ÇALIġAN KAVRAMI. ÇALIġMA MEVZUATI

Transkript

1 ÇALIġAN KAVRAMI 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun kapsamı 2. maddesinde belirlenmektedir. Buna göre, Bu Kanun; kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dahil olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. Kanunun 3/1. maddesinin b bendinde ise çalışanın Kendi özel kanunlarındaki statülerine bakılmaksızın kamu veya özel işyerlerinde istihdam edilen gerçek kişiyi ifade ettiği açıkça düzenlenmiştir. Her iki hüküm birlikte değerlendirildiğinde, 6331 sayılı Kanunun kapsamını oluşturan çalışan kavramının, çırak ve stajyerler de dahil olmak üzere tüm bağımlı çalışanları kapsadığı görülmektedir. Bu itibarla, 6331 sayılı Kanun, sadece 4857 sayılı İş Kanununa tabi olan işçileri değil, Türk Borçlar Kanunu, Deniz İş Kanunu ve Basın İş Kanununa tabi özel işyerleri ile kamu kurum ve kuruluşlarında anılan kanunlara tabi olarak istihdam edilen işçileri ve kamu idarelerinde görevli memurlar ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 4. maddesinde tanımlanan 4/B ve 4/C statüsünde çalışan personeli kapsamaktadır. Nitekim Kanunun 3/1-b maddesinde statülerine bakılmaksızın tüm çalışanların kapsamda olduğu açıkça belirtilmiştir. Bu nedenle bir idari sözleşmeye dayalı olarak kamu kurum ve kuruluşlarında çalışanlar da bu kapsamda değerlendirilmektedir. ĠġVEREN KAVRAMI 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 2. maddesi ile 3/1. maddesinin (ğ) bendi ile aynı maddenin 2. fıkrası birlikte değerlendirildiğinde, yukarıda tanımlanan çalışanları istihdam eden tüm gerçek ve tüzel kişiler ile tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlar ile bunlar adına hareket eden işveren vekillerinin işveren niteliği taşıdığı görülmektedir. ÇALIġMA MEVZUATI ANAYASA Devletin temel kuruluşunu ve vatandaşın haklarını, ödevlerini düzenleyen T.C. Anayasası yasama kaynaklarının başında yer alır. Halk oyuna sunularak kabul edilen ve 2709 sayılı kanunla 1982 yılında yürürlüğe giren Anayasamızda, çalışma hayatı ile ilgili hükümler, vatandaşların ekonomik ve sosyal hakları ve ödevlerini düzenleyen üçüncü bölümde bulunmaktadır. Burada söz konusu hükümlere yer verilecektir.

2 Madde 17: Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığı koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Madde 48: Herkes dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir. Madde 49: Çalışma herkesin hakkı ve ödevidir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalıģanları korumak, çalışmayı desteklemek ve işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam için gerekli tedbirler alır. Devlet, işçi-işveren ilişkilerinde çalışma barışının sağlanmasını kolaylaştırıcı ve koruyucu tedbirler alır. Madde 50: Kimse, yaşına cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek, çalışanların hakkıdır. Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir. Madde 55: Ücret emeğin karşılığıdır. Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yaralanmaları için gerekli tedbirleri alır. Asgari ücretin tespitinde ülkenin ekonomik ve sosyal durumu göz önünde bulundurulur. Madde 56: Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içerisinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırmak, işbirliği gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlardan yaralanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için genel sağlık sigortası kurulabilir. Madde 60: Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar.

3 657 SAYILI DEVLET MEMURLARI KANUNU Bu kanun; Devlet memurlarının hizmet şartlarını, Niteliklerini, Atanma ve yetiştirilmelerini, İlerleme ve yükselmelerini, Ödev, hak, yükümlülük ve sorumluluklarını, Aylıklarını ve ödeneklerini ve diğer özlük işlerini düzenler. Bu kanunda iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin doğrudan düzenlemeler bulunmamaktadır SAYILI Ġġ KANUNU 6331 sayılı İSGK yayınlandıktan sonra 4857 sayılıik da iş sağlığı ve güvenliği konusunu doğrudan doğruya düzenleyen hükümleryürürlükten kaldırılmıştır. Ancak iş sürelerinin düzenlenmesi, gece çalışmaları, fazlaçalışmalar, denkleştirme süresi, telafi çalışmaları ile ilgili hükümler dolaylı da olsaiş sağlığı ve güvenliği konusu ile ilgilidir. Çünkü uzun çalışma sürelerinin yorgunluğa ve kazalara neden olduğu çok açıktır. Gece çalışmalarının sürekli olaraksınırsız uygulanması sakıncalıdır. Ayrıca çocuk ve genç işçileri, hamile ve emziklikadın işçileri ve özürlü işçileri korumak amacıyla 4857 sayılı İK hükümleri dolaylıda olsa iş sağlığı ve güvenliği konusunda önemlerini koruyan düzenlemelerdir SAYILI SOSYAL SĠGORTALAR VE GENEL SAĞLIK SĠGORTASIKANUNU 5510 sayılı SSGSSK, iş sağlığı ve güvenliği ile doğrudan veya dolaylı olarak ilgiliolan bazı hususlarda işçi yararına işverenleri sorumlu kılmıştır. İşverenler, yeni bir işyeri kurup sigortalı çalıştırmaya başladıklarında SGK yaişyeri bildirgesi vermek zorundadırlar (SSGSSK m.11/iii). Bu durum, işyerinidevralan veya işyeri kendisine intikal eden işverenler için de geçerlidir.işyeri, adres değiştirdiği zaman 10 gün içinde yeniden yeni adrese göre işyeribildirgesi verilmelidir (SSGSSK m.11/v). SSGSSK, asıl işverenlere ait işyerlerinde faaliyette bulunan alt işverenlerin desorumluluğunu düzenlemiştir. Alt işverenler, iş aldıkları işyerinin bildiriminiasıl işverene

4 ait dosya üzerinden SGK tarafından kendilerine verilecek alt işverennumarası ile yapacaklardır. İşyerlerinin bildirimi kadar önemli bir diğer sorumluluk da işverenler açısındançalıştırmaya başladıkları kimselerin sigortalılıklarının başlangıcını SGK ya bildirmektir.sigortalıların tescilinde, T.C. kimlik numarası sosyal güvenlik sicilnumarası olarak esas alınacaktır. Esasen, çalışanın işe başlaması ile zorunlu sigortalılık da zorunlu olarak otomatikman başlayacaktır. Ancak bu durum, işverenlerinçalışmaya başladıkları sigortalıları, SGK ya bildirmeleri sorumluluğunuortadan kaldırmaz. Bunun yanında, SSGSSK m.8/ii uyarınca m.4/i, a kapsamında sigortalı olanların çalışmaya başladıkları tarihten itibaren 1 ay içinde sigortalıolarak çalışmaya başladıklarını SGK ya bildirmeleri gerekir. Bu hükmünve uygulamanın amacı, sigortalılığın çapraz kontrolünün yapılmasıdır. SSGSSK da işverenlere yüklenen en önemli sorumluluklardan birisi de, aylıkprim ve hizmet belgesi verme ve prim ödeme yükümlülüğü olmaktadır. Sigortalıların, sosyal sigorta kollarından bağlanan yardımlardan yararlanabilmeleriiçin sigortalılıklarının bildirilmiş olması dışında değişik sigorta kolları için değişik sürelerde prim bildirilmiş (SSGSSK m.4/i, b kapsamında sigortalı olanlarprimlerinin tamamını kendileri ödeyeceğinden primlerin bildirilmesi yanındaödenmiş olması da şarttır) olması gerekir. İşverenler, bu konudaki sorumluluklarını aksatırlarsa sigortalı olmanın fazla bir anlamı kalmayacaktır. İşveren, iş kazasına uğrayan veya meslek hastalığına tutulan genel sağlık sigortalısına gereken sağlık hizmetlerini derhal sağlamakla yükümlüdür. Buamaçla, işveren tarafından yapılan ve belgelere dayanan sağlık hizmeti giderlerive varsa yol, gündelikçi ve refakatçi giderleri Sağlık Hizmetleri Fiyatlandırma Komisyonu tarafından belirlenen tutarı geçmemek üzere SGK tarafından karşılanır (SSGSSK m.76/1). İşverenin, bu yükümlülüklerini yerinegetirmesindeki ihmal ve gecikmesinden dolayı genel sağlık sigortalısının tedavisiuzar, maluliyeti ortaya çıkar veya maluliyet derecesi artarsa, SGK nınbu nedenle yaptığı her türlü sağlık giderini işveren ödemekle yükümlü olur(ssgssk m.76/ii). Burada kusur sorumluluğu söz konusudur. Ancak, işvereninsorumluluğu kusurun derecesi ile sınırlıdır. İlgili kanunlar gereği sağlık raporu alınması gerektiği halde bu raporu almadanveya alınan rapora rağmen söz konusu işte çalışması tıbbi yönden uygunolmayan işlerde sigortalıyı çalıştıran işveren, bu nedenle ortaya çıkansağlık sorunlarının neden olduğu SGK sağlık

5 giderlerini ödemek zorundakalır (SSGSSK m.76/iii). Burada her iki halde de kendine özgü kusur esasına dayanan bir sorumluluk söz konusudur. Sağlık kurulu raporu ile belli bir ışte çalışamayacağı belgelenen işçileri çalıştırmak yasaktır. İşverenler, yasağa rağmen bu işçileri çalıştırdıkları takdirdegenel sağlık sigortalısı işçiler aynı hastalığa tutulursa SGK tarafından yapılacaksağlık harcamalarını ödemek zorunda kalırlar. İş kazası veya meslek hastalığının ortaya çıkması, işverenin iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına aykırı davranışları nedeniyle yani iş sağlığı ve güvenliğitedbirlerini gerektiği gibi almamasından ya da kasıtlı olarak olumsuz davranmasından kaynaklanmış olabilir. İşte böyle bir durum varsa SGK tarafından yapılan sağlık harcamalarının tamamı işverene tazmin ettirilir. SGK nınyaptığı harcamalar hesaplanırken yol giderleri, gündelikler ve refakatçi giderleride dikkate alınır (SSGSSK m.76/iv). Burada işverenin iş sözleşmesindendoğan bir kusur sorumluluğu bulunduğu tartışmasızdır. İşverenler, iş kazalarını bulunulan yerdeki kolluk kuvvetlerine derhal ve SGK yada en geç kazadan sonra 3 işgünü içinde bildirmek zorundadırlar (SSGSSKm.13). Benzer şekilde sigortalının meslek hastalığına tutulduğunu öğrenen işverenlerde bu durumu 3 işgünü içinde SGK ya bildirmek zorundadırlar. İş kazası ve meslek hastalığı, işverenin iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almamasınedeniyle ortaya çıkmış ve SGK tarafından sigortalıya geçici işgöremezliködeneği verilmişse işveren, SGK tarafından ödenen geçici iş göremezliktutarını SGK ya ödemek zorundadır (SSGSSK m.21/iii). Yukarıda değinildiği gibi SSGSSK m.76/iii ve m.76/iv, genel sağlık sigortasından yapılan giderlerinişverenden geri istenebilmesi hususunu ayrıca düzenlemektedir.sgk nın hastalık sigortası ve genel sağlık sigortasından yaptığı giderleri işverendengeri isteyerek ödettirme hakkı, iş kazası meslek hastalığında olduğu gibi halefiyet (ardalık) esasına dayanmaktadır. İşverenin, SGK ya karşı geri ödeme yapmakla zorunlu tutulabilmesi içinmevzuatın öngördüğü yükümlülüklerini yerine getirmemiş olması yeterlinedendir. Ayrıca, kusurlu bulunması şartı aranmayacaktır.ssgssk m.21 de düzenlenen husus, işverenlerin kasıt, kusur ve ihmallerisonucunda SGK nın zarara uğraması, fazladan harcama yapmak zorundakalması halinde SGK nın bu harcamaları ilgili işverenlerden isteyebilmesive geri alabilmesi hakkına ilişkindir. Bu düzenleme, nasıl olsa SGK gerekeniyapar düşüncesiyle işverenlerin SGK ya

6 güvenerek gereken tedbirleri almamave gerekenleri yapmakta ihmalkâr davranmalarını önlemek amacınayöneliktir. UMUMĠ HIFZISSIHHA KANUNU Umumi Hıfzıssıhha Kanunu nun İşçiler Hıfzıssıhhası başlıklı bölümünde, işçilerinçalışma şartlarıyla ilgili hükümlere yer verilmiştir. Kanunda, m bu bölümdeyer almaktadır. Buna göre, 12 yaşından küçük olanlar hiçbir sanayiye ait işletmedeçalıştırılamayacaklar, yaşları arasında olanlar günde 8 saatten fazlaçalıştırılmayacaklar, gece çalışmaları belli bir düzene bağlanacak, çalışan kadınlardoğumdan sonra emzirme izni kullanacaklar, işyerlerinde hekim bulundurulacaktır. Kanun m.179/ii de ise işverenlerin sorumluluğuna değinilmiştir. BELEDĠYE KANUNU 5272 sayılı Belediye Kanunu m.15/i de, gayrısıhhi müesseseler ile umuma açık istirahatve eğlence yerlerini ruhsatlandırmak ve denetlemek belediyenin görevleriarasında sayılmıştır SAYILIĠġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ KANUNU NDAKĠ DÜZENLEMELER İşverenler, işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin eksiksiz olarak sağlanması içinher türlü önlemi almak, araç, gereç ve teçhizatı yeterli miktarda ve yeterli kalitedesağlamakla yükümlüdürler. Çalışanları karşı karşıya bulundukları işyeri riskleri,mesleki riskler, alınması ve uyulması gerekli tedbirler, kanuni hak ve sorumluluklarıkonusunda bilgilendirmek zorundadırlar. İş sağlığı ve güvenliği konusunda çalışanlara verilecek eğitim, işyerinin ve işin özelliklerine uygun şekilde, sürekli, kalıcı ve yeterli düzeyde olmalıdır. İşverenlerin neredeyse sınırsız denebilecek sorumluluklarıbelli gruplar halinde ele alınabilir sayılıiş Sağlığı vegüvenliği Kanunu ndaişverenin işçiyi gözetmeborcu kapsamındakisorumlulukları belli gruplarhalinde ele alınabilir. Bunlarşunlardır: Risk değerlendirmesi verisklerden korunma, Acil durum, yangınlamücadele, ilk yardım vetahliye ile ilgili önhazırlıklar, İş kazaları ve meslekhastalıklarının kayıt vebildirimlerinin sağlanması,

7 Çalışanların sağlıkgözetiminin sağlanması, Çalışanlarınbilgilendirilmesi ve eğitim, Çalışanların görüşlerininalınması ve katılımlarınınsağlanması, İş sağlığı ve güvenliğikonusunda gereken sayıdave nitelikte personelingörevlendirilmesi, İş sağlığı ve güvenliğihizmetlerindekoordinasyonun sağlanması, İş sağlığı ve güvenliğihizmetlerine ÇSGB desteği, İşin durdurulması. ÇALIġANLARIN HAKLARI 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile işverenlere yüklenen tüm yükümlülükler, çalışanların iş sağlığı ve güvenliği hakkının sağlanması amacıyla getirilmiştir. Bu nedenle anılan Kanun ve bu Kanuna dayanılarak çıkarılan yönetmeliklerde düzenlenen tüm yükümlülükler, aynı zamanda çalışanların haklarıdır. 1. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerinin Alınması Sırasında Katılım Hakkı İşverenin iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı ile kendisine getirilen yükümlülükleri ihlali halinde, çalışanların ilk başvurabilecekleri yol, bizzat yahut iki ve daha fazla çalışanın olduğu yerlerde çalışan temsilcileri aracılığıyla, 6331 sayılı Kanunun 18. maddesinde düzenlenen katılım hakkını kullanmalarıdır. Kanunun 18/1. maddesinde çalışanlara veya temsilcilerine teklif getirme, görüşmelerde yer alma ve yeni teknoloji, iş ekipmanı ve çalışma şartlarının iş sağlığı ve güvenliğine etkileri konularında görüşlerinin alınması hakkı tanınmıştır. Bunun yanında çalışan temsilcisi ve destek elemanlarının görevlendirilecek uzman, hekim, ilk yardım, yangınla mücadele, tahliye personeli, alınacak önlemler ve kişisel koruyucu donanımlar, önlemler ve koruyucu hizmetler ile çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitim planı hakkında görüşlerinin alınması gerektiği Kanunun 18/2. maddesinde düzenlenmiştir. 2. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kuruluna veya ĠĢverene BaĢvuru Hakkı 6331 sayılı Kanunun 13. maddesinin 1. fıkrasında, ciddi ve yakın bir tehlikeyle karşı karşıya kalan çalışanların iş sağlığı ve güvenliği kuruluna başvuru hakkı düzenlenmiştir. Ancak anılan kanunun 22. maddesi, kanımızca isabetsiz şekilde, iş sağlığı ve güvenliği kurullarının sadece 50 ve daha fazla çalışanı olan ve altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde

8 kurulmasını öngördüğünden, bu nitelikleri taşımayan işyerlerinde çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna değil, işverene başvurma hakkına sahiptir. Bu başvurunun amacı, ciddi ve yakın tehlikenin mevcudiyetinin ve buna rağmen gerekli önlemlerin alınmadığının tespit edilmesini sağlamaktır. Bu nedenle, ciddi ve yakın bir tehlikenin varlığına rağmen işveren tarafından gerekli önlemler alınmıyorsa, çalışan bu başvuru hakkını kullanarak durumun tespit edilmesini sağlayabilir. 3. ÇalıĢmaktan Kaçınma Hakkı 6331 sayılı Kanunun 13/2. maddesi uyarınca, iş sağlığı ve güvenliği kurulundan yahut kurulun bulunmadığı yerlerde işverenden, ciddi ve yakın bir tehlikenin var olduğu ancak işverence gerekli önlemlerin alınmadığı yönünde tespit kararı alan çalışan, gerekli önlemler alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınma hakkına sahiptir. Bu halde ücret ve ücret eklerine hak kazanan çalışan iş görme edimini ifa borcundan kurtulmaktadır. Kanunun 13/2. maddesinin Çalışanların çalışmaktan kaçındığı dönemdeki ücreti ile kanunlardan ve iş sözleşmesinden doğan diğer hakları saklıdır hükmüyle çalışanın kanundan veya sözleşmeden doğan tüm haklarının çalışmaktan kaçındığı dönemde saklı olduğu açıkça düzenlendiğinden, bu süreçte çalışanın çalışma ilişkisinin temelini oluşturan sözleşme veya kanundan doğan tüm hakları işlemeye devam edecektir. Bu nedenle çalışana ücret veya maaşı ile bunların ekleri ödenmeli, SGK primleri yatırılmalıdır. Bu durumun normal bir çalışma ilişkisinden tek farkı, çalışanın iş görmemesidir. Tarafların bunun dışında kalan tüm borçları devam etmektedir. 4. ĠĢ SözleĢmesini Derhal Fesih Hakkı 6331 sayılı Kanunun 13/4. maddesinde yer alan İş sözleşmesiyle çalışanlar, talep etmelerine rağmen gerekli tedbirlerin alınmadığı durumlarda, tabi oldukları kanun hükümlerine göre iş sözleşmelerini feshedebilir hükmüyle sadece iş sözleşmesiyle çalışanlara sözleşmeyi fesih hakkı tanınmıştır. Nitekim anılan maddenin gerekçesinde de iş sözleşmesi ile çalışanlara; talep etmelerine rağmen ciddi ve yakın tehlikenin işveren tarafından giderilmemesi halinde tabi oldukları kanunların hükümleri esas alınarak hizmet akitlerini feshedebilme hakkı tanınmıştır ifadesine yer verilerek bu husus açıkça belirtilmiştir. Bu nedenle fesih hakkı, memurlar ile 657 sayılı Kanunun 4/B ve 4/C maddesi kapsamında istihdam edilen personel tarafından kullanılamayacaktır. Kanunda memurlar ve diğer kamu görevlileri için fesih hakkı tanınmamasının sebebinin, memurlar ile 4/B ve 4/C li personelin statüsünün özel hukuk sözleşmesine dayanmamasından kaynaklandığı açıktır.

9 5. Tehlikeli Bölgeyi Terk Etme Hakkı 6331 sayılı Kanunun 13/3. maddesinde, ciddi ve yakın tehlikenin ayrıca önlenemez olması halinde, tüm çalışanlara tehlikeyi bölgeyi iş sağlığı ve güvenliği kuruluna yahut işverene başvurmaksızın terk etme hakkı tanınmıştır. Bu halde çalışanların haklarının kısıtlanamayacağı açıkça düzenlenmiştir. Nitekim kanunun 12. maddesinde de işverene, ciddi ve yakın tehlikenin önlenemez olduğu durumlarda tehlikeli bölgenin nasıl terk edilmesi gerektiğine ilişkin düzenlemeleri yapma ve talimatlar verme yükümlülüğü getirilmiştir. Burada dikkat çeken husus, önlenemezliğin tespitinin çalışana bırakılmış olmasıdır. Zira maddenin gerekçesinde ciddi ve yakın tehlikenin çalışanın bilgi ve tecrübesi dahilinde önlenemez olduğu yönünde kanaat oluşması halinde bu hakkın kullanılabileceği ve bu halde hizmet akdinden doğan hakların saklı kalacağı belirtilmiştir. Ancak buradaki hizmet akdini geniş yorumlamak gerekir; zira tehlikeyi bölgeyi terk etme hakkı, madde metninde sadece işçilere değil, tüm çalışanlara tanınmış bir hak olarak düzenlenmiştir. Bu nedenle işyerini veya çalıştığı bölgeyi terk eden tüm çalışanların hakları kısıtlanamayacak ve tabi oldukları hukuki statüden veya sözleşmeden doğan tüm hakları işlemeye devam edecektir. 6. Ġdari Makamlara ġikayet ve Ġhbar Hakkı Çalışanların alınmayan iş sağlığı ve güvenliği önlemleriyle ilgili olarak her zaman Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına şikayet hakkı mevcuttur. Şikayet üzerine Bakanlık İş Teftiş Kurulu iş müfettişi tarafından yapılan inceleme sonucunda işveren aleyhine Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğünce idari para cezası uygulanır ve/veya yaşamsal tehlikenin varlığı halinde yahut Kanunun 25/1. maddesinin ihlali halinde işverenin yürüttüğü iş durdurulur. Kanunun 18/3. maddesinde, işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin yetersiz olduğu durumlarda veya teftişler sırasında yetkili makamlara başvurmalarından dolayı çalışanların ve çalışan temsilcilerinin haklarının kısıtlanamayacağı açıkça düzenlenmiştir. Çalışanların şikayet ve ihbar etme hakkını kullanmalarını etkin kılan bir diğer düzenleme, İş Kanunun 93. maddesinde yer alan iş müfettişlerinin şikayette yahut ihbarda bulunan kişilerin kimliğini gizli tutma yükümlüğüdür. Buna rağmen şikayette bulunan kişinin kimliğini öğrenen işverenin 6331 sayılı Kanunun 18/3. maddesini ihlal edici her davranışı ayrımcılık olarak nitelendirilebileceği gibi, işverenin bu sebeple iş sözleşmesini feshi kötüniyetli veya

10 geçersiz fesih olarak nitelendirilecektir. Bunların yanında işverene ayrıca idari para cezası uygulanır (md. 26). ÇALIġANLARIN YÜKÜMLÜLÜKLKERĠ Çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği konusunda aldıkları eğitim ve bu konudakiişveren talimatları doğrultusunda hem kendilerinin hem de kendi faaliyetlerindenetkilenen diğer çalışanların sağlık ve güvenliğini tehlikeye düşürmemekzorundadırlar. Çalışanlar, işle ilgili makine, teçhizat, araç, malzeme ve üretim araçlarını vebunların güvenlik donanımlarını doğru ve kurallara uygun şekilde kullanarakbunları keyfi ve izinsiz çıkarmamak ve değiştirmemek zorundadırlar.benzer şekilde, kişisel koruyucu malzemeleri kurallara uygun ve doğru kullanmakve korumak zorundadırlar. İş sağlığı ve güvenliği açısından bina, tesis, makine ve araçlarda ciddi ve yakın tehlike görürlerse ve koruma tedbirlerinde eksiklik görürlerse hemençalışan temsilcisini ve işvereni haberdar etmek zorundadırlar. Teftişler esnasında tespit edilen eksiklik ve hataların giderilmesi için ve iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren ve çalışan temsilcisi ile işbirliği yapmakzorundadırlar (m.19). Ġġ KAZASI VE HUKUKĠ SONUÇLARI 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu m.3/g de İş kazası, İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hale getiren olay olarak tanımlanmıştır sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (SSGSSK) m.13 de İş kazasının tanımı, bildirilmesi ve soruşturulması başlığı altında iş kazasının tanımı verilmekten çok hangi hal ve durumlarda meydana gelen olayın iş kazası sayılacağı düzenlenmiştir. SSGSSK m.13 de yer alan hükümden hareketle iş kazasının unsurlarışunlardır: 1. Kazaya uğrayanın 5510 sayılı SSGSSK anlamında sigortalı sayılması: 2. Sigortalının kazaya uğraması:

11 3. Sigortalının bedensel veya ruhsal bir zarara uğraması: 4. Kaza olayı ile sigortalının uğradığı zarar arasında illiyet bağınınbulunması: ĠġVERENĠN SORUMLULUĞU Kazaların sıkça yaşandığı ülkemizde 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nun 21. maddesi ile iş kazaları ve meslek hastalıklarında işverenin sorumluluğu düzenlenmiştir: İş kazası ve meslek hastalığı, işverenin kastı veya sigortalıların sağlığını koruma ve iş güvenliği mevzuatına aykırı bir hareketi sonucu meydana gelmişse, Kurumca sigortalıya veya hak sahiplerine bu Kanun gereğince yapılan veya ileride yapılması gereken ödemeler ile bağlanan gelirin başladığı tarihteki ilk peşin sermaye değeri toplamı, sigortalı veya hak sahiplerinin işverenden isteyebilecekleri tutarlarla sınırlı olmak üzere, Kurumca işverene ödettirilir. İşverenin sorumluluğunun tespitinde kaçınılmazlık ilkesi dikkate alınır. İş kazasının, 13 üncü maddenin ikinci fıkrasının (a) bendinde belirtilen sürede işveren tarafından Kuruma bildirilmemesi halinde, bildirim tarihine kadar geçen süre için sigortalıya ödenecek geçici iş göremezlik ödeneği, Kurumca işverenden tahsil edilir. Çalışma mevzuatında sağlık raporu alınması gerektiği belirtilen işlerde, böyle bir rapora dayanılmaksızın veya eldeki rapora aykırı olarak bünyece elverişli olmadığı işte çalıştırılan sigortalının, bu işe girmeden önce var olduğu tespit edilen veya bünyece elverişli olmadığı işte çalıştırılması sonucu meydana gelen hastalığı nedeniyle, Kurumca sigortalıya ödenen geçici iş göremezlik ödeneği işverene ödettirilir. İş kazası, meslek hastalığı ve hastalık, üçüncü bir kişinin kusuru nedeniyle meydana gelmişse, sigortalıya ve hak sahiplerine yapılan veya ileride yapılması gereken ödemeler ile bağlanan gelirin başladığı tarihteki ilk peşin sermaye değerinin yarısı, zarara sebep olan üçüncü kişilere ve şayet kusuru varsa bunları çalıştıranlara rücû edilir. İş kazası, meslek hastalığı ve hastalık; kamu görevlileri, er ve erbaşlar ile kamu idareleri tarafından görevlendirilen diğer kişilerin vazifelerinin gereği olarak yaptıkları fiiller sonucu meydana gelmiş ise, bu fiillerden dolayı haklarında kesinleşmiş mahkûmiyet kararı bulunanlar

12 hariç olmak üzere, sigortalı veya hak sahiplerine yapılan ödemeler veya bağlanan gelirler için kurumuna veya ilgililere rücû edilmez. Ayrıca, iş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölümlerde, bu Kanun uyarınca hak sahiplerine bağlanacak gelir ve verilecek ödenekler için, iş kazası veya meslek hastalığının meydana gelmesinde kusuru bulunan hak sahiplerine veya iş kazası sonucu ölen kusurlu sigortalının hak sahiplerine, Kurumca rücû edilmez. ĠġVERENLERĠN SORUMLULUĞUNUN HUKUKĠ DAYANAĞI a) GiriĢ: İş kanunundaki düzenlemeye göre işverene kusura dayalı bir sorumluluk yüklenmiştir. İşveren, kastı veya işçilerin sağlığını koruma ve iş güvenliği ile ilgili mevzuat hükümlerine aykırı hareketi veyahut suç sayılabilir bir hareketinden sorumlu tutulmuştur. Kaçınılmazlık ilkesi de madde hükmüne eklenmiştir. Bu ilkeye göre işveren; kaçınılmaz dış etkenlerden, kötü rastlantılardan, teknik arıza ve araç ve gereçlerdeki yapım hatalarından sorumlu tutulamayacaktır. Örneğin işyeri açık alan olan veya arazide görevlendirme ile çalışan bir sigortalıya yıldırım düşmesi sonucu meydana gelen bir iş kazasında kaçınılmazlık söz konusu olup, işveren sorumluluğundan bahsetmek yersiz olacaktır. İş kazası veya meslek hastalığı, 3 üncü bir kişinin kasıt veya kusuru yüzünden olmuşsa, gerek kaçınılmazlık ilkesinin 1. fıkranın ardı sıra eklenmesi ve gerekse de sadece işçi ve işverenin sorumluluğu için düzenlenmiş olması nedenleriyle kaçınılmazlık ilkesinden söz etmek olanaksızdır. b) ĠĢverenlerin Sorumluluğunun Kapsamı ve Bu Sorumlulukta Kusurun Rolü: Türk iş hukukunda, insana veya malzemeye zarar veren bir olayda örneğin iş kazalarında asıl olan kusura dayalı sorumluluktur. Ancak, her geçen gün sürekli gelişen teknolojinin, işyerlerinde üretime uygulanması sonucu meydana gelen bazı tehlikelerin doğurduğu zararların tazminde, kusur koşulunun aranması her zaman adil olmadığı gibi toplumsal düşünceyi de tatmin edemez. Bu nedenle, Yargıtay içtihatları ile temel hak ve ilkelere uygun olarak tehlike (risk) sorumluluğu ilkesi geliştirilmiştir. Bu ilke, Yargıtay ın gün ve 1/3 sayılı İçtihadı Birleştirme kararı ile yargısallaşarak açıklığa kavuşmuş ve Yargıtay ın sonraki kararlarında da bu insani düşünceler izalenilmiştir.

13 Bu ilkelerin özü, işyerlerinde işin yürütümü sırasında oluşan tehlikelerden meydana gelen zararda, işçinin kusurlu olması halinde bile işçinin uğradığı zararın tamamının işçiye değil de hakkaniyet ölçüsünde, hiç olmazsa bir kısmından onun çalışmalarından yararlanan işverenin de sorumlu tutulmasıdır. Dünya da teknolojinin hızlı gelişimi ve bu nedenle alınabilecek her türlü önlemlere rağmen önüne geçilmesi mümkün olmayan tehlikelerin ortaya çıkması, dolayısıyla iş kazaları ve meslek hastalıklarında büyük artışların meydana gelmesi karşısında kusura dayanan sorumluluk ilkesi yetersiz kalmıştır. İşte bu nedenle, kusursuz sorumluluğun bir türü olan tehlike (risk) sorumluluğu kavramı ortaya çıkmıştır. Tehlike sorumluluğunu savunan bilim adamları, işverenin özen borcunu ideal ölçüler içinde yerine getirmesi halinde bile oluşacak zararlardan yine de işçinin değil işverenin sorumlu tutulması gerektiğini ve yasal kaynağını da Yeni Borçlar Kanunu nun 417. maddesini göstermektedirler. Sonuç olarak, tehlike sorumluluğu, en ağır bir kusursuz sorumluluk halini oluşturmaktadır. Yukarıda da değinildiği gibi, işveren her türlü özen borcunu yerine getirmiş olsa bile, oluşacak kazadan dolayı sorumluluktan kurtulamaz. Bununla beraber tehlike sorumluluğu bir sonuç sorumluluğu da değildir. Esasen, kaza sonucu oluşan zarar, işletmeye özgü bir tehlikeden doğmamış, süreç içerisinde oluşan bir başka nedenden dolayı meydana gelmişse, işverenin bu zarardan sorumlu tutulmaması gerekir. Başka bir anlatımla, işverenin veya bundan doğan tehlikeler ile zarar arasında uygun bir illiyet rabıtası (neden-sonuç bağı) yoksa, işverenin sorumluluğundan söz edilemez. Tehlike sorumluluğunda aşağıdaki üç durumdan biri kanıtlanırsa illiyet bağı kesilebilir. Zarar veren olayın (iş kazasının); 1-Mücbir (kaçınılmaz) etmenler sonucunda gerçekleşmesi, 2-Zarar görenin ağır kusuru ile oluşması, 3-Üçüncü kişinin ağır kusuru ile oluşması,

14 Yargıtay ın aldığı bazı kararlarda, illiyet bağının sadece kusura bağlı sorumluluklarda değil, özellikle tehlike sorumluluğunun kurulabilmesi için de zorunlu olduğunu kabul etmektedir. Sonuç olarak, kusura dayanan sorumluluk ilkesi, teknolojik gelişmeler karşısında yetersiz kaldığından, işverenin kusuruz sorumluluğu (tehlike sorumluluğu) geliştirilmiştir. Ancak, iş kazasının işletmeye özgü bir olaydan doğmadığı durumlarda, işverenin kusursuz sorumluluğundan söz edilemez, İş kazasından işverenin sorumlu olması için tehlike sorumluluğu kapsamında da işverenin işinin yürütümü ile iş kazası arasında illiyet (nedensonuç) bağının kurulabilmesi gereklidir. Aksi halde, adalet ve hakkaniyet duygularını incitir. O halde işverenin tehlike sorumluluğundan kurtulabilmesi için: 1-Zararın mücbir nedenlerden ileri geldiğini (örneğin dış cephe iskelesinde çalışırken deprem olması) ve kendisini veya eylemlerinden sorumlu olduğu kişilerin kusurlu olmadığını, 2-Zararın mağdurun (zarar görenin) ağır kusurundan ileri geldiğini (örneğin, intihar kastı ile kendini boşluğa attığını) ve kendisinin veya eylemlerinden sorumlu olduğu kişilerin bir kusuru bulunmadığını, 3-Zararın üçüncü kişinin ağır kusurundan ileri geldiğini (örneğin, başında bareti bulunan bir işçinin başına üçüncü kişi tarafında çok ağır bir cismin düşünülmesi) ve kendisinin veya eylemlerinden sorumlu olduğu kişilerin bir kusurunun bulunmadığını kanıtlaması gerekmektedir. ĠĢverenler Tarafından ödenecek Tazminatlar: İşçinin iş kazası ya da meslek hastalığı sonucunda işgücü kaybı nedeniyle işvereni hakkında maddi ve/veya manevi tazminat davası açma hakkı bulunmaktadır. Kaza geçiren işçi, 6098 sayılı Borçlar Kanunu hükümlerine göre 10 yıllık zaman aşımı süresi içerisinde Mahkemeye başvurarak dava açabilir. İşçinin, işverenden talep edeceği tazminat genelde iki türdür.

15 a-manevi tazminat: İş kazası ya da meslek hastalığı sonucu çalışan veya ailesine; çekilen acıları, elem ve kederleri hafifletmek amacıyla hakimin takdir edeceği uygun bir miktar paradır. Hesaplaması herhangi bir matematiksel hesabı gerektirmez. b-maddi Tazminat : İş kazası veya meslek hastalığı sonucu cismani bir zarara uğrayan işçiye ya da ölümü halinde ailesine uğradığı zararın gerçek miktarını bulmak ve karşılamak amacıyla matematiksel yöntemlerle hesaplanan tazminat türüdür. Maddi tazminatlar üç türden oluşmaktadır: 1-İş göremezlik tazminatı 2-Destekten yoksun kalma tazminatı 3-Rücu tazminatı Bu tazminatların tanımları ve nitelikleri aşağıda sırasıyla açıklanmaya çalışılacaktır. 1-Ölümle sonuçlanmayan iģ kazası ve meslek hastalıklarından dolayı iģgörmezlik tazminatı: İş kazası veya meslek hastalığı sonucu bedence veya ruhça zarara uğrayan işçinin, iş göremezliği ölçüsünde çalışmama nedeniyle maruz kaldığı zarar ve ziyanın parasal miktarının işvereninden istemesidir. Buna göre, meslekte kazanma gücünü az veya çok kaybeden işçinin, kaybı oranında gerçek zararını, olayda kusuru olmaması halinde işverenden istemeye hakkı bulunmaktadır. Meydana gelen iş kazası veya meslek hastalığında işgücünün % 10 nunu veya daha fazlasını kayıp eden kişi 5510 sayılı kanuna tabi sigortalı ise, bu kişiye Sosyal Sigortalar Kurumu tarafından sürekli iş göremezlik geliri bağlanır. İş gücü kaybının oranının % 10 nun altında olması halinde sigortalıya sürekli iş göremezlik geliri bağlanmaz. Öte yandan, sigortalıya bağlanan gelir işçinin bordrosunda gösterilen ücret üzerinden hesaplanmaktadır. Bu nedenle değil sürekli gelir bağlanmayan, sürekli gelir bağlansa bile işçinin gerçek zararı Sosyal Sigortalar Kurumu tarafından karşılanmamaktadır. Bundan dolayı, SGK tarafından yapılan yardım ve bağlanan gelirlerin peşin değeri, işçinin gerçek zararından düşülmesi ve SGK tarafından karşılanmamış olan, geri kalan maddi zararın

16 işverenden istenilmesi, Yargıtay kararları ile de hükme bağlanmış ve bu nedenle iş göremezlik tazminat davaları açılmaktadır. 2-Ölümle sonuçlanan iģ kazası ve meslek hastalıklarından dolayı destektenyoksun kalma tazminatı: İş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölümlerde, ölen işçinin destek olduğu kişiler tarafından işverenden istenebilecek tazminat türüdür. Buna göre ölüm neticesi olarak kişilerölenin yardımından mahrum kaldıkları taktirde, onların bu zararları tazmin edilir. Yargıtay kararlarına göre, destek olunan kişiler ölen işçi tarafından ölmeden önce düzenli olarak yardımda bulunmuş olması gerekmektedir. Diğer bir anlatımla, ölen işçi ile destekten yoksun kalanlar arasında miras ilişkisi olması ya da nafaka yükümlülüğü gibi bir durumun bulunması gerekmez. Örneğin; sürekli evinde baktığı besleme evlat, nikahsız eş veya nişanlılar destekten yoksun kalma tazminatı davası açabilirler. Destekten yoksun kalma tazminatı; destekten yoksun kalanların, ölen işçinin yaşayabileceği olası süre (ki, 65 yıl) içerisinde ölenin çalışıp kazanabileceği süredeki kazancı tutarından, davacılara ileride yapabileceği süredeki kazancı tutarından, davacılara ileride yapabileceği yardım tutarının peşin ve toptan ödenmesinden oluşmaktadır. Böylece; davacıların (destekten yoksun kişilerin) gerçekte uğradıkları zarar saptanmış olur. 3-Rücu tazminatı : Bu tazminat türü, sorumluluğunu yerine getirmesi sonucu oluşan zarar veya ziyanın özel ya da tüzel kişilerce işverenden geri isteme tazminatı anlamına gelir. Hukuki kaynağı da Borçlar Kanunu dur. Buna göre: sigortalı çalıştırmaya başladığının süresi için de SGK na bildirilmemesi halinde kurumca yapılan ve ileride yapılması gerekli bulunan her türlü giderler ile bağlanan sürekli gelirin hesaplanan peşin değerleri tutarı, kusurlu işverene ya da kusurlu üçüncü kişilere ödettirilir. öte yandan, kendi kastı ve veya kusuru nedeniyle meydana gelen iş kazası veya meslek hastalığı sonucunda ölen sigortalının hak sahipleri, SGK tarafından yapılacak gerekli yardımların peşin sermaye değerleri tutarının rücu edilmeyeceği hususu, tarihinden itibaren yürürlükte olan 2934 sayılı Kanunu nun 3. maddesi ile hükme bağlanmıştır.

17 Rücu tazminatı davalarına ilişkin Yargıtay Hukuk Genel Kurulu nun gün ve 1979/269 sayılı kararında, bu tür tazminat davalarında, Sosyal Sigortalar Kurumu nunişverenden değil ceza davasında belirlenen birlikte sorumlu olanlardan zararın tümünü isteyebileceği gibi sorumlulardan sadece birisinden de zararın tümünü isteyebileceği hükmüne varılmıştır. Gerekçesi ise, İş Kanunu nun işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatında belirtilen yükümlü olduğu görevleri hizmet akdi ile işveren vekillerine yüklemiş olduğundandır. Ancak, kendisine rücu edilen kimse, kusuru olmadığını kanıtlayarak sorumluluktan kurtulabilir. ĠĢverenin Ġdari Sorumluluğu: A- Ġdari Para Cezaları İş kanununda düzenlenmiştir. buna göre iş güvenliği ile ilgili hükümlere uymayan işveren ve işveren vekiline, alınmayan her önlem için idari para cezası verilir. Bu ceza alınmayan her önlem için her ay aynı miktarda artırılır. B- ĠĢin Durdurulması ve ĠĢyerinin Kapatılması İş yerinde yaşamsal bir tehlike mevcutsa işyeri tamamen kapatılacaktır. Ancak tehlike, bir tesisatın yada makinenin durdurulmasıyla giderilebiliyorsa bununla yetinilecektir. C-ĠĢçilerin ÇalıĢmaktan Alıkonulması Yaş, cinsiyet ve sağlık durumlarına uygun olmayan işlerde çalıştırılan işçiler, bu durumun müfettişlerce belirlenmesi halinde çalışmaktan alıkonulur. ĠĢverenin Cezai Sorumluluğu: İşveren ve işveren vekillerine iş kazasının oluşumundan dolayı ayrı ayrı ceza verilebilmektedir. Yeni Ceza Kanunu ile eski Ceza Kanununda olan 8 birim üzerinden kusur paylaştırılması yöntemi kaldırılmıştır. Böylece kişilerin kusurları birbirlerinden bağımsız olarak değerlendirilecektir. İş sağlığı ve güvenliği kurallarına aykırı davranılmasından dolayı ölüm ya da yaralama meydana gelirse işveren veya işveren vekilinin taksirli suç işlemesinden bahsedilebilecektir. Taksir bir davranışın sonucunun öngörülemeyerek davranılması anlamı taşımakta olup, taksirle bir işçinin ölümüne sebebiyet veren kimse de 2 yıldan altı yıla kadar

18 cezalandırılabilecektir. Yeni Ceza Kanunu ile ayrıca bilinçli taksir denilen bir kurum da getirilmiş olup, buna göre işveren herhangi bir kaza ihtimalini öngörmesine rağmen tedbir almamışsa bu durumda bilinçli taksirden söz edilecektir ve verilecek ceza taksirli suça verilen cezanın artırılmış hali olacaktır. Ayrıca bilinçli taksirde ceza paraya çevrilmeyecektir.