that the Christian community engaged in a competition of relief for aid organizations established for the Armenians with intent to aid their co-religionist Armenians. Thus, American aid organizations engaged in healthcare missions took an active role and started to aid the Armenians for the American public. Our objective in this study is to evaluate aid activities carried out by American healthcare organizations in Anatolia in general sense and to present what path they followed in the healthcare field, what they aimed for and what difficulties they went through. Considering the troubles experienced in the Ottoman Empire from an objective point of view when making such evaluations, we attempted to find out why the Armenians living in peace for many years together with the Turks as the Ottoman citizens were enmeshed in the position of rebels. Methodology The basic approach employed in our study is to achieve a realistic and comparative perspective about the subject-matter by reaching to multiple archive documents. For this purpose, the documents obtained from the Prime Ministry Ottoman Archives and the U.S. National Archives are used. In addition, the New York Times intensively dealing with the Armenian issue and having a vast majority of readers is reviewed. Besides some books written by foreign authors, local reports and articles including medical aid activities are reviewed. Additionally, theses, investigative works and articles are reviewed. Findings and Discussion The concentration of medical aids provided by American missionaries in the Ottoman lands on the Armenians and the

4 508 Meral KUZGUN Ebru GÜHER negligence displayed towards the helpless Turks suffering is likely to be regarded as a unilateral and conscious preference. In addition, the consideration of events in the Eastern Anatolia, remaining within the boundaries of the Ottoman lands invaded by the Western states and accommodating many Armenians, in line with the reports of American missionaries is likely to give rise to doubts over the objectivity of the Armenian issue and actual medical aid activities. Conclusion The discourses of nationalism and independence triggered by the French revolution are ill suited with the nature of multinational states and they fail to fit the nature of the Ottoman Empire composed of several ethnicities and religions. The fabrication and industrialization triggered by the Industrial Revolution in Europe introduced fast and mass production. Thus, the quest for raw materials and markets become the common problem of Western states. For this reason, the Western states had willingness to have the possession of lands in Anatolia and Middle East remaining within the boundaries of the Ottoman Empire. The domination over Eastern Anatolia region was of great importance to England and Russia. England did not want Russia to take control of this region and have command over the colonial road stretching down to the Caucasians, Mediterranean and India over the Middle East, which is the next step. There was no hurdle named as the "Armenian Issue" until the war of between the Ottoman Empire and Russia. However, Russia forced the Ottoman Empire to agree to the Article 16 incorporated into the Treaty of San Stefano in favor of the Armenians in order to interfere in the affairs in Anatolia. England was troubled with the provision of the said Article 16 which could be exploited by Russia. Therefore, England, just as taking control of Cyprus, caused the Ottoman Empire to guarantee a reform favoring the Armenians in return for aiding the Ottoman Empire. Thus involved in the Armenian issue, England did not want to leave the issue to Russia's control and abused the Armenians for its own intentions and attempted to provoke the Armenians against the Ottoman Empire (Kodaman, 1987, s. 86). At the time of World War I, the Ottoman Empire fought a battle against the occupying forces from Russia, France, England and Greece in its own lands. Under all these harsh conditions, the Armenians located in the Eastern Anatolia revolted against the Ottoman Empire and cooperated with foreign states. The foreign press did not conceal the cooperation of the Armenians under the Russian flag against the Ottoman Empire. When mentioning about this cooperation in its issue dated April 11, the newspaper Romen Dimineatza stated that the Armenians were the best to know the psychology and warfare method of Turkish soldiers and strategic points in the region (BOA, HR.SYS. Dosya No: 2873, Gömlek No: 5). The Deportation Act was introduced for ensuring public order in the region. Occupied with the attacks from hostile states, the Ottoman Empire believed that translocation would be to the benefit of every party. When performing this translocation, those public servants and soldiers harming the public and acting otherwise were punished. However, the Ottoman Empire was obliged to introduce the Deportation

5 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 509 Act since the Armenians revolted against the Ottoman Empire in cooperation with the hostile states and acts of revolution were supported by the Armenian Revolution Committees (BOA, HR.SYS. Dosya No: 2799, Gömlek No: 43). As a result of Deportation, which was called the forced migration by the Ottoman Empire, but described as massacre or genocide by the Western press, the aid activities provided for the Armenians in Anatolia were found to increase. Mark Lambert Bristol, the High Commissioner of Istanbul, who was assigned to safeguard the interests of the U.S. in Istanbul, was one of those realizing the inaccuracy of what was told to the American public under the anti-turkish propaganda. Bristol found that the truth was very different from what was told in the U.S. as result of his observations in and around Istanbul. As the negotiations of Paris Peace Conference, which convened in January 1919, continued, Bristol wrote letters to senators in contrary to the fictionalized Armenian propagandas guided by members of Dashnak and Hinchak Committees, rejecting the claims asserted by ACIA (American Committee for the Independence of Armenia). He pointed out that the adverse conditions in Armenia were the total result of English and French imperialism. In his letter dated June 22, 1919, Bristol stated that all media and press organs in the U.S. were publishing and broadcasting news in favor of the Armenians and Greeks in Turkey and against the Turks, but the truth was not the same (Öksüz, Köse, 2012, s ). The members of U.S. Red Cross commission assigned to Anatolia pointed out that they experienced no difficulty when maintaining their aid activities in the company of soldiers provided for them to ensure the safety of their life. Bristol, known for his reputation and honesty in the U.S. navy, obviously reported that the Turks were exposed to wrongdoing regarding the Armenian issue and the American public was misguided. It is questionable that the Western world, condemning the Turks and then the Ottoman Empire, did not need to pay heed to the reports of this reputable organization and person. Another matter of debate is the failure by Western states to share the misery, hardship and injustice incurred by the Turks with their own public opinion despite the insurrection of Armenians in the Ottoman Empire and their cooperation with Christian states. Therefore, the Armenian issue and each of the circumstances shaped in connection with this issue ceased to be a historical issue and turned into a matter of politicization by Western states. In the light of information that we referred to above, American missionaries were also closely interested in the healthcare services provided for the Armenians in the Ottoman lands. As a matter of fact, the organization of American Board, which was aware that healthcare activities were more important than education in reaching to social life, exerted considerable efforts in aid activities. As emphasized by David Brewer Eddy, one of American missionaries, "...The medical missionary is the best appreciated arm of the service among ignorant or half civilized peoples in days when the preacher and the teacher can find no foothold..." (Eddy, 1918, s. 74). Having a good knowledge of societal structure in Anatolia, missionaries

6 510 Meral KUZGUN Ebru GÜHER had a continuous interaction with social life without any isolation due to the medical mission which was the outcome of protective and expansionist policy and attempted to safeguard the American interests by working under harsh conditions for many years. In that period, the shortage of healthcare institutions in Anatolia caused not only non- Christians to show interest in these institutions, but also Muslims to do so. Although the institutions of medical mission worked intensively in the geography of Anatolia, they were closed down one by one in the Republic period. Today, the medical activities of missionaries generally become intensive at the time of natural disasters and wars. In this context, this organization, having no direct operation in Turkey in terms of missionary activities, actively maintains its operations as healthcare institutions funded by European states, particularly by the US, in regions such as the Middle East, Far East, Turkistan and Afghanistan (Oymak, 2010, s. 293). Key Words: Missionary, Medical Mission, the Red Cross, Health, American Board. Giriş Amerikan misyoner faaliyetleri çerçevesinde sağlık hizmetlerini sağlam bir zemine oturtabilmek için Amerikan misyonerlerinin Osmanlı Devleti ne geldikleri XIX. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti nin içinde bulunduğu iktisadi, mali sıkıntılar ile İngiltere ve Rusya arasındaki emperyalist yarışa değinmenin daha doğru olabileceği kanaatindeyiz. Modern Avrupa tarihinin bir olgusu olan milliyetçilik, hızlı şehirleşme, sanayileşme ve gelişen iletişim, cemaat yapılarını kırmış, feodal bağlılıkları azaltmıştır yılından sonra Avrupa da yayılan milliyetçilik akımı, Osmanlı Devleti nin millet sistemi ile uyuşmamıştır. Milliyetçilik ilkesi belli bir toprak parçası ve tek bir hukuk düzeni gerektiriyordu. Osmanlı devlet adamları, milliyetçi akımı önlemenin onlara eşitlik sağlamakla mümkün olabileceğini düşünmüşlerdir. Bu amaçla 1839 Tanzimat Fermanı nın ağırlık noktası, Müslüman ve Gayrimüslim tebaa arasında eşitliği sağlama yönündeki hükümlerdir. Eşitliğe dönük reformlarla, bütün Osmanlı tebaasını Osmancılık üst kimliği çatısı altında toplayarak ayrılıkçı akımların önüne geçmek ve devletin bütünlüğünün korunması amaçlanmıştır ( Tok, 2009, s.444). Osmanlı Devletinin XIX. yüzyılın başlarında yaşadığı tüm sıkıntıların arkasında dönemin Avrupalı devletlerin büyük bir payı olmakla birlikte bu devletlerin yoğun baskısı altında girmiştir. Yeniçeriliğin kaldırılmasından hemen sonra, İngiliz, Rus ve Fransız filoları Navarin de (1827) Türk donanmasını yok etmişlerdir. Balkanlar dan inen Rus ordusu, Edirne yi almış ve İstanbul a doğru ilerlemiştir. Sultan II. Mahmut, Mehmet Ali Paşa ya karşı Rus ordusunun ve gemilerinin yardımını ( 1833) istemiş ve imzalan Hünkar İskelesi Antlaşması ile Osmanlı Devleti, Rus himayesine girmek durumunda kalmıştır (Avcıoğlu, 2013, s. 71). Rusya nın Osmanlı Devleti üzerinde etkili olmaya başladığı bu yıllarda İngiltere nin dış politikası, Osmanlı Devleti nin toprak bütünlüğünü korumak üzerine gelişmiştir. Özellikle Osmanlı valisi Mehmet Ali Paşa nın kontrolündeki Mısır ın stratejik önemi İngiltere nin dış politikasındaki tutumunu belirlemiştir. Bu tutumun belirlenmesindeki bir diğer önemli etken de Rusya nın Avrupa ve Ortadoğu ya hakim olmasını engellemek olmuştur. İngiltere bu amaçla Osmanlı Devleti ile ilişkilerini kendi açısından güçlendirebilmek için Mısır da Osmanlı Devleti ne karşı bir güç oluşturmaya çalışan Mehmet Ali Paşa hadisesini kendi lehine kullanmıştır. Böylelikle 16 Ağustos

7 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu tarihli ve Osmanlı iktisadi hayatına büyük bir darbe indirecek olan Balta Limanı Ticaret Sözleşmesi imzalanmıştır. Böylelikle gümrük resmi %3 olarak saptanmış olan kapitülasyonlara ek olarak imzalan bu antlaşma haklarından zamanla diğer Avrupalı devletler de faydalanmıştır. (Sander, 2014, s ) Balta Limanı Ticaret Sözleşmesi ile başlayan mali sıkıntıların yanı sıra milliyetçilik söylemleri, Osmanlı Devleti toprakları içinde en çok Ermeniler arasında etkili olmuştur. İngiltere nazarında Ermeni meselesine ağırlık verilmesi Osmanlı Rus Savaşı ile başlamıştır. Rusya nın Pan-İslavizm amaçlarını gerçekleştirmek için 24 Nisan 1877 tarihinde saldırıya geçmesiyle başlayan süreç, 31 Ocak 1878 tarihinde Edirne de yapılan mütareke ile sona ermiştir. Savaşın başlaması, Ermeni-Rus işbirliği yoluyla bağımsız bir devlet kurmayı hayal eden İstanbul daki Ermeni Kilisesi ve yandaşlarını da harekete geçirmiştir. İngiliz belgelerine göre; Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında 3 Mart 1878 tarihinde imzalan Ayestefanos Antlaşması nda Rusların, Ermenileri Osmanlı Devleti ne karşı kışkırttığı olmuştur. Antlaşmanın 16. Maddesine göre; Rusya ancak Osmanlı Devleti, Ermeniler için taahhüt ettiği reformları hayata geçirdikten sonra işgal ettiği 6 doğu vilayetinden çekilecektir. Böylelikle Rusya, Doğu Anadolu yu işgal edebilme ve Ermenileri hakimiyeti altına alabilme hakkına kavuşmuştur (Bilgin, 2009, s.316). İngiltere, bu antlaşma ile Balkanlarda ve Kafkasya da dengenin bozulduğunu ileri sürerek, söz konusu antlaşma yerine diğer Avrupa devletlerinin de katılımını da sağlayarak Berlin de yeni antlaşmanın yapılmasını Rusya ya kabul ettirmiştir. Berlin Antlaşması olarak bilinen bu antlaşma ile İngiltere, Ermeniler üzerindeki Rus tekelini ortadan kaldırmıştır. Bununla birlikte İngiltere, Doğu Anadolu da bulunan Rus tehdidini önlemek için bu tehlike kalkıncaya kadar Kıbrıs adasına yerleşerek Hindistan a giden en kısa yolun güvenliğini sağlamıştır. Böylelikle Ermeni ıslahatı konusu artık bir Avrupa meselesi haline getirilmiştir. ( Günay, 2009, s. 353) Tüm bunların ışığında Osmanlı Devleti nde XIX. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan Ermeni Meselesinin sebeplerinin başında Avrupa nın kolonyalist yayılması ve ekonomik nedenlere bağlı emperyalist politikalarıdır. Avrupa nın, XIX. yüzyılda dünyanın sanayi, sermaye ve üretim merkezi durumunda olması; sanayii için hammaddeye, üretimi için pazarlara, sermayesi için emeğin ucuz ancak sanayinin ve tekniğin olmadığı ülkelere yönelmesine neden olmuştur. Bu sebeple kolonileri, pazarları korumak ve ulaşımı gerçekleştirebilmek için dünyanın stratejik mevkilerini elde tutma mücadelesine girmişlerdir. Dünya hakimiyeti için maddi temeller üzerine inşa edilmiş olan emperyalizm, devletin prestiji arttırma, büyük millet ya da devlet olma gibi hissiyatları beraberinde getirirken, Hristiyanlık şuurunu yaymak gibi ruhi faaliyetler içinde de yer almıştır. Bunlara bağlı olarak, Avrupalılar, diğer dünya milletlerini medenileştirmek, Hristiyanlığı yaymak, başka devletlerin sınırları içinde bulunan Hristiyanları kurtarmak gibi bir işi, Osmanlı Devleti ni ayakta tutacaklarına ve Avrupalı devletleri memnun edeceklerine inanmışlardır (Kodaman, 1987, s ). 1. Amerikan Misyonerlerinin Osmanlı Topraklarına Gelişleri Misyon, XVI. yüzyıldan itibaren Hristiyan inanışlarını vaaz etmek ve ayinleri yönetmek yetkisiyle donatılmış din adamlarının çevreye gönderilmesine denilmiştir. Misyonu yerine getiren görevlilere de misyoner denilmektedir. XVII. yüzyıldan itibaren ise ticarî ya da siyasî amaçlarla yabancı bir ülkeye özel görevliler gönderilmesine misyoner denilmiştir. Misyonerlik hareketinin tarihi, Hz İsa nın Gidiniz ve yeryüzündeki bütün yaratılmışlara İncil i anlatınız şeklindeki ifadesiyle havarilerini, Hristiyanlığı tebliğ vazifesiyle görevlendirmesiyle başladığı kabul edilmektedir. İlk Misyonerlerden Aziz Pavlus un Roma İmparatorluğu nda yaşayan pagan halk ve Yahudiler arasında Hristiyanlığı yaymak için uyguladığı bütün yolları mubah sayan yaklaşımı; misyonerlik kurumunun bugün gelinen noktada sahip olduğu metodolojisinin gelişmesinde ilk temel taşlarından birini oluşturmuştur. Havarilerle başlayan Aziz

8 512 Meral KUZGUN Ebru GÜHER Pavlus ile yeni bir çizgiye ulaşan misyonerlik hareketi, sonraki yüzyıllarda da yöntemlerini geliştirerek devam etmiştir (Özdemir, 2013, s.311). Misyoner faaliyetlerinin görünen amacı dinîdir. Yani, kendi ifadeleriyle dinsizler arasında Hristiyanlığı yaymaktır. Bu amaçla İncil i öğretmek, Hristiyan olmayanları bu dine davet etmek veya kendi mezheplerine insan kazandırmak için çalışan misyonerlerin nihaî hedefi ise yeryüzünde güçlü bir Hristiyan topluluğu oluşturmaktır. Görünen bu dinî gayelerinin yanında; misyonerliğin zamanla siyasî, ekonomik, sosyal ve idarî amaçlar gibi pek çok hedefi de bünyesinde taşıdığı görülmektedir. Sanayi Devrimi ile beraber bağlı bulundukları ülkelerin emperyalist politikalarına hizmette bulunmaları göz ardı edilemeyecek bir gerçektir. Kendilerini kiliseye adayan ve İncil in hizmetkârı olarak gören misyonerler, amaçlarına ulaşabilmek için her yolu ve metodu denemekten kaçınmamışlardır. Onlardan istenen şey, gidecekleri ülkenin dilini, dinini ve kültürlerini öğrenip inceleyerek, eksiklikleri belirlemek ve ona göre hareket etmektir (Temizer, 2013, s.170). XIX. yüzyıl ve XX. yüzyılın ilk çeyreğine ait zaman dilimi misyonerliğin altın çağıdır. Misyonerliğin özü din olmakla birlikte başlıca araçları; okul, hastane, matbaa, kitap, yetimhane gibi modern kurumlardır. Misyonerler, bu kurumların içinde derecelerine göre görev almakla birlikte iyi işleyen, etkin bir sistem yardımıyla iktisadi-ticari çıkarların, siyasal-kültürel etki ve yayılmanın birer aracı olmuşlardır. Bu haliyle misyonerliğin esas işi uhrevi görünmekle birlikte hizmet ettiği amaç ve yöntemler hayli dünyevidir (Kocabaşoğlu, 2000, s.14-15). Amerikan Protestanlığı 1 İngiliz Protestanlığından kaynaklanmakla birlikte, anavatan ile arasında önemli bir farkı da içinde barındırmıştır. Presbiteryenizm ve daha sonra Osmanlı Devleti ndeki Amerikan misyoner faaliyetlerinde en önemli rolü oynayan Kongregasyonalizm ABD dekii en yaygın iki mezhep durumunda olmuştur. Presbiteryenizmi ABD ye taşıyanların büyük bir çoğunluğu İskoçlardan meydana gelmiştir. Kongregasyonalizm daha çok kilise yönetimine ilişkin bir terim olup buna göre mahalli cemaatler, örgütlenme birimi ve kilise yönetiminin kaynağıdır. Böylelikle her mahalli cemaate; kendi din görevlilerini seçme, dışardan herhangi bir müdahale olmadan kendi işlerini yürütme gibi sorumluluklar verilmiştir (Danacıoğlu, 1987, s. 7-10). Amerikalı misyonerin başlangıçtaki amaçları dinsiz ve paganlar arasında İncil in mesajını yaymak olmuştur. Bu amaç doğrultusunda Kongregational, Presbiterian ve Reform Kiliseleri bir çatı altında toplanmıştır (Erdoğan, 2008, s.43). Osmanlı topraklarında özellikle Anadolu da etkili olan Protestan misyonerlerin kaynağı, kısaca Amerikan Board olarak adlandırdığımız American Board Of Commissioneries For Foreing Mission (ABCFM) misyoner teşkilatıdır. Bu teşkilat Protestanlığı önce ABD ye daha sonra dünyaya yaymak amacıyla, 1810 yılında ABD nin Boston kentinde kurulmuştur (Açıkses, 2003, s.35). Samuel Worscester, Dr. Samuel Spring, beş papaz, Mr. Jeremiah Evarts ve Andover koleji öğrencilerinden beş kişi, Prof. Moses Stuart ın evinde toplanarak ABCFM nin temellerini atmıştır. 2 1 Amerika nın kurucuları fundamantalist Protestan mezhebi Püritenlerdir. Evanjelikler de onların biraz daha modernize olmuş devamıdır. Katolik Kilisesinin muhtelif bilim adamlarına karşı takındığı katı tavır, dogmatik ve baskıcı tutumlar nedeniyle öncelikle aydınlardan başlayarak halkta kiliseye karşı bir havanın doğmasına yol açmıştır. Martin Luter in başını çektiği Protestan Hristiyanlığı Katolik inancına alternatif olarak ortaya çıkmıştır. Protestanlığın temelinde faiz serbest bırakılmış, mal ve servet edinmenin Allah ın emri olduğu fikri yer almakla birlikte kadın-erkek ilişkilerinde Katoliklere göre daha serbestliği savunmuştur. Protestanlık çok çalışmaya, dünyevi işlerde başarıya önem vermiş ve Avrupa da kapitalizmin ilk aşamalarına da ivme kazandırmıştır. Yahudilerin seçilmiş halk ve kutsal toprakların sahibi olduğu inancı, Protestanlık inancına sokulmuştur. Kapitalizmi ortaya çıkaracak nitelikler, Yahudi dininden Protestan Hristiyanlığın içine sokulmuştur. Daha fazla bilgi için bkz. Ramazan Kağan Kurt, Evanjelizm Dünya İmparatorluğu ve Türkiye, Bir Harf Yay., İstanbul, 2006, s Samuel Worcester Tabernacle Kilisesi papazı ( ) ve ABCFM nin isim babasıdır. Bu teşkilatın teşekkülünde etkili olanlar 1807 de Massachusetts de kurulan Andover Teoloji okulunda okuyan Luther Rice, Gordon Hall, bu okuldan mezun olan Andonian Judsen, Samuel Nott, Samuel Newell idi yılına kadar bu kolejden 248 öğrenci Board tarafından görevlendirilmiştir bkz. Dilşen İnce Erdoğan, Amerikalı Misyonerlerin Ermeni İsyanlarının

9 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 513 Diğer yandan Osmanlı Devleti, modernleşme ve bunu yayma faaliyetlerinde bulunurken, XIX. yüzyılın başında New England da ABCFM tarafından ilk misyonerler gönderilmeye başlanmıştır (Salt, 2002, s.287). American Board ın Anadolu daki faaliyetleri 1820 yılında Boston dan Levi Person ve Plinyk Fisk in İzmir e gelmeleriyle başlamıştır. Bu tarihte Asia Minor denilen Osmanlı Anadolu su, Hristiyan misyonerlerin merkezi haline gelmiştir te Kudüs te, 1825 te Beyrut ta, 1831 de İstanbul da, 1834 te Bursa ve Trabzon da birer istasyon kurarak faaliyetlerine başlamışlardır (Bali, 2009, s.27). Anadolu da bulunan misyonerlerin ilk amacı, Müslümanları Hristiyanlaştırmak değil aksine Türkiye nin doğusundaki kiliselere, Hristiyanlıktan yozlaşmış veya yozlaşmak üzere olan cemaatleri kendilerine kanalize etmek olmuştur (Özgiray, 1999, s.54). Doğu Sorunu adı altında Osmanlı topraklarını parçalamayı ve paylaşmayı düşünen Batılı emperyalist devletlerin XIX. ve XX. yüzyıl içerisinde izledikleri politikalar doğrultusunda gerçekleştirdikleri sermaye, Osmanlı Devleti nin sahip olduğu stratejik ve jeopolitik konumundan ileri gelmekteydi. Osmanlı topraklarında yatırım yapan İngiltere, Fransa ve Almanya ya karşın hızlı bir emperyalizm sürecine giren ABD yatırımlarını bu topraklara çevirmek durumunda kalmıştır (Yavuz, , s ). Bu ilgi, ekonomik ve yatırım sahası olan Amerikan eğitim kurumları nedeniyle de giderek artmıştır. ABD, Ortadoğu ve Anadolu da yürüttüğü Protestanlık faaliyetlerini İngilizlerin hedefi de olan bu alanlarda onların himayesinde sürdürürken Protestanlaştırdıkları azınlıkları kendi amaçları doğrultusunda da kullanmaktan geri durmamıştır (Vahapoğlu, 1990, s.21-22). Protestan propagandası en verimli sonuçlarını ülkedeki azınlıklar içinde en fazla Gregoryen Ermeniler üzerinde göstermiştir. Müslümanların dinsel bağlılıkları protestanlığın bu alanda yayılmasını engellerken Osmanlı Yahudileri de dinsel değişime yatkın değillerdi. Bu durumda geriye misyonerler karşısında Rumlar ve Ermeniler kalmaktaydı. Rumlar için sırtlarını yaslayabilecekleri ve Osmanlı Devleti ne karşı bağımsızlık mücadelesi veren Yunanistan bulunmaktaydı. Güçlü Rum-Ortadosk kilisesi de onları birleştirmekteydi. Ermeniler ise Osmanlı toplumunda değişik meslek gruplarına sahip ve dağınık halde yaşayan topluluk konumundaydılar. Çoğunun Gregoryen olmasına rağmen dağınık halde bulunmaları örgütlenmelerini engellemiştir (Kaya, 2005, s.122). Amerikalı misyonerler, Ermenilerin örgütlenmesine yönelik boşluğu tespit ederek doldurmaya çalışmışlardır. Misyonerler bilhassa ticaret yoluyla para kazanma imkânı bulan Ermenileri yönlendirmeye çalışmıştır (Açıkses, Güher, 2014, s.1139). Böylece Ermenilerle zaman içinde çok yakın ilişkiler içinde bulunup onları himayeleri altına almak suretiyle Amerikalaşan bir Ermeni toplumunun doğmasına öncülük etmişlerdir. Ermenilerin korunması ise Amerikan kurumları sayesinde gerçekleşmiştir (Haydaroğlu, 1993, s ). Bir yandan Amerikalıların ve İngilizlerin (özellikle İngiliz elçisi Cannig in girişimleriyle ve Amerikalı misyoner William Goodell işbirliği ile (Mutlu, 2005, s.296) baskısı sonucunda 15 Kasım1850 tarihinde Protestan Cemaati, Osmanlı hükümeti tarafından tanınmıştır. Bu bağlamda İngiltere ve ABD nin şark politikasında daha aktif bir rol oynamaları da sağlanmıştır (Kaya, 2005, s.123). Bir başka anlatımla ABD, XIX. yüzyılın son çeyreğinde diplomatik bağlamda Osmanlı Devleti ile daha fazla ilgilenmeye başlaması ünlü Doğu Sorunu ile başlamıştır (Kocabaşoğlu, 2000, s.20). Protestan Ermenilerin tanınmasıyla misyonerler; tüm kurumlarıyla Anadolu ya iyice yayılma fırsatı bulmuşlardır Protestan Ermenilerin tanınmasıyla misyonerler; 1860 larda kilise birlikleri Çıkmasındaki Etkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 9, 2003,Isparta, s.150.

10 514 Meral KUZGUN Ebru GÜHER şeklinde örgütlenmişlerdir (Yıldız, 2012, s. 2741). Anadolu da Bytinia Union (1864), Eastern Union ( 1866), Cilician Union (1867) ve Central Union (1868) bu örgütlenmenin vücut bulmuş halidir. Amerikan Board ı oluşturan iki gruptan Presbiteriyenler in çalışma alanı Arapça konuşulan coğrafya ile İran, Congregationalistlerin ise Anadolu ve Balkanlardır. Protestan Ermeniler, önceleri kendi mezheplerinden ve özellikle Presbiteryen kiliselerden yararlanmışlardır. Dinlerini ırklarından üstün tutarak Amerikalaşmaya ve yeni katıldıkları topluma karışmaya uygun hale gelmişlerdir (Aktar, 2007, s.216).abd devlet olarak başta misyonerlerle ilgili hususlarda Osmanlı Devleti ne başta pek bir tepki göstermemiştir. Bunun en önemli nedeni yeni başlayan resmi ilişkilerle birlikte ticari ilişkilere zarar gelmemesi ve laik görünümüne gölge düşürmek istememesindendir. Fakat daha sonraki yıllarda misyonerlerin istediği her bölgede ABD, konsolosluk açmak dahil savaş gemisi gönderme tehdidinde dahi bulunacaktır (Açıkses, 1999, s.195). Osmanlı Devleti, Amerikan Board misyonerlerinin Anadolu vilayetlerinde Ermeni bulunan yerlerde müessese açma/geliştirme teşebbüslerinin bir süreden sonra çok ilerlediğini fark etmiştir. Osmanlı yetkilileri bu müesseselerin Ermeniler lehine bazı faaliyetlerde bulunduğunu, silah ve zararlı evrak dağıtarak onları ihtilale tahrik ettiğini, bunlara karşı tedbir alınması gerektiğini Anadolu vilayetleri ile yaptığı resmi yazışmalarda her fırsatta dile getirmiştir. Örneğin Adana vilayetinde Amerikan Board misyonerlerince açılan müesseselerin sayısı arttığı ve bunların önlenmesi için bazı tedbirler alınması gerektiğini yine Haçin (Saimbeyli) kazasında Amerikan Board misyonerleri tarafından açılmış olan yetimhanede Protestanlık propagandası yapılarak Ermeni çocukların zorla alındığı ve bunun acilen önlenmesi gerektiği yolundaki bilgiler açık şekilde resmi belgelerde yer almıştır. (Alan, 2001, s.187) Ermenileri kendileri için hedef gören Amerikalı misyonerlerin bir diğer yardımcıları da konsolosluklardır. ABD, gayri resmi olsa da ilk konsolosluğunu İzmir de ticari faaliyetlerini yürütmek amacıyla açmıştır. ABD tarafından Ermeniler ve Anadolu daki misyonerlerin için açılan ilk Amerikan konsolosluğu, 1886 da açılan Sivas konsolosluğudur. Bu konsolosluğun haber kaynakları, çevredeki misyonerler ve Ermenilerden oluşmaktadır. 3 Amerikan misyoner faaliyetlerine lojistik destek veren ve 1822 yılında Malta da kurulan Amerikan matbaası eğitim kurumlarının ihtiyacına göre basılı malzeme temin edip dinsel içerikli basım faaliyetlerini Anadolu ya kaydırmıştır yılında bir bölümü İzmir e, Arapça basım yapan kısmı ise Beyrut a taşınmıştır.1850 tarihinde Protestan cemaatinin Osmanlı Devleti tarafından tanınmasından sonra Ermeni ve Rum Patriklerinin tepkisinden çekinilmemiş, siyasi sakınca ortadan kalktığı için matbaa 1853 yılında Beyoğlu na 1872 de de Bible Hause binasında taşınmıştır (Mutlu, 2005, s.297). Kısacası Amerikalı misyonerler, 1840 lardan 1870 lere gelindiğinde Anadolu da 17 büyük yerleşim İstasyonunu ile 1870 e yakın uç-istasyona sahip olmuşlardır (Hülagü, 2001, s.65) ile 1885 yılları arasında Bitlis, Erzurum, Urfa, Sivas, Van ve Mardin illerinde ikinci derece ortaöğretim okulları açmışlardır (Bali, 2009, s.29). 2. Amerikan Misyonerlerinin Anadolu da Sağlık Alanındaki Faaliyetleri Havarilerle başladığı kabul edilen misyonerlik tarihi boyunca misyonerlerin, toplumun ihtiyaç duyduğu alanlarda faaliyet göstererek insanlar üzerinde etkili olmaya çalıştıkları bilinmektedir. Bu nedenledir ki en etkili olan alan sağlık misyonudur. Hz. İsa, Filistin ve çevresinde tedavisi tıbbi yollarla mümkün olmayan cüzzam hastalarını iyileştirmiş ve bu yolla 3 Sivas yöresinde bulunan 25 civarındaki Amerikan misyonerleri sayısı 1892 yılında 73 e ulaşmıştır. Anadolu da 1895 yılında Ermeni olaylarının patlak verdiği sırada misyonerlerinde baskısıyla Amerikan hükümeti bu tarihte Erzurum da konsolosluk açma kararı vermiş ve Clinton adında biri atanmıştır. Fakat Türk hükümeti berat kararı vermediği için bu kişi geri dönmek durumunda kalmıştır. Ertesi yıl 1896 yılında Leo Bergholz adında biri Erzurum da konsolosluk açmıştır. Bu konsolosun yardımcılarının hepsi Ermenilerden oluşmaktaydı. Daha fazla bilgi için bkz. Şenol Kantarcı, Amerika Birleşik Devletleri nde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, Aktüel Yay., İstanbul, 2004, s

11 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 515 mucize göstererek insanları kendisine iman etmeye çağırmıştır. Havariler de Hz. İsa nın kendilerine cinleri kovma ve hastalıkları tedavi etme konusunda güç ve yetki verdiğine inanmış, bu yolla Tanrı nın egemenliğini duyurmaya çalışmışlardır. Hz. İsa ile başlayan ve havarilerle devam eden şifa dağıtma misyonu sonraki dönemlerde gelenekleşir, misyonerlerin yaygın kullandığı metodik bir anlayışa dönüşür. ( Özdemir, 2013, s. 316 ) Amerikan misyonerlerinin eğitimden sonra en fazla faaliyet gösterdikleri alan tıbbi misyon sahalarıdır. Misyonerler arasında doktor oranının fazla olması, zamanın şartlarına göre modern araç ve gereçlerle hizmet vermeleri (Kılıçağı, 2006, s.67) tıbbi misyonunun etkili olmasının ana sebeplerinden biri olmuştur. Tıbbi misyonunun eğitim alanlarından farklı özelliği, okullar öğrenci ve öğrenci velisi ile sınırlı kalırken, tıbbi misyonun, misyoner ile hayatının hiçbir yerinde karşılaşma imkânı olmayan veya karşılaşmak istemeyen insanı yan yana getirmesidir. Sağlık hizmetlerinin zayıf olduğu yerlerde misyonerlerin teknolojik donanımlı cihazlarla hastaları tedavi etmeleri ve halka karşı sıcak bir yaklaşım içinde olmaları Müslümanların ve Hristiyanların sempatilerini kazanmalarında etkili olmuştur. Özellikle misyoner kadınların bu tıbbi hizmet içinde yer almaları Müslüman kadınların daha fazla ilgisini çekmiş ve rahatça bu kurumlara girip çıkmalarına imkân sağlamıştır (Haytoğlu, 2014, s ). Amerikan misyonerlerin tıbbi hizmetlere ağırlık vermelerinde öncelikle dini inançları etkili olmuştur. Hristiyanlık inancında İsa nın Tanrısal gücünü zaman zaman insanları iyileştirmekte ve acılarını dindirmekte kullandığı inancından yola çıkan misyonerler; faaliyetlerinde sağlık ve sosyal yardımları ön plana çıkarmışlardır (Oymak, 2010, s.271). Bu noktadan hareketle Suriye de görevli misyoner Dr. Post un; Mezhepsel fanatizmi kıracak olan Hristiyan, Müslüman ve Yahudi grupları geniş bir inanç bağıyla, Hristiyan inancıyla ilişkili bir bilimle ve Hristiyan sevgisiyle kutsanmış bir sanat ile birbirine bağlayacaktır; kurumu dinsel hoşgörüsüzlük ve şiddet içerikli saldırılara karşı koruyacaktır. Her zaman insanların aklında hastaları iyileştiren İsa ile ilişkilendirilecektir (Papers Of The American Board Of Commisioners For Foreign Missions- Microfilm Reel 507) şeklindeki sözleri bu görüş doğrultusunda değerlendirilebilir. Misyonerlerin sağlık hizmetlerine ağırlık vermelerindeki amaç sadece insanları iyileştirmek olmamıştır. Sağlık hizmetleri, Hristiyanlaştırma planının bir parçası olmuştur. Misyonerler açısından sağlık hizmeti verilen yerlerde ölümden kurtulan ve zaaf halinde bulunan insanlara dini telkinde bulunmak her zaman daha kolay olmuştur. Onlara göre; tıbbi misyonlar, İncil öğretiminin öncüleri olmuşlardır. Her insan, kimi zaman hastalanır ya da sevdiklerinin hastalığı ile endişelenir. Böylelikle bir doktor, diğer misyonerlerle ilişkisi olmayan ve bunu da istemeyen geniş sayıda kimselere sağlık hizmetiyle kolaylıkla ulaşabilir. Bir hekim, bir dispanser açtığı zaman şifa verici mahareti nedeniyle kendisine başvuranlar tarafından kuşatılır (Kırşehirlioğlu, 1963, s.82). Bir başka ifadeyle misyonerler için tıbbi faaliyetlerin insanlar üzerindeki etkisi bilinmekte ve insanlarla daha rahat temasa geçilerek dini propagandalar yapılabilmiştir. Nitekim yazar Samuel T. Dutton 1911 yılında kaleme aldığı bir makalesinde..büyük öğretmen, büyük hekimdir. Öğretmek ve iyileştirmek insanları kurtarıp yüceltmenin ve onlara hizmet etmenin harika bir yoludur (Dutton, 2011, s ) şeklindeki sözleriyle misyoner çalışma sahaları açısından sağlık misyonunun önemine değinmiştir. Benzer şekilde misyoner David Brewer Eddy de misyoner faaliyetleri açısından hastanelerin işlevini gözetim servislerinde sessiz İncil çalışma ve bekleme odaları, bu insanlar ile yakın kişisel temasın kurulmasının önünü açmıştır (Eddy, 1918, s.134) diyerek bu kurumların önemine dikkat çekmiştir. Amerikan misyonerlerinin yönetiminde her birinin bünyesinde hemşire yetiştirme okulunun bulunduğu hastaneler kurulmuştur. Amerikan misyonerleri, hastanelerini Antep, Kayseri, Mardin ve Van da daha sonrasında İstanbul, Amasya, Sivas, Harput, Diyarbakır, Konya, Erzurum da açmışlardır. Bunlarla birlikte Beyrut ta (Dutton, 2011, s.357) iyi donanımlı bir

12 516 Meral KUZGUN Ebru GÜHER Amerikan tıp fakültesi ve hastanesi tesis edilerek çoğu zaman hastalardan ücret almadan sağlık hizmeti verilmiştir (Greene, 1895, s.150). Türkiye ye tıp misyonu ile gelen Amerikalı misyonerler, hasta yataklarının başuçlarında İncil okuyarak ve konuşarak telkinde bulunma fırsatını da kaçırmamışlardır. İnsan sağlığının psikolojik yönünü, hastanın ilgi ve yakınlık gereksinimini dikkate alarak faaliyetlerini sürdürmüşlerdir (Akgün, 1994, s.2141). Misyonerler sağlık hizmetleri verirken kendi yanlarında yetişmiş ya da açtıkları okullarda eğitim görmüş Ermenileri, hastane ve dispanserlerde çalıştırmak suretiyle hem onların sağlık alanında pratik kazanmalarını sağlamışlar hem de ekonomik manada kendi ailelerine katkıda bulunmalarını sağlamışlardır. Bunun yanı sıra Müslüman hanımlara da hastabakıcılık yapmayı öğreterek yeni iş imkanları oluşturmuşlardır (Temizer, 2013, s. 187). Tıbbi misyon sahalarında misyoner kadınlar oldukça önemli bir yere sahiptir. Erkek doktorun bile çok nadir bulunduğu bölgelerde misyoner kadın misyonerler aracılığıyla insanlara daha rahat ulaşılabileceği hesap edilmiştir. XIX. Yüzyılın son yıllarında Tebriz de bir hastane kurulmuş olup, 1888 yılında Dr. Miss Bradford ve Dr. E. T Miller tarafından yönetilmiştir. Dr. Bradforf ilk yedi ayında dispanserlerde hastaya bakmış ve evde 264 hasta ziyareti gerçekleştirmişlerdir. Aynı yıl Tahran da ise Dr. Mary Smith ve Dr. J. G. Wishard faaliyet göstermiştir. İran cephesinde bunlar olurken İstanbul da ise Miss Burgerss ve ekibi, Suriye ve Filistin de Mary Edyy hizmet vermekteydiler. Osmanlı Devleti nin zayıflamasına bağlı olarak tıbbi yetersizlikler, misyoner doktorların daha çabuk kabul görmesine neden olmuştur. Bu bağlamda Merzifon da Dr. Carington ın hemşiresi olarak Miss Baldwin ve Miss Taylor görülmektedir (Dalyan 2011, s ). Osmanlı topraklarında misyoner doktor olarak çalışan personelin en çok sıkıntı yaşadığı konulardan biri doktorluk yapmak için gerekli izni alamamaları ve diploma denkliğinin kendilerine verilmemiş olmasıdır. Bunun sağlanabilmesi için yabancı doktorların, İstanbul daki Mekteb-i Tıbbiye-i Şahanede yapılan sınavı başarıyla verdikten sonra diplomalarını onaylatma zorunluluğunun getirilmiş olmasıdır. Bir diğer sıkıntı ise; Osmanlı resmi makamlarının misyoner sağlık kurumlarına ruhsat ile ilgili düzenlemelere tabi tutmasıdır. Ruhsat izni alamayan ya da alıncaya kadar geçen sürede sağlık hizmetleri muhtelif binaların kiralanmasıyla verilmiştir (Özdemir, 2013, s ) Amerikalı misyonerlerin Ermenilere yönelik tıbbi ve parasal yardım etmelerinden dolayı sürekli sıkıntı içinde olduklarını belirtmişlerdir. Özellikle Osmanlı hükümet yetkililerinin Ermenilere yardım ettikleri için kendilerine baskı yapıldığını belirten misyonerler, esasında Kürt ve eşkıyalara karşı Ermenileri koruduklarını dile getirmişlerdir. Misyonerlerin çoğu raporlarında Ermenilerin Türk yöneticilere güvenip itaat etiklerini fakat, Türklerle birlikte Kürtlerin planlı bir şekilde köyleri yağmaladıkları belirtiliyordu. Halbuki Van misyonerlerinden C. C. Reynolds, Ermeni ihtilalcilere yardım edenlerin başında geliyordu. Bu belirlenmiş olduğu halde Osmanlı makamlarını suçlamaktan geri durmamıştır. ( Kuzgun, 2014, s ) Anadolu da doktorluk görevini yapmaya çalışan misyonerlerin en fazla şikâyet ettikleri hususlardan bir diğeri ise; hastalığın sebebi ve tedavisiyle ilgili halkın mevcut batıl inançları ve önyargılarının üstesinden gelmede karşılaşılan zorluklar olmuştur. Örneğin Amerikalı gazeteci Cleveland Moffett, The Evening Star gazetesindeki bir yazısında Hastalığın nedeni Tanrı nın isteği, hastalığın uygun tedavisi ise müdahale etmek Tanrı nın bilge hikmetine güvensizlik göstermek olduğundan onu kendi başına bırakmaktır. Eğer bir Türk çiçek hastalığına yakalanırsa, yatağına yatar ve öleceğini mi yoksa yaşayacağını mı görmeyi beklemeye başlar. İlaçlara ya da losyonlara değil, kadere ve yazgıya güvenir. Ailesi ve arkadaşları hastadan kaçınmanın ya da onu kendilerinden ayırmanın iyi bir Müslümana yakışmayacağını düşüneceklerdir. Eğer diğerleri de hastalık kaparsa, iyi ya da kötü öyle istendiği için olmuştur. Kaderin işidir. Sonuç İstanbul ya da iç

13 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 517 kısımlar, nereye giderseniz gidin birçok çiçeğe yakalanmış yüz görecek ve sürekli çiçekten bahsedildiğini duyacaksınızdır (Güher, 2013, s. 217) diyerek Türk toplumunun kaderci bakış açısını ele almıştır. Bunun yanı sıra Ermeni Protestanların Amerikan etkisi sayesinde batıl inançtan uzak daha bilimsel düşündüğünü savunan yazar; Anadolu da tıbbi bilgisi olan kişilerin bulunmadığını, bütün iyileştirme işinin bitkisel ilaçları olan kadınlara ve alınyazısına bırakıldığını ileri sürmüştür. Bu savını kuvvetlendirmek isteyen yazar örnek olarak mide ağrısı çeken bir bebeği tedavi için yumurta kabuğu kullanıldığına dikkat çekerek, bebeklerde ve çocuklarda ölüm oranlarının arttığını ifade etmiştir. Bunun yanı sıra Anadolu da evlere su dağıtma tekniğini eleştiren yazar, bu yöntemle bulaşıcı hastalıkların arttığına da vurgu yapmıştır. Başta kolera ve veba gibi hastalıklardan etkilenmiş bölgelerde Amerikalı misyoner doktorlar sayesinde cesur ve başarılı bir şekilde hastalıklarla savaşıldığını dile getiren, yazısını Tek sorun yardım sağlayabilecek tek bir doktorun yardımına ihtiyaç duyan insan olması. Ne kadar adanmış olursa olsun tek bir adam 100 metrekarelik bir alanı kaplayan bölgedeki bütün hastalarla ilgilenemez. Tanıdıklarımdan misyoner bir doktor ne zaman tura çıksa, hastalar tarafından ciddi anlamda kuşatıldığını, o kadar ki yemek yemeye bile zar zor vakit bulduğunu ve hepsi kendine yabancı çoğu ücretsiz hasta olan 150 hastayı tedavi etmenin onun için sıra dışı bir şey olmadığını söylüyor (Güher, 2013, s. 218) şeklinde tamamlayarak, misyoner doktorların çalışma şartlarının zorluğundan ve yoğunluğundan söz etmiştir. Osmanlı topraklarındaki Amerikan misyonerleri, kendilerine bağlı hastane, dispanseri, tıp okullarının faaliyetlerine son derece önem vermişlerdir. Bunun başlıca sebebi; kendilerine öz veriyle bağlı, nitelikli personel yetiştirerek arzu ettikleri amaçlarına ulaşmak olmuştur. Halk için sunulan ücretsiz hizmetlerle halkın saygınlığı ve sevgisini kazanmaya muvaffak olmuşlardır. Amerikalı misyonerler, genel bir ifadeyle tıp, eczacılık, diş hekimliği ve hemşirelik eğitimi vermekle birlikte uygulamalı sağlık eğitimine son derece önem vermişlerdir ( Çelik, 2014, s. 160) Amerikan Misyonerlerinin Anadolu da Birinci Dünya Savaşı na Kadar Sağlık Alanındaki Faaliyetleri Osmanlı Devleti kurulduğu ilk zamanlardan itibaren sağlık alanında eğitim vermek üzere medrese ve hastaneler inşa ettirmiştir. Ancak sağlık kurumları genelde devlet merkezi ve çevresinde kurulmuştur. Osmanlı Devleti son dönemlerinde ise ağırlıklı olarak askeri amaçlı hastanelerin açılmasına ağırlık vermiştir. Sivil doktor yetiştirmek için ise devlet merkezi dışında yeterli düzeyde yüksekokul açamamıştır.( Çelik, 2014, s ). Bir başka ifadeyle Osmanlı Devleti nin Doğu ve Ortadoğu topraklarında modern tedaviden uzak olarak geleneksel tedavi yollarının etkili olması misyonerlerin, bu bölgelere yönelmelerine ve sağlık merkezleri kurmalarına yol açmıştır (Haytoğlu, 2014, s.1522). İlk misyoner hekim, 1833 te Beyrut a gelen Dr. Asa Dodge olurken devamında Dr. Cornelius Van Dyke, Dr. Azariah Smith, Dr. Asakel Grant, Dr. Henry Lobdell, Dr. George E. Past gibi doktor misyonerler, Anadolu ya gelerek faaliyetlerini sürdürmüşlerdir (Öztürk, 2007, s.68). Örneğin Dr. Asakel Grant, Hakkari de çalışmalarıyla misyon merkezinin kurulmasına yardımcı olmuş ve çevre yerleri de gezerek izlenimlerini Amerikan kamuoyuyla paylaşmıştır (Danacıoğlu, 2012, s.56-64). Dr. Asakel Grant 1835 te tüm misyon merkezlerinin tıbbi donanım oluşturulmasını zorunlu hale getirilmesini istemiştir yılı sağlık alanında misyoner çalışmaları açısından dönüm noktası olmuştur. Amerikan misyonerleri, bu süreçte sağlık merkezlerinde yerli halktan kişilere de yardımcı olarak görev vermişlerdir. Bu dönemde Cyrus Hamlin, Florance Nightingale in çabaları ile ünlenen hastaneyi açmıştır.

14 518 Meral KUZGUN Ebru GÜHER Anadolu daki en etkili hastanelerden biri Antep te kurulmuştur. Azariah Smith Memorial Hospital ya da diğer adıyla Antep Amerikan Hastanesi nin yapımı için gerekli paranın büyük bir bölümü; İngiltere den elde edilen çok miktardaki hibeyle (Papers Of The American Board Of Commisioners For Foreign Missions- Microfilm Reel 507) ve 1847 yılında Antep e gelip burada ölen Dr. Azariah Smith in mezun olduğu Yale Üniversitesi ndeki sınıf arkadaşları tarafından karşılanmıştır. Onların isteği ile hastaneye Azariah Smith Memorial Hospital adı verilmiştir. Osmanlı Devleti nde Amerikan Misyoner teşkilatı tarafından başlatılan ilk hastaneye sahip olma özelliği Merkezi Türkiye Misyonuna aittir (Eddy, 1912, s.133). Beyrut ta bulunan misyoner Dr.Valdyek 1872 yılında Antep Amerikan Koleji mümkün olduğu kadar hızlı bir şekilde, bu görevin tüm alanlarında yetenekli Hristiyan hekimlerin çalıştığı, etkili bir tıp bölümünü hazırladığında iyi işler yapacaktır (Papers Of The American Board Of Commisioners For Foreign Missions- Microfilm Reel 507. ) şeklindeki temennilerle buranın önemine dikkat çekmiştir. Antep Merkezi Türkiye Koleji nde 1877 yılında 14 öğrenci ile eğitime başlayan tıp bölümünde tıp öğrenimi 4, diş hekimliği ve eczacılık 3 yıl sürmekteydi. Öğretimde ise Amerikan Yale Üniversitesi nin ders programı uygulanmaktaydı (Baytop, 2003, s.21). Antep Amerikan Hastanesi nin 1880 lerden itibaren mali durumunun bozulması üzerine Dr. Shepard ve eşi hastaneye mali destek sağlamak için zengin Halep topraklarında hasta tedavi etmişlerdir. Dr. Shepard faaliyetleriyle kısa zamanda halkın gönlüne girmeyi başarmış ve Antep halkı tarafından Dr.Şepırt veya Dağdaki Hekim unvanıyla anılmaya başlamıştır (Taşkın, 2011, s.27). Antep Amerikan Hastanesi bölge halkına hizmet verirken, tıp bölümü öğrencileri içinde uygulama hastanesi olarak görev yapmıştır. Kadın hastaların kabulüne 1886 da başlamış ve bu hastalarla Dr. Caroline Hamilton ilgilenmiştir (Baytop, 2003, s.25). Hastanenin iç yönetiminden sorumlu olarak 1892 yılında Türkiye ye gelen bayan Elizabet M. Trowbridge, 1933 yılına kadar Türkiye de kırk sene hemşire olarak görev yapmıştır. Kendisi, Merkezi Türkiye Koleji nin ilk kurucusu olan Dr. Tillman C. TRowbridge nin kız kardeşidir. Sonraki yıllarda hastanenin tedavi etmiş olduğu hastaların da köylerine giderek hizmet vermeye çalışmıştır. (The New York Times, September 2, 1947) Türkiye nin ilk diplomalı diş hekimleri ve hemşirelerini yetiştiren Antep Amerikan Hastanesi nde; yıllarında 42 hasta yatağı ve 5 hekimi olan 5492 hasta ayakta tedavi edilmiş, 462 büyük ameliyat, 131 göz ameliyatı, 67 mide ameliyatı ve 63 kemik ameliyatı yapılmış olup bu ameliyatlardan sadece 9 tanesi ölüm ile sonuçlanmıştır. Antep Amerikan Hastanesi oldukça zengin bir eczaneye sahip olup yılda reçete yazılmakta ve ilaçlar hastalara bedava olarak verilmekteydi yıllarında Antep te dokuz eczane bulunmaktaydı (Baytop, 2003, s ). Antep halkı da 1887 tarihinde hastaneye maddi yardımda bulunmuştur (Baytop, 2003, s.22) yılında son sınıfı Halep e taşınan tıp bölümü, ders yılı sonunda kapatılmıştır. Bölümü yeniden açmak için mücadele verilirken 1892 yılından itibaren Ermeni örgütleri ile ilişkisi olan kolej olumsuzluklar nedeniyle 1915 yılında kapatılmıştır. Bölüm 1921 yılında tekrar açılsa da 1924 yılında Halep e taşınmıştır (Kocabaşoğlu, 2004, s ). Amerikan misyoner teşkilatı, Harput taki sağlık misyonunu hastane kuruluncaya kadar Fırat Koleji bünyesinde sağlamaya çalışmıştır (Oymak, 2010, s.282). Fırat Koleji bünyesinde kurulan Tracy Riggs Hastanesi hızla büyümüş yılda yaklaşık 2000 hastaya tedavi uygular hale gelmiştir. Misyoner David Brewer Eddy e göre bu hastaneye Fırat vadisinden 227 farklı yerden hasta gelmekteydi. Dr. Floyd Smith ve Lowa Koleji nden mezun olan eşi, Diyarbakır da ise bir hastane kurmadan önce Antep te Dr. Shepard ile beraber uzun süre ve Fransa da birkaç ay istişare

15 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 519 etmişlerdir. Diyarbakır da kurulacak olan hastanenin masraflarının büyük bir bölümü bu bölgedeki Amerikan Protestan Okulu ndan mezun olan Ermeni kökenli bir Hristiyan tarafından verilen yardımlarla karşılanmıştır (Eddy, 1918, s.120). Misyonerler tarafından bir diğer hastane ise Mardin de Dr.Thomasın Hastanesi adıyla kurulmuştur (Eddy, 1918, s.121). Van da Dr. Raynolds ve Dr. Grace Kimball tarafından sağlık çalışmaları başlatılmış olup, 1900 da Dr. Ussher burada hastane olarak kullanılmak üzere küçük bir ev kiralayarak 12 yatakla hizmete başlamıştır.1903 yılında hastane binası olarak kullanılmaya başlanan bu yerde; fakir hastalara bedava bakılmış, hastaların iyileşirken ve taburcu olurken İncil satın aldıkları belirlenmiştir (Oymak, 2010, s.288). Dr. Kimball, açtıkları Van Yardım Bürosu nda Ermeni hastalar için İlaç temin ederken buradaki parasal destek Dr. Klopsch aracılığı ile temin edilmiştir. Dr. Kimball ın Van daki yardım faaliyetlerine yönelik yazmış olduğu raporunda; pamuk, yünlü dokuma ve imalatında çalışan 981 kişinin aileleri ile birlikte 4750 kişiye ulaşıldığını ve kendilerine verilen işlerle Ermenilerin maddi olarak desteklendiğini belirtmiştir. Dr. Kimball ayrıca Ermenilerin yapmış olduğu ürünlerin ( halı, çorap vb.) muhtelif yerlerde satılmasıyla elde edilen geliri Sason Yardım Komisyonu na gönderdiklerini de söz konusu raporunda belirtmiştir ( Greene, 1896, s ) te Dr. Ussher in eğitim verdiği bir Kızılhaç İlk Yardım Kursunda Ermeilere temel tıbbi bakım ve acil müdahale dersleri verilmiştir. Hastanedeki bütün uygulamalar, kurumun İstanbul ve Boston daki merkezine düzenli olarak raporlar halinde aktarılmıştır. Bundaki amaç, kurumu bilgilendirmek ve ihtiyaç duyulan tıbbi malzemeyi ve personeli istekmektir. Bunun yanı sıra Van istasyonundan kurum yetkililerine iletilen bu raporlar, ABCFM yayın organı olan Bulletin de yayınlanarak daha fazla bağış toplanılması amaçlanmıştır. Van Amerikan Hastanesi Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusların Van ı işgalinden hemen sonra bombardımana uğrayarak bir daha inşa edilememek üzere yıkılmıştır. ( Temizer, 2013, s ) te II. Van isyanı sırasında ABCFM misyon istasyon okul binası, misyoner, lojmanları ve kilise, Ermenilerin ikametgahına ayrılmıştır. Misyoner Elizabeth Borrows-Ussher, Bayan Rogers ve Bayan Silliman ın bu dönemde Ermeni üreticilerden süt ve yumurta toplanması görevini üstlendikleri görülmüştür. Elde edilen sütler, okullarında yetiştirdikleri Ermeni kızlar tarafından kaynatılarak pastörize edildikten sonra şişelenmiş ve yumurtalar da pişirilmiştir. Süt ve yumurtalar Van Misyon hekimi Clarence Ussher in oğlu Neville Usher in başkanlığını yaptığı erkek izci grubu tarafından 190 bebek ile onları emziren annelere ulaştırılmıştır. Misyonerler, sadece Ermenilerle ilgilenişler, Müslüman anneler ve bebekleri ile hiç ilgilenmemişlerdir. Dr.Ussher in yetiştirdiği Ermeni gençlerden oluşan hemşeriler de isyanlar sırasında çatışmalarda yaralanan Ermeni çetecileri hastaneye taşımışlardır. (Tozkoparan, 2009, s. 389.) Kayseri de Amerikan misyonerlerine ait bir dispanser ve bir hastane faaliyet göstermiştir de açılan dispanser, Dr. William S. Dodd ve eşi tarafından Kayseri de açılan ilk sağlık kuruluşu olmuştur. William S. Dood un yanı sıra ortağı olan Dr. Wilfred Post ile de beraber hareket ederek (Hoover, 1912, s.3-4) hastane giderleri için Newyork ta ikamet eden James M. Spears öncülüğünde yardım toplanmış böylece 1900 yılında hastanenin temelleri atılmıştır (Mazıcıoğlu, 2009, s.100). Londra dan getirilen ilaç ve malzemelerle burada kurulan dispanserin de eksiklikleri tamamlanmaya çalışılmıştır. Temellerinin atılmasından 1911 yılına kadar durgun bir dönem geçiren hastane, çok sayıda tali masraflara rağmen American Board ın 2000 dolar yardım etmesiyle 1 Eylül 1911 tarihinde yeniden aktif hale getirilmiştir (Hoover, 2012, s.7). Kayseri deki dispanser 1890 da klinik seviyesinden yataklı hizmet veren bir duruma gelmiştir. Dispansere 1887 de 1200, 1889 da 4236, 1832 de 5214, 1900 de 7729 hasta başvurmuştur. Kayseri deki dispanser, Talas a taşınarak 1892 den itibaren burada hizmet vermeye

16 520 Meral KUZGUN Ebru GÜHER başlamıştır. Misyonerler, Osmanlı Devleti nden Talas ta hastane açma talebinde bulunmuşlar ancak bu talep devlet makamlarınca geri çevrilmiştir. Hastane gecikmeli olarak ancak 1900 de 70 yataklı bir hastane olarak faaliyete geçmiştir. Kayseri de doktor olarak Wifred M. Post, Caroline P. Fowle, Jane C. Wingate, Susan W. Oris, Dr. Franswort gibi sağlıkçılar görev yapmıştır. Müslümanlarında tedavi edildiği hastane, Osmanlı Devleti tarafından 1914 sonlarından itibaren yaralı askerlerin tedavisine tahsis edilmiştir (Haytoğlu, 2014, s.1524). Kayseri de çalışan sağlık personeli özellikle Ermeni ve Rum evlerini ziyaret etmiş ve yaklaşık kadına dini ve tıbbi telkinler yapılarak 200 adet basılı metin dağıtılmıştır (Mazıcıoğlu, 2009, s.100). Tablo 1: yılları arasında Talas Amerikan Hastanesi nde Bakılan Hasta Sayıları (Hoover, 1912, s.4) Travma Nedeni (6 ay) Ayakta Hasta ve Hastane Dışı Taramalar Yatan Hasta Ameliyatlar Nisan 1909 tarihinde ise Adana da bir hastane kuran misyoner teşkilatı (Oymak, 2010, s.282), Nisan 1909 da baş gösteren Müslümanlarla Ermeniler arasındaki çatışmalarla ilgili olarak The New York Times gazetesinin manşetlerini süsleyen haberlerde Adana da kişinin doyurulduğunu, 300 yaralının ise buradaki hastanede ve çevre hastanelerde tedavi edildiğini belirtmiştir. Bunun yanı sıra söz konusu hastane hastanın olduğunu bunlardan 400 ünün cüzzamlı olduğunu yetersiz beslenme nedeniyle çocuk ölümlerinin yüksek olduğunu da belirtmiştir. (The New York Times, 16 May, 1909.) 1913 yılına ait misyoner raporlarında Konya da kurulan hastanede bir yıl içerisinde her gruptan insanın tedavi edildiği belirtilmektedir. Sunmuş oldukları sağlık hizmetleriyle halkın içine sızmayı başaran ve düşüncelerini empoze eden misyonerlerin 1913 yılı itibarıyla Konya daki hastanedeki faaliyetleri şu şekildedir ( Medical, 1913, s.18 ). Hastane İçinde Tedavi Hastane Dışındaki Edilen Hasta Sağlık İşlemleri Erkek 158 Erkek 1211 Kadın 83 Kadın dolardan 148 Ücretli 988 fazla ödeyen 5 dolardan az 39 Ücretsiz 1108 ödeyen Ücret ödemeyen 54

17 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 521 Hastane İçinde Tedavi Edilen Hasta Milleti Dini İnançları Türk 141 Müslüman 154 Çerkez 4 Yunan 16 Ortodoks Kürd 3 Gregorian 53 Arnavud 3 Katolik 3 Tatar 2 Yahudi 1 Boşnak 1 Protestan 14 Yahudi 1 Ermeni 61 Yunan 20 Amerikan 2 İsviçreli 2 Alman 1 Yukarıda ifade edilen sayısal veriler ışığında Konya da bulunan hastanenin yoğun olarak faaliyet gösterdiği ve özellikle Müslümanlar tarafından sıkça talep edildiği gözlemlenmektedir. Aynı raporda dikkat çeken özelliklerden biri de Anadolu da sağlık kurumlarının yetersiz olduğu bu dönemde adı geçen hastanenin modern yöntemlerle kafatası, katarakt, polip, kist, çene, karın vs. her türlü ameliyatları gerçekleştirebildikleridir (Medical Missionary Work, Report of The American Christian Hospital at Konia, 1913, s ). Birinci Dünya Savaşı na kadar Anadolu da her misyoner merkezinde sağlık ocağı, Adana, Antep, Talas başta olmak üzere on Amerikan hastanesi kurulmuştur. Sağlık ocaklarına ve merkezlerine başvuran Türklerin sayısı okullara kayıt olanlardan fazlaydı. Kadın doktorların gerek tıbba inancın doğup yaygınlaşmasında gerekse misyonerlerin Türklere kendilerini kabul ettirmelerinde büyük katkıları olmuştur. Kadın hastaların rahatlıkla muayene oldukları, çocuklarını ve kendilerini sağlıklarına kavuşturan kadın doktorlar bu vesileyle vatandaşlarla iyi ilişkiler kurabilmişlerdir (Akgün, 1994, s.2141). Amerikan misyonerlerinin tıbbi yardımlarının dışında Amerikan Kızılhaçı da sağlık alanında Anadolu da faaliyet göstermiştir. Amerikan Kızılhaç ının Anadolu ya gelişinin en önemli nedeni Zeytun, Maraş ta Ermeni komitecilerle 1895 yılında Avrupa dan getirdikleri silahlarla isyan hareketini başlatmaları ve Batı basının meseleyi çarpıtmış olması ile çok ilgisi vardır. Bu bölgede başlatılan isyanda 1887 yılında kurulan Hınçak komitesinde etkisi oldukça büyüktür. ( Kuzgun, 2014, s. 1093) Zeytun da 1895 yılında başlayan ve genişleyen Ermeni isyanları nedeniyle The New York Times bu olayları manşetlerine taşırken Osmanlı Devleti nin tüm vatandaşlarını korumak adına aldığı önlemleri, yardım amacının dışında çıkmamak kaydıyla tüm misyonerlere kolaylık sağlandığını belirtmeyerek, Ermeni isyanlarını masum göstermeye çalışmıştır. Amerikalı misyonerlerin dışında bölgeye yardım yapılmadığını yazmıştır ( The New York Times, February 18, 1896). Anadolu nun muhtelif yerlerinde Ermenilerin çıkarttığı isyanlar ve gerçekleştirdikleri katliamlar Amerikan basınında o kadar yanlı anlatılmıştır ki 1895 te yürütülen Ermenilere Yardım kampanyasında birçok kiliselerde Türklere lanet duaları yapılmıştır. Açık hava mitinglerinde Türklere akıl almaz iftiralar atılmıştır ( Kılıç, 2012, s.251)

18 522 Meral KUZGUN Ebru GÜHER Amerikan Kızılhaç ın başkanlığını Bayan Clara Barton un 4 yaptığı bir heyet, Ermeni isyanları neticesinde oluşan kaosla yardıma muhtaç insanlara el uzatabilmek amacıyla Anadolu ya gelmiştir. Amerikan Board ın da desteğini alan Amerikan Kızılhaç üyeleri, 1896 yılının Şubat ve Ağustos aylarında Anadolu da yardım faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Kızılhaç üyeleri sadece tıbbi yardımda bulunmamış aynı zamanda toprağını terk etmiş Ermenilerin eski yaşamlarına kavuşabilmeleri için gerekli zirai teknik yardımlarda da bulunmuştur. Toprak için gerekli olan tarım aletleri ve büyükbaş hayvanların getirtilmesi işiyle de meşgul olmuştur. Bunun yanı sıra dul kadınlara yün, keten, pamuk getirtilerek hem bir iş ile meşgul olmaları sağlanmış hem de insanların giydirilmeleri amaçlanmıştır. Heyet, Kilis, Antep, Urfa, Maraş, Harput, Diyarbakır, Sivas, Tokat, Samsun bölgelerinde geniş sağlık hizmetleri vermiştir (Kuzgun, 2014, s ). Amerikan basınında Ermenilere yapılan yardımların Osmanlı Devleti tarafından sürekli engellendiğine dair yazılar olmuşsa da Amerikan Kızılhaç üyeleri; İskenderun dan iç kesimlere doğru; Kilis, Antep, Maraş, Zeytun, Birecik, Urfa, Diyarbakır, Silvan, Harput, Palu, Arapkir, Malatya, Kemaliye, Sivas, Tokat ve Samsun a gitmiş ve Osmanlı askerleri tarafından korunan heyetin yardım faaliyetleri engellenmemiştir ( Report-American s Relief Expedition to Asia Minor Under The Red Cross: 1896, s. 39) 2.2. Amerikan Misyonerlerinin Anadolu da Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Sağlık Alanındaki Faaliyetleri Osmanlı Devleti Birinci Dünya Harbine girdikten sonra 1915 Mayıs ayında genel durumuna baktığımızda Ruslar, Doğu Anadolu da ilerlemiş, İngiliz ve Fransızlar Çanakkale yi zorlamakta, güney bölgesinde Kanal harekâtı yapılmaktadır. Çıkan isyanların yanında ülkenin her tarı asker kaçaklarıyla dolmuş, birçok yerde çete saldırılarına maruz kalırken Osmanlı Devleti bir yandan da Ermeni isyancılarla uğraşmıştır. (Gürün,2005, s.299). Van bölgesinde başlayan Ermeni taşkınlıkları neticesinde 27 Mayıs 915 tarihinde Tehcir Kanunu çıkartılmıştır. Dahiliye Nazırı Talat Paşa bu kanunla ilgili olarak hatıratında gerek tehcir ve isyanlar yüzünden Ermeniler zaiyat vermişlerdir. Fakat Doğu vilayetlerindeki Türklerin de Ermeniler yüzünden daha çok miktarda öldürüldüğü ve ağır kayıplar verdiği unutulmamalıdır. Ruslar, Erzurum, Van, Muş ve Bitlis in işgalleri sırasında bizzat Ruslar tarafından da itiraf olunan zulüm, işkence ve cinayetler o derece de vahşice olmuştur ki Türkler evlerinde kalmaya cesaret edemeyecek kadar aç ve çıplak vaziyette göçe mecbur olmuştur. Esas itibariyle bir ihtiyat tedbirinden başka bir şey olmayan Tehcir, vicdansız ve seviyesiz insanların elinde bir facia şekline dönüşmüştür. Bu bakımdan buna sebep olanların çoğu da idam edilmiş ve cezalara çaptırılmıştır. Sadece bu olaylardan ötürü bütün Türk hükümetini suçlamaların haksız ve keyfi bir durum olduğunu belirtmek isteri. Bu olaylara sebep olan bizzat Ermenilerdir demiş ve genel durum hakkında bir değerlendirme yapmıştır (Halifeoğlu, 2012, s. 58 ). Tehcir Kanunu sonrasında ABD Başkanı Wilson un ABD nin savaşa katılımını meşrulaştıracak ve bunun için kamuoyu oluşturacak bir takım olayların bulunması yönündeki talimatı üzerine, o sırada Osmanlı nezdinde büyükelçi olan Henry Morgenthau, Ermeni tehciri meselesini ele almıştır. Büyükelçi, ezilmekte olan mazlum bir Hristiyan millet olarak değerlendirdiği Ermenilerle ilgili zorunlu göçü sırasında meydana gelen ölüm olaylarını çok başarılı bir katliam propagandasına dönüştürmüştür. Bu senaryo, Büyükelçinin danışmanı olan 4 Calara Barton, Amerikan İç Savaşında yaralı askerlerle ilgilenmiştir.1870 de başlayan Fransa-Prusya savaşında yardım faaliyetlerini yürütmüştür. Avrupa nın birçok yerinde çalışma imkânı bulan Bayan Barton, ABD ye döndükten sonra ABD nin uluslararası Kızılhaç antlaşmasını imzalaması için çaba göstermiştir.1881 yılında Amerikan Kongresi nden geçen yasa ile söz konusu antlaşma kabul edilmiştir. Amerikan Kızılhaç ın ilk saha çalışması Mississippi taşkınında 1882 yılında başlamıştır. Detaylı bilgi için bkz. Frederick Davis Greene, Armenian Massacres or The Sword of Mohammed, Edited By Henry Davenport Northrop, İnternational Publishhing, Philadelpia&Chicago, 1896, s

19 Amerikalı Misyonerlerin Anadolu da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu 523 Osmanlı Ermenisi Arshag K. Schmavonian, gazeteci Burton J. Hendrick ve ABD Dış İşleri Bakanı Robert Lansing tarfından Morgenthau adına Ambasador Morgenthau s Story adıyla 1918 de yayımlanmıştır. ( Özdemir,Çiçek, Turan, Çalık, Halaçoğlu, 2005, s ). ABD nin Osmanlı Devleti ndeki Büyükelçisi olan Morgenthau ile Ermeni meselesi resmi makamlarca desteklenmekle birlikte Amerikan Board başkanı James Barton da tek sayfalık misyoner raporlarını kullanarak anti-türk kampanyasına katılmıştır. Böylelikle Ermeniler için yardım örgütleri ve bağış mekanizmaları devreye sokulmuştur. The New York Times gibi ABD nin en prestijli gazeteleri devreye sokulmuştur. ( Halifeoğlu, 2012, s. 76) Bu genel değerlendirmeden sonra asıl konumuz olan Amerikalı misyonerlerin sağlık faaliyetleri ile ilgili olarak; Birinci Dünya Savaşı esnasında Osmanlı Devleti ile ABD arasında resmi ilişkiler kesintiye uğrasa da Amerikan misyonerleri Anadolu topraklarında eğitim, hayır işleri ve ticari ilişkilerini devam ettirmişlerdir (Doğanay, 2014, s.373). Birinci Dünya Savaşı ile birlikte yaralı askerlerin bakım ve tedavileri noktasında hemşirelere duyulan ihtiyaç artmıştır. Söz konusu savaşta ordu emrinde 400 hemşire olmasına rağmen, bir buçuk sene içinde Amerikan Kızılhaç ı ve Hemşirelik Organizasyonlarının yardımı ile ordu hemşirelerinin sayısı üstüne çıkmıştır. ABD, Birinci Dünya Savaşı na yılında katılmakla birlikte yanlarında tüm sağlık kuruluşlarında gerekli ekipleriyle katılmıştır. Birinci Dünya Savaşı nda Amerikan hemşireliği, İngiliz ve Fransız hemşireliğinden çok yararlanmıştır (Şentürk, 2011, s.76). İstanbul daki ilk tıbbi müesseseler, yıllarında İstanbul Kız Koleji bünyesinde Dr. Thomes Carrington tarafından kurulmuş fakat maddi sorunlar nedeniyle kapatılmıştır yılında Kızılhaç topluluğu ile işbirliği yapıp eski bir konak kiralanarak Amerikan Hastanesi açılmıştır. Burada görev yapan Dr. Hoover in ünü yayılmış ve hastane hastalarla dolmuştur yıllarında tıp derslerine başlayan hastane; 1923 de boş olan Alman hastanesinin eski binasına taşınmıştır. Kolejin 1916 yılında tek doktor olarak mezun öğrencisi Safiye Ali, tıbbi araştırmalar için Türk Hükümeti tarafından Almanya ya gönderilen ve İstanbul da eğitimini tamamlamış ilk kadın doktordur yılına gelindiğinde Türk Hükümeti tıp eğitiminin devlet tarafından yapılacağını ilan etmesiyle kolejin tıp bölümü kapanmak zorunda kalmıştır. Amerikan Hastanesi, Yale ve Colombiya Üniversitelerinden mezun olan hekim ve cerrahlar Dr. Lorrin A. Shepherd in yönetimi altında faaliyetlerini sürdürmeye devam etmiştir (Patrick, 2001, s ). Amerikan Board ın tüm çabalarına rağmen yeterli destek bulunamayınca 1927 yılında hastane kapanmıştır. Kısa sürede Amerikan Board da Mr. Plimpton un yardımıyla 5 bin dolar toplanmış ve Mr. Luther R. Fowle nin etkili kampanyasıyla da toplamda dolar meblağa ulaşmıştır (The American Hospital Of Constantinople, Report For The Year 28, 1928). Amerikalı misyonerlerin yardım faaliyetleri, Türkiye de kurulan okullara bağlı olarak hizmet veren hastaneler, tıp bölümleri, eczaneler, seyyar doktor ve hemşireler tarafından sürdürülürken 1915 yılına gelindiğinde oldukça etkili olan bir başka Amerikan yardım örgütü olan Armenian Relief Committe (Ermenilere Yardım Komitesi) ortaya çıkmıştır. Bu kuruluşun ortaya çıkmasında Ermeni isyanları sonrasında asayişi sağlamak amacıyla çıkartılan Tehcir Kanunu etkili olmuştur. Zira bu kanun Amerikalı ve Alman misyonerler tarafından protesto edilmiş ve Ermenilerin İstanbul da bulunan elçiliklerine ulaşabilmeleri için yardım etmişlerdir. Yapılan protestolara karşılık Türk yönetimi, Ermenilere yardım edenlerin devletin açık düşmanı olduğunu ve bu tür faaliyetlerin engelleneceğine dair tavrını kesin koyması üzerine, Amerikan Board misyonerlerinden olan Antep vilayetine kayıtlı olan Dr. Fred Shepard ın Ermenilere yönelik talepleri kesin olarak reddedilmiştir (Bartholomew, 1989, s ).

20 524 Meral KUZGUN Ebru GÜHER Antep in yanı sıra Tarsus ta St.Paul Koleji olarak hizmet veren Amerikan okulunda Ermenilere yönelik yardım fonunun dağıtımıyla ilgili olarak ilgilenen Mrs. Christie, yönetimi altında bulunan yerel yardımcılarıyla beraber yardım faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Ailesine yazdığı 8 Aralık 1918 tarihli mektupta Ermenilerin geri dönmekte oldukları, bunlar için para ve barınağa ihtiyaç olduğunu belirtmiştir (Gencer, 2006, s.93). Nisan 1919 unda Ermeni Yardım Komite fonundan Dr. Kennedy verilen destekle iki hemşire St. Paul kampüsünde seyyar bir klinik kurarak tehcir sonrasında geri dönen Ermenilere yardım etmiştir. Dr. Christie, sağlık sorunları nedeniyle okul idaresini, 7 Ağustos 1919 da şehre gelen Paul E. Nilson ve eşine devretmiştir (Bartholomew, 1989, s ). Yakın Doğu yu çok iyi bilenler tarafından oluşturulan (Barton, 1930, s.4-5) Armenian Relief Committe (Ermenilere Yardım Komitesi) nin yanında 1915 yıllarının sonlarında Plestiene- Syrian Relief (Filistin-Suriye Yardımı) ve Persian Relief (İran Yardımı) adlı iki yardım komitesi daha Yakındoğu da faaliyet göstermiştir (Gencer, 2006, s.45-46). Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları Erivan, Kars ve Gümrü en önemli sağlık istasyonları olmuştur. Mütareke sonrasında Antep, Adana, Kayseri, Konya, Harput, Mardin, Maraş, Merzifon ve Sivas taki hastaneler yeniden donatılmış ve yeni personeller ile eksiklikler doldurmaya çalışılmıştır (Barton, 1930, s.190). Halep, İstanbul, Derince, İzmit, Samsun ve Trabzon da yeni hastaneler kurulmuştur. Merzifon Anadolu Koleji, sağlık merkezi gibi hizmet vererek binin üzerinde hasta tedavi edilmiştir. Merzifon daki hastane 1920 yılının Ekim ayına kadar Amerikan Yakın Doğu Yardım Komitesince (YDYK) desteklenmiştir (Gencer, 2006, s.100). YDYK, yetim çocukların durumları ile yakından ilgilenmiş bunlar özellikle Ermeni çocuklardan seçilmiştir. Bu amaçla çalışmalarını daha çok Kafkas bölgesinde yoğunlaştırmıştır. Daha önce Rus birliklerin barınması için inşa edilen taş binalar onarılarak bin dul ve yetimin bu binalarda yerleşmeleri sağlanmıştır. Gümrü ve Kars ta dünyanın en büyük yetimhane şehirleri kurulmuştur. YDYK nın Kafkasya nın dışında Harput, Malatya, Diyarbakır, Mardin, Urfa, Maraş, Antep ve Adana illerinde yetimhaneleri bulunmaktadır (Gencer, 2006, s ). YDYK sadece Türkiye ya da Orta Doğu ile değil aynı zamanda Kafkas bölgelerinde Bolşevik rejiminden kaçan Rus mültecilerle de ilgilenmiştir. İstanbul ve çevresinde bulunan Rus mültecilere yardım edebilmek için doların tahsis edildiğini Amerikan Kızılhaçı na bildirilmiştir. Bu mültecilerin durumlarını yakından takip eden Amiral Bristol, gerekli yardımların yapılabilmesi içinde çaba göstermiştir. Bu maksatla Amiral Bristol tarafından Felaket Yardım Komitesi kurulmuştur. Amiral Bristol 5 un çabaları neticesinde Washington Rus Elçiliği nden 5 Mondros Mütarekesi sonrasında Müttefikler Osmanlı topraklarını işgal etmeye başladılar ve İstanbul a işgalleri yönetecek yüksek komiserler atadılar. ABD Donanma Bakanlığı da Türk sularındaki etkinliğini artırmak istemiştir. Bu amaçla 30 Aralık ta görevlendirilen Tümamiral Mark Lambert Bristol, Avrupa görevinden ayrılarak 28 Ocak ta İstanbul a gelmiştir. Amiral Bristol bir Türk sever olmamakla birlikte İstanbul a gelmeden önce ABD de Ermenilere yönelik propagandanın etkisinde kaldığını kendisini, İstanbul da göreve başladıktan yaklaşık 8 ay sonra ziyarete gelen Sami Berkem in elini sıkmayı reddetmesinden görebiliyoruz. Ancak Bristol, İstanbul ve çevresindeki gözlemlerin neticesinde gerçeklerin ABD de anlatıldığından çok farklı olduğunu görmüştür Ocak ayında başlayan Paris Barış konferansı görüşmeleri devam ederken, Taşnak, Hınçak mensubu komitacıların yönlendirmesindeki Ermeni kurgu propagandalarının aksine ve ACIA nın ( Amerika Ermenistan ın Bağımsızlığı Komitesi) iddialarını reddederek; senatörlere mektuplar yazmıştır. Ermenistan daki olumsuz şartların tamamen İngiliz ve Fransız emperyalizm sonucu olarak geliştiğini söylemiştir. 22 Haziran 1919 tarihli yazışmasında, ABD deki tüm gazetelerin ve basın organlarının Ermeniler ve Rumlar lehinde Türkler aleyhinde yayın yaptığını bildiğini ancak gerçeğin bu şekilde olmadığını belirtmiştir. Daha fazla bilgi için bkz. Hikmet Öksüz-İsmail Köse, Milli Mücadele Döneminde ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol un Günlük ve Raporlarında Ermeniler