Yüksek Enflasyonun Aile Içi Ilişkiler Uzerinde Etkisi

Transkript

1

2 T.C. Ba9bakanllk Aıle Araştınna Kuftlmu Ba,kanlıil Yüksek Enflasyonun Aile Içi Ilişkiler Uzerinde Etkisi Ankara, 1997

3 T.C. BAŞBAKANLıK AİLE ARAŞTIRMA KURUMU BAŞKANLIGI YAYINLARI Genel Yayın No: 101 Seri Bilim Serisİ ISBN Baskı Özkan Matbaacılık Ltd. ŞtL ANKARA Tel:

4 SUNUŞ Ailenin huzurunun ve refahlnın korunması için gerekli tedbirleri almak, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin görevleri arasında yer almaktadır. AnayasımlZln 41. maddesi aileyi Türk toplumunun temeli olarak tanımlarken, ailenin korunmasını da anayasal bir sorumluluk olarak belirtmiştir. Dünyadaki gelişmelere paralel olarak, ülkemizde de yaşan1f1akta olan ekonomik, teknolojik, kültürel değişimin tabii sonucu olarak ortaya çıkan plansız ve çarpık kentleşme, iç ve dış göç olayları ailelerin geleneksel yapılarını etkilemekte üretim, tüketim, gelir gibi ekonomik parametreleri değiştirmektedir. Bu olgu; ekonomik ve sosyal göstergeleri alt üst edecek derecede hızlı bir değişimin<"ffadesidir. "Yüksek Enflasyonun Aile içi ilişkiler Üzerindeki Etkisi" konulu araştırma ve benzeri çalışmalar, toplumsal hayatımızda meydana gelen deği melerin tesbiti bakımından önem kazanmaktadır. Özellikle son 15 yılda yaşanan ve kronik hale dönüşen enflasyonist ortam, sanayileşme sürecini yaşamakta olan ülkemiz insanlarının değerler sisteminde önemli değişmeler yaratmıştır. Bu durum; toplumun uyum sağlama çabalarının yan.fnda; ekonomik ve sosyal faktörlerle birlikte ailelerin yardımlaşma, dayanışma ilişkilerini yeniden düzenlemekte geleneksel, tarihi formların yerine, günün koşulları ışığında yeni biçimler ve değerler bütününü üretmektedir. Bu toplumsal değişmeler dikkate alınarak Aile Araştırma Kurumu/nun yapmış olduğu basılı ve görsel çalışmaların, sosyal yapımızdaki değişimleri yakından izleyen kişi ve kurumlara ışık tutacağı kanaatimi belirtmek isterim. ışılay SAYGıN Devlet Bakam

5

6 Bu ça/ışma Başbakan/ık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı tarafından 1996 yı/ında Gazi Üniversitesi Vakfı'na yaptınimıştır. Araşttrma da görev alan akademisyen/er; Prof. Dr. Erkan ÖNGEL Doç. Dr. Eyüp BEDiR Doç. Dr. Mev/üt KA RA KA YA Dr. Cem KıuÇ Uzman Be/ma TOKUROGLU

7

8 Araştırmada görev alan akademisyenler ve araştırmadaki görevleri kapsamında gerçekleştirdikleri çalışmalar; Prof. Dr. Erkan ÖNGEL 1) Araştırma soru formunun hazırlanması 2) Kod listelerinin oluşturulması 3) Kodlama ve verilerin bilgisiyar ortamına aktarılması ve bilgisayar çıktılarının alınması 4) Araştırma metninde yöntem bölümünün yazımı Doç. Dr. Eyüp BEDiR 1) Araştırmanın teorik çerçevesinin oluşturulması ve giriş metninin hazırlanması Doç. Dr. Mevlüt KARAKAYA 1) Araştırmanın koordinasyonu 2) Araştırmanın aşamaları na ilişkin denetleme Dr. Bülent BAYAT 1) Soru (anket) formlarına ilişkin taslakların hazırlanması 2) Saha uygulamasının koordinasyonu ve denetlenmesi 3) Yöntem ve giriş metinlerinin bir kısımının yazımı 4) Raporlama ve yazımı (araştırma bulgularının ikinci kısmına ilişkin) Dr. Cem KI Uç 1) Araştırma bulgularının raporlanması (birinci kısım) Uzman Belma TOKUROGLU 1) Araştırma bulgularının raporlanması (birinci kısım)

9

10 SUNUS içindekiler GIRıŞ... içindekiler 1 1. TÜRK E ONOMisiNDE ENFLASYON;.. SEBEPLERI, SONUÇLARI VE ENFLASYONLA MUCADELE Kavram Olarak Enflasyon Ve Ölçülmesi Kavram Olarak Enflasyon Enflasyonun Ölçülmesi Enflasyonun Sınıflandırılması Türkiye'de Enflasyon Talep Enflasyonu Maliyet Enflasyonu Fiyat Enflasyonu Diğer Enflasyon Türleri Türkiye'de Enflasyonun Nedenleri Enflasyonun Yapısal Nedenleri Maliyetlerin Yükselmesi Fiyat Mekanizması Psikolojik Faktörler ve Spontane Enflasyon Üretim Faktörleri Arasında Gelirden Daha Fazla Pay Alma Kavgası Türk Ekonomisinin Şok Absorbe veya Şok Yansıtma Gücünün Olmayışı Türk Parasında Sürekli Değer Kaybı ve Döviz Darlığı Diğer Nedenler Enflasyonun Etkileri Ekonomik Etkileri Sosyal Etkileri Psikolojik Etkileri Enflasyonla Mücadelede Izlenilmesi Gereken Politikalar... 15

11 2. ÜCRETLERiN SEViYESi VE GELiR DAGILlMIN ETKiLEYEN FAKTÖRLER istihdamın yapısı Ücretli Maaşlı Sayısı izlenilen Ücret Politikaları 2.4. Sendikalaşma Oranı Vergi Politikaları ve Devletin Sosyal Güvenliğin Finansmanına Katkısı Ücretlerin Gelişimi Nominal Ücretler Reel Ücretler Gelir Dağılımı Türkiye'de Gelir Dağılımının Tarihçesi Gelirin Fonksiyonel ve Kişisel Dağılımı Fonksiyonel Gelir Dağllıml Kişisel Gelir Dağılım.! Türkiye'de Gelir Dağılımının Diğer Ulkelerle Karşllaştırllması Fonksiyonel Gelir Dağılımı Açısından KAVRAMLAR VE TANIMLAR Aile; Tanımı, Yapısı ve Özellikleri Aileyi Niteleyen Karakteristikler Aile TipJeri ve Özellikleri Ai le Içı Ilişkiler; Nitelikleri ve Boyutları ARAŞTIRMA ile ilgili DiGER, KAVRAM VE TANıMLAR ARAŞTıRMANıN YÖNTEMi Anket Geliştirme 2. nketörler ve Uygulama Orneklem Planı Bilgi işlem ve Çözümleme 5. Araştırma Bulgularının Genelleştirilmesi Araştırmada Kullanılan Kaygı Ölçeği ile ilgili Bilgiler Araştırmanın Problemi Araştırmanın Amacı Araştırmanın Varsayımları 10. Saha Uygulaması ve Örneklem

12 AR tı!! a I.h n.i.,'..:.?...:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: """""""'"'''''''''''' Ornekleme Bölgesi ve Orneklem Dağılımları """ 1.2. Yaş,. Cinsiyet, Eğitim Durumları ve Yapılan Işlere Ait Bulgular Hane Reisi. ve. Eşinin Coğrafi Kökenlerine Ait Bulgular Aile Evlilik Ile Ilgili Bulgular "'. ""'"'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' Kadının Çalışma Yaşamı Ile Ilgili Bulgular Ailelerin Yaşadığl Ailelerin Gelirler Ailel rin Yapısı Ile Ilgili Bulgular Aile Uyelerinin Sağlık Durl!ml! Ile Ilgili Bulgular Ailelerin Kırsal Kökenleri Ile Ilgili Bulgular Ailelerin Tasarruf Eğilimleri ile Bulgular E 6 omik Kriz Karşısında Ailelerin Tepkilerinin Türleri ile Ilgili Bulgular AilelEl.rin Borçlarma Eğilimleri Ile Ilgili Bulgular Aile Uyelerinin Ihtiyaçlarının AiI Bütçesi lçerisinde,n arşılanma Düzeylerine Ilişkin Bulgular Aile ıçi Ilişkilere Ait Bulgular...,' Aile Içerisinde Kadının Ruhsal Dw muna llişki Bulgular O Ailede Çocuğun Sosyo-Psikolojik Ozelliklerine Ilişkin Bulgular Aile Komşuları ile ilişkilerine Ait Bulgular. 2. Enflasyondan Etkilenme Düzeyine Göre Karşılaştırmalı Bulgular Enflasyon Karşısında Ailelerin Sosyoljik Kurum Olarak Tepkileri : Aile içi ilişkilerin Enflasyona Bağlı Sonuçlardan Etkilenme Bıçımı Ailelerin Enflasyondan Etkilenme Düzeyine Göre Kadın ve Çocukların Sorunları Enflasyona Bağlı Sonuçlar ve Çocukların Oğrenim Durumları Enflasyon Etkilenme Düzeyi ve Kaygı DüzElyi ili r sln l ffiık?ı? Ailelerin Kısıntı Yapmak Zorunda Kaldığı Yaşam Alanları Ailelerin Tasarruf ve Borçlanma Eğilimleri 2.9. Enflasyona Bağlı Kriz Karşısında Ailelerin Tepkileri...,' Ailenin Akraba ve Yakın Kom.,;;ularla Yardımla ma Ilişkileri Ile Enflasyondan Etkilenme (Gelir) Düzeyi ArasındaKı Ilişkiler SONUC VE OEGERLENOiRME KA YNAKLAR... EKLER Anket Formları """"'"'''' 209 Bazı Araştırma Değişkenleri için Kullanılan Formatlar Alfabetik ve Tanımlamp. Sırasında Araştırma Değişkenleri Araştırmada Yer Alan liçelere Göre ıstatistikler

13

14 GİRİş 1970'1i yılların sonlarından itibaren, dünyada ortaya çıkan yeni gelişmeler karşısında, ekonomik alt yapısı pazar ekonomisi kurallarına hazır olmayan Türkiye'de insanlar iki, hatta üç rakamlı enflasyon olgusu ile ilk kez karşılaşmıştır. Anılan tarihten günümüze kadar olan dönemde Türkiye'nin yapısal problemleri yanında 1980'li yıllarla birlikte ekonomik yapımızın da pazar ekonomisi kurallarına hazırlanabilmesi için hükümetler tarafından izlenen düşük ücret politikalarının yanısıra, iç ticaret hadlerinde sürekli olarak tarım ürünleri aleyhine politikalar izlenilmesi, giderek ısınmaya başlayan politik ortam, üretim ekonomisi anlayışının terk edilerek adeta rant ekonomisinin benimsenmesi ve bu konunun zaman zaman bir hükümet politikası halinde karşımıza çıkması, toplumun değişik kesimleri (sosyal gruplar) arasında diyaloğun kaybolması gibi nedenlerle tırmanan, hızlanan ve süreklilik kazanan enflasyon olgusu toplumumuzun adeta ayrılmaz bir parçası olarak kader haline gelmiştir. Enflasyon olgusu ile ilgili genel açıklamalara son olarak şu iki hususun eklenilmesi de, durumu oldukça önemli hale getirmiştir; 1980'li yıllarda devletçe yapılan yatırım harcamalarının önemli ölçüde üretici değeri olmayan temel alt yapı harcamalarına kaydırılması ve yaygınlaştırılması, bu harcamaların açık bütçe yolu ile finanse edilmeye çalışılması, kamu borçlarının önemli bir finansman kaynağı olarak düşünüımesi enflasyon olgusunu kronik hale getirmiştir. İkinci olarak da; işsizlik, tarım sektöründe ortaya çıkan değişmeler, arazilerin parçalanması, tarım teknolojisindeki gelişmelerin açığa çıkardığı işgücü, tarım sektöründe gelirlerin azalması, insanların kendilerini geliştirme, yenileme, yeni yerler görme ve macera arzusu gibi faktörlerin yanısıra, artan terör olgusuna bağlı olarak ortaya çıkan göç dalgası, büyük şehirlerin etrafında oluşan gecekondu problemini daha da derinleştirmiştir. Bütün bu faktörler toplumun kaderi haline gelen enflasyonu daha da dayanılmaz boyutlara ulaştırmıştır. qecekondu olgusu ortaya çıkardığı sosyal ve psikolojik problemlerin yanısıra enflasyonun da çözümsüz hale gelmesine yol açmaktadır. Çünkü; gecekondulaşma ile birlikte yeni ev kurma maliyetleri, tüketim kalıplarının değişmesi ve zaten sınırlı olan kaynakların alt yapı sorunlarının çözümü için bu bölgelere aktarılması, zaten düşük olan tasarrufların verimsiz alanlara yönlendirilmesine neden olmaktadır.

15 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi Bütün bu tanımladığımız şartların ve sayamadığımız diğer faktörlerin etkisi altında ortaya çıkan kron ik ve yüksek enflasyonist ortam ve satın alma gücündeki sürekli azalma ı globelleşme nedeni ile zaten kültürel kökenli bir yapısal değişme içerisine giren Türk aile yapısını şiddeti artan yeni bir sorunlar sistematiği içerisine sürüklemiştir. Önceleri ataerkil kimliğe uygun olarak, bireyleri babanın (maddi öncelikli) maddi ve manevi himayesi altında olan aile, yüksek enflasyonun ortaya çıkardığı makro iktisadi problemler 2 ve bunların mikro boyuttaki yansımaları olarak ailede ortaya çıkan gelir kaybı, aile içerisinde babanın yüklendiği koruyuculuk rolünün ortadan kalkmasına yol açarak, geleneksel anlamdaki aile yapısının ve aile ilişkilerinin köklü bir değişime uğramasına neden olmuştur. Oldukça uzun bir süredir devam eden bu hiper enflasyonist şartlar, ülke ekonomisindeki diğer bir olgu olan stagfasyon şartları ile bir araya geldiğinde ise, Türk aile yapısı gerçek bir değerler şoku ile karşı karşıya kalmıştır. Artık aile içi ilişkilerde çözülmeye bağlı olarak bir otorite sorunu yaşanmaya başlamış, aile tarafından tanımlanan değerler sistematiği yeni kuşaklar tarafından reddedilmiştir. Sonuç olarak ise, Türk ailesi karşı karşıya kaldığı bu şok ile başa çıkamamış yabancısı olduğu ve karmaşık bir değerler sistematiği içerisine sürüklenmiştir. (i) BOZDAG, Nihat; Satınalma Gücü Paritesi, G.Ü. ij. B.F. Dergisi, Cilt 4, Sayı 1-2, s (2) Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz: a.g.e. s

16 ı. TÜRK EKONOMİsİNDE ENFLASYON; SEBEPLERİ SONUÇLARI VE ENFLASYONLA MÜCADELE İkinci savaştan sonra bütün dünyayı etkisi altına alan ve bazı iktisatçılar tarafınden "yapışkan enflasyon" olarak açıklanmaya çalışılan sürekli fiyat artışları 3 sarfedilen onca çabaya rağmen, hala en önemli problem olma özelliğini korumaya devam etmektedir. Bu süreç içinde, bazı ülkeler geçici bazı başarılar elde etmişler ise de, sonuç başarısızlık şeklinde kendini göstermektedir. Bu başarısızlığın altında, hükümetlerin enflasyonun düşürülmesi konusunda gerekli çabayı göstermemeleri nedenini aramak çok anlamlı değildir. Başarısızlık daha çok enflasyonun temel nedeninin ya da nedenlerinin kavranmasına ve bu olayın sosyal, ekonomik ve siyasal sonuçlarının değerlendirilememesinde yatmaktadır. 4 Pek çok ülke enflasyonu geçici bir olgu olarak kabul etmekte iken, bazı ülekeler de enflasyonu "kalkınma" diye tanımladığımız sosyal ve ekonomik yapıda dönüşümü sağlayacak önemli bir araç olarak kabul etmişlerdir. Ancak, daha sonraları enflasyondan beklenen yaralara oranla, yaratacağı sakıncaların büyüklüğü enflasyonun rahatsızlık verici bir oluşum olduğu gerçeğinin kabul edilmesini sağlamıştır. İktisat literatüründe enflasyonun nedenleri, sonuçları ve enflasyonla mücadele konusunda politikalar geliştirilirken, bu konuda farklı tanımlar ortaya çıkmıştır. O halde geliştirilen farklı tanımları kısaca incelemek yararlı olacaktır. 1.ı. Kavram Olarak Enflasyon Ve Ölçülmesi Kavram Olarak Enflasyon Günümüze kadar enflasyon konusunda genel kabul gören bir tanım yapılamamıştır. Yapılan tanımlarda daha çok enflasyonun nedenlerine bakılarak farklı noktalara ulaşılmaya çalışılmıştır. Literatürde en çok kabul gören pragmatik bir tanımdır. Buna göre enflasyon; sürekli fiyat artışı veya paranın sürekli değer kaybetmesidir 5. Ancak tanımda da görüldüğü gibi, burada enflasyonun belirtilerine işaret edilmekte iken, nedenlerine ve etkilerine yer verilmemiştir. Buna rağmen, (3) IRVING, S. Friedman; Enflasyon, çev. Haluk GÜRSEL, s. 13. (4) KILIÇBAY Ahmet, Türk Ekonomisinde Enflasyonun Anatomisi; OKTAY Ertan, Enflasyon Teorileri; KEPKEP Naci, Eflasyon. (5) PARKIN, M.D., "Tpe Causes of Inflation: Recent Contributions and Current Controversies." Discussion Paper 7405, Manchester, 1975, s

17 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi yukarıda verilen tanımdan hareketle genel fiyatlar düzeyindeki bir defalık artışı, herhangi bir mal veya hizmetin fiyatındaki artışı, iktisadi dalgalanmaların genişleme dönemlerindeki fiyat artışını (daralma döneminde fiyatlar geri düşmek şartı ile) ve ekonomilerin genişleme dönemlerinde makul sayılabilecek fiyat artışlarını enflasyon olarak kabul etmek mümkün değildir. O halde bir ekonomide enflasyondan söz edilebilmesi için, genel fiyatlar düzeyinde sürekli ve makul oranların üzerinde artışların olması gereklidir. Bazı iktisatçılaı'a göre enflasyon, para arzındaki artışın mal ve hizmet arzındaki artıştan yüksek olması halidir. Yani çok para ile az mal alınması durumu enflasyonu vermektedir. Bu tanımı verenler, enflasyonun sebebini "paraya" bağlamaktadırlar. Monetarist Ekol olarak kabul edilen bu iktisatçıların önemli temsilcileri Frank Knight ve Milton Freidman'dır. Para'ya bağlı olarak yapılan diğer bir enflasyon tanımı ise, kişi başına para stoku veya parasal gelirdeki artış şeklinde yapılmıştır 6. Bu tanımlarda dikkati çeken temel özellik para miktarındaki değişme olarak karşımıza çıkmakta ise de, enflasyonu ekonomideki para miktarındaki artışın, mal ve hizmet arzından fazla olması şeklinde tanımlamak daha doğru olacaktır. Çünkü para miktarındaki artışa bağlı olarak mal ve hizmet arzında da artış görülüyor ise, genel fiyatlar düzeyinde artıştan sözedilmeyecektir. Ancak, para arzındaki artışa rağmen, yatırım, üretim ve istihdam artışı sağlanamıyor ise enflasyon kaçınılmaz olacaktır. Enflasyon tanımında para miktarındaki değişmeyi esas kabul etmekle birlikte, talepteki değişmeyi ön plana çıkartmaya çalışan iktisatçılar da vardır. Bunların başında "İsveç Ekolü" diye bilinen ekolün temsilcileri olan WickseJl ve Hansen gelmektedir. Bunlara göre talebin arzı aşaması enflasyonu ortaya çıkaracaktır. bu düşünce "Aşırı Talep Teorisi" şeklinde ifade edilmektedir 7. Yapılan diğer bir tanımda ise enflasyon, paranın döviz kuru ve altın fiyatı ile ilişkilendirilerek değer kayhetmesi olarak kabul edilmektedir. Burada, genel fiyatlar düzeyindeki değişmelere dışsal faktörlerin etkisi açıklanmaya çalışılmaktadır 8. Yapılan bütün tanımlara ek olarak, enflasyonun her yönüyle daha kolay anlaşılır 4 (6) Freidman, "A Theoretical Framework For Monetory Anarlysis", JPE, Marc/April, 78 (2), pp ". (7) KıuÇBA Y Ahmet, Türk Ekonomisinde Enflasyonun Anatomisi, ss ; KıuÇBA Y Ahmet, Her Yönüyle Enflasyon, Kasım 198 1, s. ll. (8) OKTAY Ertan, age, s. 3.

18 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi hale getirilebilmesi için, ekonomideki maliyet artışlarının da enflasyonun sebebi veya hızlandırıcısı şeklinde tanımlarında yer almasında fayda vardır. Bu projede asıl amacımız enflasyonun bütün yönleri ile incelenilmesi olmadığı için, tanımlar konusunda yapılan incelerneyi burada tamamlayarak enflasyonun ölçülmesine geçmek istiyoruz Enflasyonun Ölçülmesi Enflasyonun hesaplanması konusunda kullanılan ekonometrik ya da matematiksel yöntemlere burada yer verilmeyecektir. Ancak, genel fiyatlar düzeyindeki değişmelerin hangisi ya da hangilerinin enflasyon olarak kabul edileceğini anlamak bakımından, enflasyonun ölçülmesi konusuna genel hatlarıyla bakmak yararlı olacaktır. Bu konudaki hesaplamalarda kullanılan endekslerin en kapsamlısı Gayri Safi Milli Hasıla Deflatörü'dür. GSHM Deflatörü, GSMY'yi oluşturan mal ve hizmetlerin baz yılda yürürlükte olan fiyatlara göre nispi olarak ne kadar pahalılaştığı ya da ucuzladığını gösterir. Ancak, bu endeks, piyasada yer almayan hizmetler için, hayali bir endeks kullanmasından dolayı yetersizlik göstermektedir. Aynı şekilde doğrudan hanehalkını ilgilendirmeyen yatırım ve ihraç mallarının fiyatlarındaki değişmeyi de kapsadığından ideal bir endeks olarak kabul edilemez. Proje konusu çerçevesinde ister düşük, isterse yüksek gelir grubundan olsun hane halklarını ilgilendirmesi bakımından geçinme endeksi veya tüketici fiyat endeksi önem taşımaktadır. Bu anlamda, bu endekslerdeki artışların enflasyona eşdeğer kabul edilmesi yararlı olacaktır. Bu endekslerin hesaplanmasında, hanehalkının sepetinde yeralan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişmeler kullanılmaktadır. Ülkeler bakımından farklılık göstermekle birlikte, genel olarak kullanılan endeksler, "tüketici fiyatları endeksi (TFE)" ve ÜGE'dir Enflasyonun Sınıflandırılması Yapılan enflasyon tanımlarında da görülebileceği gibi, bu alandaki literatürde genel olarak üç tip enflasyondan söz edilmektedir. Bunlar; Talep enflasyonu, Maliyet enflasyonu ve Fiyat veya Kar enflasyonudur. 5

19 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi Talep Enflasyonu Toplam tabelin toplam arzdan fazla olmasına bağlı olarak genel fiyatların seviyesindeki artış talep enflasyonu olarak ifade edilmektedir. Mallara olan talebin arzdan fazla olması fiyatlar genel seviyesinde bir artışa yol açabileceği gibi, emeğe olan talebin fazlalığı da emek fiyatlarının artmasına yol açacaktır. Aşırı talep teorisi olarak ifadesini bulan bu durum, daha önce de değinildiği gibi Wicksell ve Hansen tarafından ortaya atılmıştır. Talep enflasyonu ekonomideki para miktarı ile yakından alakalı bir konudur. Bu enflasyonun sorumlusu olarak, genellikle ikinci savaş sonrasında Avrupa'daki refah harcamalarının yüksekliği yanında, sendikal hareketlerin gelişmesi ve Keynesyen iktisat anlayışının efektif talebi arttırıcı para ve maliye politikaları gösterilmektedir. Talep enflasyonu adı üstünde enflasyonu talep fazlası ile açıklandığı için bu noktada eklenecek başka bir şey yoktur Maliyet Enflasyonu çoğu kez genel fiyatlar düzeyindeki artışların altında üretim maliyetlerindeki artışlar aı'anmaktadır. Türkiye'deki enflasyonu açıklamada da kullanılan maliyet enflasyonu, üretime giren ögelerin fiyatlarındaki artışların üretilen malın satış fiyatına yansıtılması durumunda ortaya çıkacaktır.ancak böyle bir enflasyonun görülebilmesi ancak o mallara karşı bir talebin varolması ile mümkündür. Aynı şekilde maliyet enflasyonu piyasanın durumu ile de yakından alakalıclır.tam rekabet piyasası şartlarının hakim olduğu piyasalarda, firmalar ürün fiyatlarını serbestçe belirleme şansına sahip değildir. Diğer firmaların durumu ve tüketici talebinin durumu fiyatların belirlenmesinde önemli rol oynayacaktır. Ancak, eksik rekabet piyasalarında, firmalar maliyet artışlarını fiyatlara kolaylıkla yansıtma imkanına sahip olabilecektir. Maliyet artışlarının, satılan malın fiyatına yansıtılma imkanının düşüklüğü ya da yüksekliği, maliyet enflasyonunun düşük ya da yüksek olmasında etkili olacaktır. Fakat maliyet enflasyonunu ortadan kaldırmayacaktır. Şurası unutulmamalıdır ki, maliyet enflasyonu o piyasada üretilin mallara olan talebin esnekliği ile yakından alakalıdır Fiyat Enflasyonu Fiyat enflasyonu, daha çok ekonomideki para miktarı ve o mallara olan talebin seviyesi ile açıklanmakta ise de, üreticilerin ya da satıcıların başka mallardaki fiyat artışlarına bakarak, kendi ürünlerinin fiyatlarını yükseltmeleri durumu ile ilgilidir. Bu davranışların temelinde yüksek fiyatlarb da olsa malların piyasada talebin olduğu 6

20 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi inancı yatmaktadır. Demek ki, fiyat enflasyonu, piyasada var olan ve var olacağına inanılan bir talebe dayanılarak ortaya çıkmaktadır Diğer Enflasyon Türleri Yukarıda belirtilen temel enflasyon türlerine ilave olarak, sürün en eflasyon, kronik enflasyon, yapısal enflasyon, hiper enflasyon ve stağflasyon gibi enflasyon türleri de sayılabilir. Sürünen enflasyon, toplumdaki gelir gruplarının milli gelirden pay alma kavgaları ile açıklanmaktadır. Bu enflasyon, üretim artışlarınııı güıului;.ğü VI:! fiyat artışlarının düşük oranlarda seyrettiği ekonomiler için geçerlidir. Kronik enfilasyon, enflasyonun bir ülkede uzun yıııar kontrol altına alınmaması durumunda sözkonusudur. Adeta toplumların enflasyonla birlikte yaşama düşüncesine sahip olmaları ile açıklanır. Enflasyonla mücadele yolunda alınan tedbirlere karşı genel fiyatlar seviyesinin duyarsız olması bu enflasyon türünü açıklamada büyük öneme sahiptir. Ekonomik ve sosyal yapının bozukluğu ile açıklanılmaya çalışılan genel fiyatlar seviyesindeki artışlar, yapıs l enflasyon olarak açıklanmakta ve az gelişmiş ülkeler ile ilişkilendirilmektedir. Ekonomilerde çift hatta üç rakamlı ve kontrol edilemez boyutlardaki fiyat artışları hiperenflasyon olarak ifade edilmekte iken, yüksek fiyat artışlarına rağmen, üretimde durulmaların görülmesi ise stagflasyon olarak açıklanmaktadır. Bu son durumu talep baskısı ille açıklamak zordur. Çünkü yükselen fiyatlara rağmen üretimde daralma ve işsizlikte artış sözkonusudur. Daha önce de belirtildiği gibi enflasyon konusu proje çerçevesinde değerlendirileceği için, bu kısımda verilen açıklamaların yeterli olacağı kanaatini taşımaktayız. Bundan sonraki kısımlarda, Türkiye'de enflasyonun nedenleri, geçmişi, ekonomik ve sosyal etkileri ile enflasyonla mücadale konusunda alınmaya çalışılan ve alınması gereken tedbirler incelenecektir Türkiye'de Enflasyon Türkiye'deki enflasyonun değerlendirilmesi için, geçmişe kısaca bakmakta fayda vardır. Türk ekonomisinde, i döneminde enflasyon yerine deflasyonun var 7

21 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi olduğu görülmektedir. Bu durum, kısmen dış faktörlere, kısmen ekonomik yapının o devirdeki özelliğine ve kısmen de uygulanan dikkatli ve temkinli iktisat politikalarına bağlıdır. Bu tarihten sonra ve dönemleri hariç olmak üzere Türk ekonomisi enflasyonla hep içiçe yaşamıştır. Ancak 1970'lerin ikinci yarısının sonlarından itibaren Türkiye yüksek enflasyon olgusu ile karşı karşıyadır. Ülkemiz açısından enfilasyonun nedenlerine ve ekonomik-sosyal sonuçlarına geçmeden önce fiyat hareketlerine kısaca bakmakta fayda vardır. Dönemler itibariyle Tüketici Fiyatlarında Değiiim (0/0) Yıllar Yıllık Toplam Ortalama Kaynak: 1- DİE, İstatistik Göstergeleri, DPT, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ) 3- TOBB, Ekonomik Rapor yılları arası Tablo'da da görüldüğü gibi, 1980 sonrası Türkiye'sinde bu dönemin ilk yılları hariç sürekli yüksek enflasyon yaşanmaktadır. Bu yüksek enflasyonun nedenlerini genel hatları ile aşağıda incelemeye çalışacağız. Ancak, ilk söz olarak Türk ekonomisinde Cumhuriyet dönemi enflasyonlarını incelediğimiz zaman ana çizgileri ile şu özellikleri sıralamak mümkündür: Yaşanılan enflasyonlarda dış şokların tesiri dikkati çekmektedir. Diğer yai}dan, 1954 sonraı:;ı enflasyon büyük ölçüde iktisat politikalarına bağlıdır. Bu anlamda enflasyon bir bakıma endojendir döneminde yaşanan ekonomik ve siyasi 8

22 YÜKSEK ENFLASYONUN AilE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi istikrar kendisini fiyat hareketlerinde de göstermektedir sonrası başlayan enflasyonist baskı, ekoniminin ikinci yarısından itibaren biraz sonra geniş şekilde değerlendireceğimiz gibi ekonomik, sosyal ve siyasi sebeplere bağlı olarak açıklanmaktadır Türkiye 'de Enflasyonun Nedenleri Türk.ekonomisinde enflas:'''nun sebeplerini, para arzındaki aşırı artışa, bütçe açıklarına, KİT'lere bağlayan klasik, geleneksel izahıarın dışına çıkarak enflasyon fenomenini çok boyutlu olarak geniş bir perspektif çerçevesinde ele almak mümkündür. Bu nedenleri belli başlı başlıklar içerisinde incelemeye çalışacağız Enflasyonun Yapısal Nedenleri Ekonominin ve toplumun yapısındaki en önemli enflasyon dinamiği hızlı nüfus artışından kaynaklanmaktadır. Nüfus artışı öncelikle zorunlu maııarda (örneğin besin maddelerinde) talebi fizik olarak hızla genişletmektedir. Bir yandan kırsal alanlardan şehir merkezlerine doğru gerçekleşen göç, diğer yandan nominal (parasal) gelirdeki artışlar tüketim mallarına olan talebi arttırmaktadır. Aynı şekilde yaşanılan yoğun göç şehirlerin etrafında gecekonduların oluşmasına neden olmaktadır. Bu durum devletçe yapılan verimsiz kamu harcamalarının (eğitim-sağlık-kültür) artmasına yol açarken, şehire gelen insanların tüketim alışkanlıklarının değişmesi, yeni ev kurma masrafları gibi verimsiz harcamalar enflasyonu besleyen temel kaynaklardır 9. Hızlı nüfus artışı, göç yanında nüfusun bileşimini de etkilemekte ve enflasyonu hızlandırmaktadır. Hızlı nüfus artışı, aktif nüfusun genel nüfusa oranını düşürmekte ve az sayıda insanın çok sayıda insanı beslernesi zorunluluğunu doğurmaktadır. İkinci olarak, hızlı nüfus artışı tasarruf ve sermaye birikimini yavaşlatarak, çalışan başına makina, teçhizat ve alet miktarını ve kalitesini düşürür. Bu durum ise, verimliliği düşürecektir. Hızlı nüfus artışının en önemli olumsuz etkilerinden biri de, kaynak dağılımını bozucu etkisidir. Toprak ve sermaye teçhizatı üzerinde yoğun bir baskı ortaya çıkartacaktır. Yapısal faktörler içerisinde, ekonomik yapı, işleyişi ve devletin ekonomiye müdahalesi önemli yer tutmaktadır. Ülkemiz; sınırlı sermaye birikimi, kaynakların (9) ÖZGÜYEN Ali, İktisat, istanbul 1991; TOBB, Para Arzı Enflasyon tlişkisi; KıuÇBA Y Ahmet, Türk Ekonomisinde Enflasyonun Anatomisi 9

23 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi etkin kul1anılmayışl, çok hantal bir yapısı olan ve verimsiz çalımak suretiyle ekonomiye yük haline gelen KİTler enflasyonun önemli kaynağı olmaya devam etmektedir. Özellikle KİTler hantal yapıları ile, hem kendisi enflasyonist etkiler gösterirken hem de ürettiği ara malların diğer firmalara satışı ile enflasyon ihracatçısı olma konumundadır. i 980'li yıllardan itibaren serbest piyasa ekonomisini oluşturma çabaları doğrultusunda, özelleştirme uygulamalarına hız verilmek istenilmekte ise de, Devlet hala KİTler aracılığıyla ile üretimin, istihdamın, fiyatların ve ücretlerin belirlenmesinde öncü rolünü korumaya devam etmektedir. Türkiye'deki ekonomik yapının bozukluğunu göstermek bakımından, üretim ve pazarlama ünitelerinin zihniyetieri ve davranışları önem taşımaktadır. Üretim ve pazarlama birimlerinin bu yapıları tam rekabet anlayışından uzaktır. Rekabetin yokluğu ise üretimde verimliliğin artmasını önlemekte, fiyatların düşmesi ve kalitenin yükselmesi yanında maliyetleri düşürücü tedbir alma düşüncesini zayıflatmaktadır. Bu durumda kalite düşükıüğü gizli fi yat artışı gibi bir sonucu yaratmaktadır Maliyet/erin Yüksekliği ı 980 sonrası enflasyonu açıklamada kullanılan en önemli neden maliyetlerin yüksekliğidir. Bu anlamda, Türk ekonomisinde maliyetlerin yüksek olmasına yol açan faktörleri şu şekilde özetleyebiliriz; i. Teknoloji yetersizliği, ii. Üretim metodları ve organizasyon yetersizliği, iii. Kalifiye işgücü noksanlığı, iv. Kalite kontrolü ve kalite iyileştirme çalışmalarının yetersizliği, v. Yönetim anlayışının yetersiz oluşu, vi. İşletme büyüklüğünün optimal olmayışı, vii. Üretimin önemli ölçüde ithal girdilere bağlı oluşu viii. Pazarlama düzeninin yeterli olmayışı, ix. Özkaynak yetersizliği dolayısıyla yabancı kaynak temini yoluna gidilmesi. ı o

24 YÜKSEK ENFLASYONUN AiLE içi ilişkiler ÜZERiNDEKi ETKisi Fiyat Mekanizması İyi işleyen bir fiyat mekanizmasının varlığı, ekonomik istikrarın sağlanmasında çok önemli bir yere sahiptir. Mal ve hizmetlerin arz ve talebinde dengenin sağlanması önemli ölçüde fiyat mekanizmasına bağlıdır. Ekonomimizde bir kez çıkan fi yatlar, onunla ilgili arz ve talep durumu ne olursa olsun aşağı düşme eğilimine geçememektedir. Bu durum mal ve hizmetlerin fiyatları yanında emeğin fiyatı için de geçerlidir. Bu anlamda yukarı doğru açık fakat geriye doğru kapalı bir fiyat mekanizmasına sahip olduğumuzu söyleyebiliriz. Türkiye'deki enflasyonun altında yatan önemli gerçeğin, fiyat mekanizmasının iyi işlemeyişi olduğunu belirtmeliyiz Psikolojik Faktörler ve Spontane Enflasyon Ekonomimizde iyi işlemeyen bir fiyat mekanizmasının varlığına işaret etmiştik. Bir ekonomide fiyat artışı genellikle talebin arzı aşması durumunda ya da maliyet artışlarına bağlı olarak görülecektir. Ancak fiyat mekanizmasının iyi işlemeyişinin bir sonucu olarak, herhangi bir talep fazlası ya da maliyet artışı olmamasına rağmen, fiyatların arttığı bir dönemde etiketin rakamını arttırarak şansını deneme eğiliminin Türkiye'de yüksek olduğunu söylemek mümkündür. İktisatta "spontane enflasyon" olarak kabul edilen bu fiyat artışı enflasyonun önemli bir kaynağıdır. Aynı şekilde yirmi yıla yakın bir süredir enflasyonla birlikte yaşayan ve adeta bağışıklık kazanılan Türkiye'de toplumun bütün bireyleri (ister tüketici istese üretici olsun) sürekli enflasyon beklentisi içerisindedir. Bu beklenti enflasyonun önlenmesini engelleyici ve mücadeleyi güçleştirici bir rol oynamaktadır Üretim Faktörleri Arasında Gelirden Daha Fazla Pay Alma Kavgası Haklı bir gerçekçeye dayansın ya da dayanmasın yine yirmi yıldır Türkiye'de inanılmaz bir paylaşım kavgası yaşanmaktadır. Bu kavga kalitenin arttırılması, mamül çeşitlemesi, verimliliğin yükseltilmesi kavgasından daha çok gelirin paylaşılmasında kendisini göstermektedir. Bu kavgada "Arz Yönlü İktisatçıların" getirdiği yeni yaklaşımların önemli rol oynadığını söylemek mümkündür. Nitekim son on yıldır toplu pazarlık sürecinde yaşanılan çatışmacı yaklaşım Türkiye'nin önemli bir açmazı olarak karşımızda durmaktadır. Bu konuda taraflar uzlaşmacı bir yaklaşım içerisine girmedikleri sürece ücret-fiyat yarışı kaçınılmaz olacaktır. Türkiye'de daha sonra değinileceği gibi, gelir dağılımındaki bozulmanın hızlanması çatışmayı dönülmez noktalara doğru götürmektedir. 11