SAMSUN AĞIZLARI. Mehmet Dursun ERDEM *

Transkript

1 SAMSUN AĞIZLARI Mehmet Dursun ERDEM * Ağız araştırmaları Türkolojinin bir bilim dalı olarak ele alınışına paralel olarak geçen yüzyılın ikinci yarısında 1860 lı yıllara kadar uzanır (Korkmaz 1987:89) yılları arasındaki araştırmalar, bir iki istisnâ dışında genellikle yabancı araştırıcılar dönemi olarak adlandırılabilir (Korkmaz 1976:143) yılında Türk Dil Devrimi nin yapılmış olması, Anadolu halk ağızlarına karşı geniş bir ilgi uyandırmıştır (Korkmaz 1976:145). Bu dönem Türkiye de büyük bir derleme seferberliği başlatılmıştır. Bu derlemeler sırasında Samsun ve yöresinden birçok kelime Söz Derleme Dergisi ne ve Derleme Sözlüğü ne alınmıştır. 1 Anadolu ağızları üzerindeki araştırmaların daha verimli olan dönemi 1940 yılından sonra başlar. Bu dönem, başlangıç döneminin aksine yerli araştırıcılar dönemi diye adlandırılabilir (bk. Korkmaz 1976:144; 1995a:249). Ancak her iki dönemde de Samsun üzerine yapılmış ciddî bir çalışma yoktur. Samsun diyalektolojik olarak çalışılması en zor illerin başında gelmektedir. Samsun ağızları çalışılırken karşılaşılan en önemli sorun örnekleme yapılamamasından kaynaklanmaktadır. Özellikle folklor ve diyalektoloji çalışmalarında bir yöreden örnekleme yoluyla köyler seçilir ve bu köyler öbür köyleri dil ve kültür yapısıyla kapsayıcı ve örnekseyici niteliğe sahiptir. Bu örnekleme metodu Samsun için mümkün görünmemektedir. Karadeniz in demografik yapısı en fazla değişen ili olan Samsun da her köyde başka bir dil ve kültüre rastlanabilir. Bu durum her köye ayrı ayrı gidilmesini ve her köyde araştırmalar yapılmasını zorunlu kılar. Samsun da bu demografik yapı sebebiyle yan yana köyler arasında bile büyük diyalektolojik farklar tespit edilebilmektedir. Samsun un 957 köyü vardır. Bu köylere başta Yunanistan ve Bulgaristan dan olmak üzere Karadeniz ve İç Anadolu nun birçok yörelerinden insanlar göç etmişlerdir. Özellikle Cumhuriyet in ilk yıllarında mübadele sonucu yüzlerce köyün boşalması ve bu köylere başta mübadil ve muhacirler olmak üzere Karadeniz ve İç Anadolu dan birçok insanın gelip yerleşmesi, bölgenin diyalektolojik yapısını oldukça karışık hale getirmiştir. Ayrıca doğudan gelen Kürt köyleri, Kafkasya dan gelen Gürcü, Abaza, Arnavut, Çerkez köyleri, Balkanlar dan gelen Pomak köylerini de buna eklersek Samsun ve yöresinin diyalektolojik yapısının ne kadar karışık olduğu tahmin edilebilir. Bu gruplar içerisinde Anadolu ve özelde Canik * Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniv., Erzincan Fen-Ed. Fak., Türk Dili ve Edebiyatı Böl. 1 Türkiye de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C. I, TDK Yay., Ank. 1993, s. XLIX-L. 637

2 (Samsun) sancağında büyük miktarda Kafkas göçmeni iskân edilmiştir (İpek 1991:97-135). Bu sebeple bölgedeki 957 köyün tamamına gitmek ve araştırma yapmak gerekmiştir. Derleme, anket ve soruşturma şeklinde yapılan Samsun ve yöresi ile ilgili diyalektolojik çalışma beş yılda tamamlanabilmiştir. Bu çalışma kapsamında Samsun ilinin siyasî sınırları dahil olmak üzere bazen Tokat, Sinop ve Amasya illeri sınırlarındaki köylere de geçilerek derlemeler yapılmıştır. Çalışma kapsamı içerisinde her köye gidilmiş, bazen birkaç mahalleden oluşan ve aralarında ağız farkları tespit ettiğimiz köylerin mahallelerine de ayrıca gidilerek derlemeler yapılmıştır. Özellikle 2000 yılının başlarında birçok köy yolunun ulaşıma kapalı olması sebebiyle 80 e yakın köye yürüyerek gidilmiş, bu kapalı köyler özellikle derlenmeye çalışılmıştır. Gerek tabiat şartları ve gerekse ulaşımın olmaması sebebiyle bu köylerin ağızları ve kültürleri orijinal niteliğe sahiptir. Dolayısıyla bu köylerde yapılan çalışmalara daha fazla ağırlık verilmiş, köylerde ikamet edilerek derlemeler zenginleştirilmiştir. Bu beş yıllık çalışma sonucunda 1300 e yakın kaset derlenmiştir. Derleme çalışmaları sırasında Aydın ın çalışmasına esas aldığı dar saha çalışması metot olarak benimsenmiştir (Aydın 2002). Bölge ağzı üzerine derlemelerimiz hâlâ devam etmekle beraber, kasetlerin deşifre edilmesine ve yorumlanmasına ağırlık verilmiştir. Küçük ilçelerde dahi birkaç ağız karşımıza çıkabilmekte, hatta bazı ilçelerde sadece bir köyde yaşayan ağız adacıklarına rastlanabilmektedir. Samsun ağzının tam haritası bu kasetlerin tamamen deşifre edilmesi, anket ve soruşturmaların tam olarak değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkacaktır. Ancak ön bilgi olarak bazı sonuçlara da ulaşmış durumdayız. Samsun ilinin içerisinde yerli ağız olarak iki ana grup vardır. Bu grubun ilk kısmını Canik dağlarının güneyindeki ilçeler oluşturmaktadır. Kuzeydeki sahil kesimi ise ikinci ana ağız grubu olarak karşımıza çıkar. Ayrıca her iki ağız grubunun içerinde daha çok merkezî yerlerde Kıpçak ağzının ağırlıklı etkilerini görmekteyiz. Oğuz boyu ağızları daha çok dağlık ve merkezi yerleşim birimlerine uzak noktalarda karşımıza çıkar. Canik dağlarının güneyindeki ağızlar kuzeyindeki sahil bölgelerine nazaran kendini daha iyi korumuştur. Ayrıca güneydeki yerleşim birimlerine kuzeydeki kadar göç olmamıştır. Kuzeydeki, özellikle sahil bölgesine yakın köylerin çoğu Cumhuriyet ten sonra kurulmuş ve yerli ağızdan farklı ağız özellikleri gösteren köylerdir. Özellikle Trabzon dan gelen yerleşimcileri Gümüşhane, Ordu, Giresun gibi iller takip eder. Güneydeki yerleşim birimlerine ise Amasya ve Tokat illerinden yoğun göçler olmuştur. Bölgenin bu anlamda en karmaşık ağızları Samsun Merkez, Çarşamba ve Bafra ilçelerinde karşımıza çıkmaktadır. 638

3 Dil özelliklerinin etnik ayrılıklara göre tayini ve hangi özelliklerin hangi etnik unsurların ağızlarından geldiği hususunun tespiti, ağız araştırmalarında şimdiye kadar üzerinde durulmamış fakat birinci derecede önemli olan bir noktadır (Korkmaz 1994:s.XVI). Bu üstelik son derece güçtür. Türkiye bir Oğuz boyları ülkesidir (Buran 1999a:90). Anadolu ya 4. yy a kadar geri götürülebilen Türk göçleri, özellikle XI. yüzyıldan başlayarak XIV. yüzyıla yoğunlaşarak devam etmiş ve Anadolu bir Oğuz ülkesi hâline gelmiştir. Anadolu ya Oğuzlar dışında diğer bazı Türk kavimlerinin de geldiği bilinmektedir (Korkmaz 1989:21). Anadolu ağızlarının oluşmasında, son yıllarda Rumeli (Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya), Kafkasya, Türkistan, Afganistan, Kırım gibi yörelerden gelerek, Anadolu nun değişik bölgelerine yerleşen Türk gruplarının da katkısı vardır (Buran 1996:3) den sonra, 24 Oğuz boyundan en az 23 ü ve öteki Türk boy, soy, kabile ve oymaklarından pek çoğu Anadolu ya gelip yerleşmişlerdir (Gülensoy 1988b:205). Samsun ve yöresi de bu göçlerden payını almıştır. XI. yüzyılda Canik sancağında 9 Oğuz boyu iskân hâlindedir. Bunlar; Karkın, Bayındır, Çavuldur (Çavundur), Çepni, Salur, Eymür (Eymir), Ala- Yundlu, Yüreğir (Üreğir), İğdir boylarıdır (bk. Sümer 1935: ). Bugün Samsun un Vezirköprü, Kavak, Alaçam, Ladik, Havza, Bafra ilçelerinde Oğuz boyları yaşamaktadır (Gülensoy 1988b: ). Ayrıca tarihî kayıtlarda erken Kıpçak yerleşimlerinin olduğu görülmektedir (Tellioğlu 2005a; 2005b:1-10). Samsun yerli ağzının şekillenmesinde bu boyların etkisi ve önemi çok büyüktür. Samsun ağızları üzerine bugüne kadar bir yüksek lisans tezi (Erdem 2006) haricinde yapılmış akademik bir çalışma yoktur. Türkiye nin hemen hemen her yerinden derleme yapmış Ahmet Caferoğlu nun Samsun ve yöresinden herhangi bir derleme yapmadığı görülür. Yine Anadolu ağızları üzerine yapılan çalışmaların durumunu ve geldiği seviyeyi anlatan çeşitli yazılarda Samsun ağzı üzerine herhangi bir çalışmanın kaydına rastlayamadık. 2 Samsun ve yöresi üzerine yazı, makale ve çeşitli üniversitelerde yapılmış bitirme tezleri mevcuttur. 3 Ancak bu çalışmalar akademik ve bilimsel ölçülerden uzak çalışmalardır. 4 2 Bu konuda şu çalışmalara bk. Gülensoy 1999; Ercilasun 2000a; 2000b; Korkmaz bk. Gülensoy 1981; Gülensoy Alkaya 2003; ÇETİN 1986; YETİŞ 1981: ; ERİMER 1989: Kazım 1940, Birer 1980, Dengiz 1974, Dürüst 1972, Kınık 1971, Öztürk 1973, Pekar 1960, Apaydın 1974, Uslu 1975, Bulgurcuoğlu 1946, Dilcimen 1944, Elçin 639

4 Samsun ağızları hakkındaki kesin bilgilere ve ayrıntılı bir ağız haritasına ancak bu çalışmanın tamamlanmasıyla ulaşabiliriz. Şimdilik Samsun ağızlarıyla ilgili bu genel tanıtıcı bilgileri vermekle yetiniyoruz. Kaynakça APAYDIN, İskender, Samsun Kavak Kazasının Köyleri (Belâlan- Çukuralan-Çirişli-Alaçam) Ağızları, Türkiyat Enstitüsü, 1974, XIV+143s. AYDIN Mehmet Aybastı Ağzı, TDK Yayınları, Ankara. BİRER, N., Esma, Bafra Ağzı Üzerine Bir Dil İncelemesi, Samsun, HÜ TDE Mez. Tezi, BULGURCUOĞLU, M., Havza Köylerinde Derlenen Meşhur Sözler, Samsun, ONM VII/78 (Kas.-Ara. 1946), s. 15. BURAN, Ahmet Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, TDK Yay., Ankara. BURAN, Ahmet 1999a. Anadolu (Türkiye Türkçesinin) Ağızlarının Karşılaştırmalı İncelemesi ve Bu Konu İle İlgili Sorunlar, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK Yay., Ankara, s ÇETİN, Gülen Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde Yapılan Folklorla İlgili Lisans Tezleri Bibliyografyası ( ) I, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara. ÇÖL, Gülbiz, Çarşamba Folkloru, AÜ DTCF TDE Böl. Bitirme Tezi, Ank , BT 558. DENGİZ, Mesut, Havza Ağzı, Samsun, Atatürk Ü Edb. Fak. TDE Mez. Tezi, 1974, D 74/3. DİLCİMEN, Kâzım, Samsun un Tekkeköyü nde Derlenmiş Atasözleri, ONM VII/67 (Ağu. 1944), s DS: Türkiye de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C. I, TDK Yay., Ank DÜRÜST, Mustafa, Bafra-Gazibeyli Ağzı (Derleme, İnceleme ve Sözlük), Samsun, Atatürk Ü Edb. Fak. TDE Mez. Tezi, 1972, D 72/1. ELÇİN, Şükrü, Bafra ve Köylerinde Söylenen Mâniler, Samsun, SF, IV/44, (Eyl. 1976), s , Elmas 1961, 1962, Kadiroğlu 1963, 1964, Karagöz 1944, Karahan 1940, Sarı 1971, Ülkütaşır No: , Çöl , Tangel

5 ELMAS, Yılmaz, Samsun Folklorundan Örnekler, TFA VII/153 (Nis. 1962), s ELMAS, Yılmaz, Samsun İli Bilmeceleri, Yüceer Matbaası, Samsun 1961, s. 16. ERCİLASUN, Ahmet B. 2000a. Ağız Çalışmalarına Toplu Bir Bakış, Türkçenin Ağızları Çalıştay Bildirileri, Haz. A. Sumru ÖZSOY, Eser E. TAYLAN, Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul, s ERCİLASUN, Ahmet B. 2000b. Ağız Çalışmalarına Toplu Bir Bakış, Türk Dili, S. 584, TDK Yay., Ankara, s ERİMER, Kayahan Anadolu ve Rumeli Ağızları Üzerinde Bir Bibliyografya Denemesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1970, TDK Yay., Ankara, s GÜLENSOY, Tuncer ALKAYA, Ercan Türkiye Türkçesi Ağızları Bibliyografyası, Akçağ Yay., Ankara. GÜLENSOY, Tuncer Anadolu ve Rumeli Ağızları Bibliyografyası, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara. GÜLENSOY, Tuncer 1988b. Karadeniz Ağızlarına Toplu Bir Bakış, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri 1986, OMÜ Eğitim Fak. Yay., Samsun, s GÜLENSOY, Tuncer Ağız Araştırmalarının Bugünkü Durumu, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK Yay., Ankara, s İPEK, Nedim Kafkaslar dan Anadolu ya Göçler ( ), OMÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 6, Samsun KADİROĞLU, Mahmut, Kolay dan İlenç, Tekerleme, Maniler, Bafra- Samsun, TFA VIII/177 (Nis. 1964), s KADİROĞLU, Mahmut, Kolay dan Mâniler, Bilmeceler, Bafra-Samsun, TFA VIII/171 (Ekim 1963), s KARAGÖZ, Sadık, Bafra Köylerinde Söylenen Birkaç Deyim, Samsun, ONM VII/68 (Kas. 1944), s. 26 KARAHAN, A., Samsun-Çarşamba Türküsü, ONM IV/44 (1940), s KAZIM, M., Samsun Türkçesi Üzerine Küçük Bir İrdem, TDB seri II/1-2, 1940, s KINIK, Gülsün, Lâdik Ağzı, Samsun, AÜ DTCF TDE Mez. Tezi, KORKMAZ, Zeynep Anadolu Ağızları Üzerindeki Araştırmaların Bugünkü Durumu ve Karşılaştığı Sorunlar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten , TDK Yay., Ankara, s

6 KORKMAZ, Zeynep Anadolu Ağız Araştırmalarına Toplu Bir Bakış, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, I. Türk Dili, Eylül 1985, İ Ü Yay., İstanbul, s KORKMAZ, Zeynep Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı İle İlişkisi Sorunu, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1971, TDK Yay., Ankara, s KORKMAZ, Zeynep Nevşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara. ÖZTÜRK, Faruk, Çarşamba Ağzı, Samsun, AÜ DTCF TDE Mez. Tezi, PEKAR, Hâlûk, Samsun Diyalektolojisi Üzerine Bir Derleme, AÜ DTCF TDE Mez. Tezi, SARI, Ergün, Bilmecelerimiz ve Kapuköy den Bilmeceler, Samsun, TFA XIII/268 (Kas. 1971), s SÜMER, Faruk Oğuzlar, AÜ DTCF Yay., Ankara. TANGEL, Beşir, Samsun ve Çevresinde İnsanlarla İlgili Adet ve İnanmalar, AÜ DTCF Etnoloji Kürs. Bitirme Tezi, TELLİOĞLU, İbrahim 2005a. Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon. TELLİOĞLU, İbrahim 2005b. Doğu Karadeniz Bölgesinin Bugünkü Etnik Yapısına Tesir Eden Göçler, Karadeniz Araştırmaları, S. 5, KaraM Yayınları, Çorum, s USLU, Yaşar Kaya, Samsun Çarşamba Dil İncelemesi, Türkiyat Enstitüsü,1975. ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, Sinop ve Samsun Havalisinden Topladığı Halk Dilinde Sözler, Ahâli Gazetesi, Samsun, No: 573, 574, 575. YETİŞ, Kazım Türkiyat Enstitüsü Kütüphanesindeki Tezlerin Bibliyografyası, İÜ Edb. Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi , İÜ Yay., İstanbul, s