İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ

Transkript

1 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ FLEXIBLE WORKING MODEL AND SOME INCENTIVE MECHANISMS PROPOSAL FOR PARENTS WHO WORK WITH SERVICE CONTRACT AND HAVE CHILDREN IN PRE-PRIMARY AGE Ömer Ayhan AÇMAZ * Özet İsthdam br devlete mal açıdan ekonomk grdler sağlayan ana mekanzmalardan brsdr. Devlet sthdamdak kşlerden prm ve verg alır ve karşılığında kanunlarla tanımlanmış hzmetler sunar. İsthdamda, sosyal güvenlk sstemnden aylık almak suretyle ayrılanlar harç, bulunmayan nüfus ekonomk açıdan bağımlı nüfus olarak adlandırılır. Ekonomk olarak bağımlı nüfus oranı ne kadar fazla olursa kendlerne fnansal anlamda bakan sthdamdak kşler üzerndek madd külfet o kadar artmasına ve devlet açısından da sosyal yardım sstemne ayrılan mal kaynakların artmasına sebep olmaktadır. İlkokul önces çocuk bakımı konusu özellkle çalışan ların sthdamda kalma ve çalışmayan ların se sthdamda bulunma terchlern etkleyen en öneml faktörlerden brsdr. Ülkemzde sthdamı düşük sevyededr ve araştırmalar bunun en öneml nedenlernden brnn ların, çocuk bakımını da kapsayan ev şleryle meşgul olmaları dolayısıyla sthdamda bulunmaması veya sthdamdan ayrılmaları olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Yapılan bu çalışma le çocuklu çalışan ebeveynlere yönelk br esnek çalışma model öners getrlerek hem çocuk bakımını belrl br dönemden sonra sadece ların sorumluluğunda olmaktan çıkarmak hem de çocuk bakımının sthdamının önünde kalıcı br engel teşkl eden br sorun olmasını önlemek amaçlanmıştır. Anahtar kelmeler: Çalışan Ebeveynler, Kısm Sürel Çalışma, Kadın İsthdamı, Prm ve Verg Teşvkler Abstract Employment s one of the man mechansms that provde economc nputs to a state n fscal terms. State receve premum and tax from people n employment and n return offers servces defned n laws. Populaton not n employment s called economcally dependent populaton, except those separated by recevng penson from socal securty system. The more economcally dependent populaton rato, the greater fnancal burden on ther fnancally carers and n terms of state leads to an ncrease n the fnancal resources allocated to the socal asss- * Sosyal Güvenlk Uzmanı, Sosyal Güvenlk Kurumu, Aktüerya ve Fon Yönetm Dare Başkanlığı, Zyabey Cad. No:6 Ankara. e-posta: oacmaz@sgk.gov.tr, tel:

2 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 tance system. The topc chld care n pre prmary prod s the one of the most mportant factor whch effects women emplyees preference whether to reman employment and non worker women s preference whether n employment or not. Women employmet level s low n our country and researches clearly show that because of women are engaged n house works ncluded chld care they aren t n employment or leave employment and ths s one of the most mportant reason of women s low employmet problem. Wth ths study t s ntroduced a flexble workng model proposal towards workng parents and t s amed that both to remove chld care only under the responsblty of women after the certan prod and to prevent chld care s effect whch s permanent obstacle on women employment. Key words: Workng Parents, Part Tme Workng, Women Employment, Premum and Tax Incentnes 1. Grş Kadınların geçmş yıllara nazaran sthdamda daha yoğun br şeklde bulunmaları sthdam ve ekonom anlamında olumlu sonuçlar doğursa da demografk açıdan yaşlanan nüfus sorununu berabernde getrmştr. Bunun neden özellkle çalışan ların daha az sayıda veya hç çocuk yapmama eğlmnde olmalarıdır. Nüfusun yaşlanması zncrleme br reaksyon gb genç nüfusun azalmasıyla sthdamın yeter kadar beslenememes, yaşlı nüfusa yapılan daha fazla sağlık harcaması gb brçok sorunu doğurmuştur. Bu tarz sorunlara maruz kalan brçok ülke, özellkle gelşmş ülkeler, çocuk sahb olan çalışanlara yönelk esnek çalışma modeller gelştrp uygulamak, yne bu durumdak çalışanlara yönelk verg, prm ve gelr teşvkler sağlamak, doğum yapan çalışanların ücretl zn sürelern artırmak gb düzenlemeler yaparak hem çalışan ları çocuk sahb olduktan sonra sthdamda tutarak ekonomye olumlu katkılar sağlamaya hem de doğurganlığı artırmaya çalışmaktadırlar. Ülkemz henüz yaşlı nüfus sorunuyla karşılaşmış olmasa da hızla yaşlanan br nüfus yapısına sahptr. Türkye İstatstk Kurumu (TÜİK) verlerne göre 2000 yılında 65 ve üzernde yaştak nüfusun toplam nüfusa oranı % 5,69 ken bu oran sadece 12 yıl çnde yaklaşık 2 puan artarak 2012 yılında % 7,51 e yükselmştr. Yne TÜİK tarafından yapılan nüfus projeksyonlarına göre 65 ve üzernde yaştak nüfusun toplam nüfusa oranının 2023 yılında % 10,24 e, 2050 yılında % 20,84 e ve 2075 yılında se % 27,67 ye çıkacağı tahmn edlmektedr. European Communty Statstcal Offce (EUROSTAT Avrupa Topluluğu İstatstk Ofs) verlerne göre 2012 yılında 28 Avrupa 6

3 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ ülkesnde 65 ve üzernde yaştak nüfusun toplam nüfusa oranının ortalama % 17,84 olduğunu görüyoruz. Bahs geçen resm kurum ve kuruluşların verlerne bakıldığında ülkemzdek yaşlı nüfus oranının günümüzde yaşlanmış nüfus yapısına sahp olduğu kabul edlen Avrupa ülkelerndek orana hç de uzak olmayan br gelecekte yaklaşacağı öngörülmektedr. Ülkemz açısından dkkat çekc dğer br statstk yne TÜİK tarafından açıklanan şgücüne dahl olmayanların şgücüne dahl olmama nedenlerne göre dağılımlarıdır. Bahsedlen statstkte şgücüne dahl olmama nedenler, ş arayıp çalışmaya hazır olanlardan ş bulma ümd olmayanlar ve ş bulamama konusundak dğer nedenler, mevsmlk çalışanlar, eğtm ve öğretm nedenyle şgücüne dahl olmayanlar, emekllk, çalışamaz halde olma ve lar çn ev şleryle meşgul olmaları nedenyle şgücünde bulunmama olarak tanımlanmıştır. Buna göre 2000 yılında çalışma çağında olup (15 64 yaşlar arası) ev şleryle meşgul olan ların yne çalışma çağında olup şgücüne dahl olmayan toplam nüfusa oranı % 53,34 ken aynı oran 2012 yılında % 43,79 a gerlemştr. Ev şleryle meşgul olmaları nedenyle şgücünde bulunmayan lar çocuklarına bakmak ve ev şleryle meşgul olmak çn hç sthdamda bulunmamış kşler le sthdamda ken çocuk sahb olduktan sonra sthdamdan çeklen kşlerden oluşmaktadır. Söz konusu oranda azalma trend olmasına rağmen 2012 dek % 43,79 luk oran hala çok yüksek sevyededr. Özellkle son yıllarda ülkemzdek doğurganlığın azalmasıyla hızla yaşlanan nüfus ve sthdamı sorunları yoğun br şeklde tartışılmaya başlanmış, henüz yasalaşmasa da devletn ler gelen kş, kurum ve kuruluşları tarafından belrl sayıda çocuk sahb olan alelere nakd para yardımı, sgortalıların ücretl doğum znnn artırılması, sgortalıların ücretl doğum zn sonrası şe dönüş garants verlmes, doğum yapan lara yönelk esnek çalışma modellernn gelştrlmesne ve uygulanmasına yönelk yoğun çalışmalardan söz edlmektedr. Bunların yanında 5763 sayılı Kanun gb sthdamını artırmaya yönelk bazı teşvkler yasalaşmıştır (bahs geçen kanun 18 yaşından büyük 29 yaşından küçük olanlar erkekler le 18 yaşından büyük ların sthdamına yönelk teşvkler çermektedr). İsthdama, dolayısıyla ekonomye doğrudan ya da dolaylı olarak katkı sağlayacak olan bu tarz uygulamaları çeştlendrerek zengnleştrme amacı le bu çalışma gerçekleştrlmştr. Çalışmada lkokul yaşının altında çocuk ya da çocukları olan ve ebeveynlern her ksnn de hzmet akd le (4/a lı olarak) çalışması durumunda çocuk ya da çocukları lkokul çağına gelene 7

4 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 kadar kendlerne uygulanacak br esnek çalışma model önerlmştr. Söz konusu esnek çalışma model kısm çalışma esasına dayanmaktadır. Modele göre sadece lkokul yaşının altında çocuk ya da çocukları olan 4/a lı sgortalıya yönelk br esnek çalışma prensb önerlmemş olup söz konusu prensp ebeveynlern her ksnn yan okul yaşının altında çocuk ya da çocukları olan hem 4/a lı anne sgortalılar hem de 4/a lı baba sgortalıların kısm sürel sthdamına yönelk olarak kurgulanmıştır. Buna göre 4447 sayılı İş Kanunun 46 ncı maddesndek Bu Kanun kapsamına gren şyerlernde, şçlere tatl gününden önce 63 üncü maddeye göre belrlenen ş günlernde çalışmış olmaları koşulu le yed günlük br zaman dlm çnde kesntsz en az yrm dört saat dnlenme (hafta tatl) verlr hükmüne dayanarak hzmet akdne tab sgortalı olan erkek ve eşlern lkokul yaşının altında çocuk veya çocuklarına bakmak çn haftalık resm br günlük (yrm dört saatlk) znlern ayrı günlerde kullanacakları varsayılmıştır. Bu karma senek çalışma modelnn dğer br öneml varsayımı se haftanın kalan beş ş gününün k ş günü erkek sgortalı (baba) lkokul yaşının altında çocuk veya çocuklarına bakacak ve haftada altı gün yerne dört gün çalışacak, gerye kalan üç ş gününde sgortalı (anne) lkokul yaşının altında çocuk veya çocuklarına bakacak altı gün yerne üç gün çalışacak olmasıdır. Böylece lkokul yaşının altındak çocuk ya da çocuklar haftanın her günü 4/a sgortalısı anne veya babalarının yanında olacak ve çalışan ebeveynlerden herhang br çocuğuna bakmak çn kalıcı olarak veya uzun sürel sthdamdan ayrılmak zorunda kalmayacaktır. Önerlen esnek çalışma model çalışma hayatının aktörler olan sgortalı, şveren ve devlet doğrudan lglendren br modeldr. Önerlen uygulamanın hayata geçmes çn özellkle çalışan lar arasında gerleme trend çnde olan doğum oranlarını artırmak steyen devletn bu tarz esnek çalışma modellerne zn veren yasal çerçevenn oluşturulması ve sgortalıların esnek çalışma modellernden kaynaklanacak prm gün kayıplarını telaf edecek br teşvk mekanzması gelştrmes gerektğ düşünülmektedr. Esnek çalışma modelne tab çalışan sgortalılardan ötürü prm gün kaybı telafs teşvknn yanı sıra devletn karşılaşacağı dğer br mal sorun verg kaybıdır. İşverenler önerlen esnek çalışma modelne göre sthdam edecekler sgortalı eşn haftada 6 yerne 3 gün ve erkek eşn se 4 gün çalışacak olmasından dolayı bu modele göre çalıştırdığı sgortalılar çn eksk gün çalışmalarına tekabül ücret ve prmler ödemek stemeyecek, çalıştırdıkları kısm süreler üzernden lgl ödemeler yapma eğlmnde olacaklardır. Bahsedlen sgortalılar açısından prm gün ve devlet açısından verg kaybı da bu mnvalde oluşacaktır. Bu konuda şverenlere düşen görev bu modele tab çalışacak sgortalıları ş- 8

5 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ lernden çıkarmayarak kendlerne, yanlarında çalıştırdıkları tam zamanlı sgortalılar gb, ş güvences sağlamak olacaktır. Sstemn dğer br aktörü olan sgortalıların önerlen modele göre karşılaşacakları problem, çocukları lkokul çağına gelene kadar kısmı sürel çalışma terchlernden dolayı uğrayacakları gelr kaybıdır. Her ne kadar bu çalışmanın önerler arasında bulunmasa da bahs geçen modele tab sthdam edlen sgortalıların uğrayacakları gelr kaybının devlet tarafından sağlanacak br teşvk le kısmen veya tamamen karşılanmasına yönelk br uygulamanın çeştl senaryolara göre malyet hesaplamaları yapılarak uygulama bölümünde sunulmuştur. Önerlen esnek çalışma model çerçevesndek prm, verg ve olası gelr teşvklernn anne sgortalının resm doğum znnn btmnden hemen sonra başlayacağı ve çocuk ya da çocukları lkokul çağına gelene kadar beş yıl boyunca devam edeceğ öngörülmüştür. Çalışmada önerlen modele sgortalılar açısından katılımın zorunluluk değl gönüllülük esasına dayanması öngörülmüştür. Bunun neden, lkokul yaşının altında çocuk ya da çocukları olan 4/a lı sgortalıların çocuk ya da çocuklarının bakımının kend ale fertler veya ekonomk külfetne katlanmak suretyle bakıcı veya kreşler tarafından sağlanmasını steyerek herhang br esnek çalışma modelne dahl olmamayı terch edeblecek olmalarıdır. Bu çalışmanın asıl hedef ktles karı koca hzmet akdne tab çalışan, lkokul yaşının altında çocuk ya da çocukları bulunan fakat çocuk ya da çocuklarına lkokul yaşına kadar kend ale ferler, bakıcı veya kreşler tarafından bakım hzmet sağlayamayacak durumda olan sgortalı eşlerdr. Bu tarz durumları göz önünde bulundurarak bahsedlen teşvklern çeştl varsayımlar çerçevesnde malyet hesapları yapılarak çalışmanın uygulama bölümünde tartışmaya açılmıştır. Çalışmanın grş bölümünü takp Tanımlar bölümünde çalışmada sıkça kullanılan teknk termlern daha y anlaşılablmes çn kısa tanımlarına yer verlmştr. Tanımlar bölümünden sonra gelen Ülkemzdek ve Bazı Ülkelerdek Durum bölümünde lkokul çağının altındak br yaşta çocuğa sahp çalışan ebeveynlere yönelk prm, verg ve/veya gelr desteğ sağlayan bazı ülkeler ncelenmş, ülkemzdek durum değerlendrlmştr. Çalışmanın Uygulama bölümünde bazı varsayımlar altında önerlen esnek çalışma modelnn sstemn aktörlerne malyetler hesaplanmış ve söz konusu hesaplamaların nasıl yapıldığına lşkn formülasyonlara yer verlmştr. 2. Tanımlar Bu bölümde sunulan sthdam ve doğum parametrelerne lşkn tanımlar TÜİK n lgl ver tabanlarındak meta ver blg sstemlernden 9

6 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 bre br alınmıştır. Orta vadel Program tanımı Malye Bakanlığı bünyesndek Bütçe ve Mal Kontrol Genel Müdürlüğü web stesnden temn edlmş, dğer tanımlar se lgl kanunlarından alınmıştır Kurumsal Olmayan Çalışma Çağındak Nüfus Ünverste yurtları, yetştrme yurtları (yetmhane) huzurev, özel ntelktek hastane, hapshane, kışla vb. yerlerde kamet edenler dışında kalan 15 ve üzer yaştak nüfustur İşgücü ve İsthdam İşgücü sthdam edlen ve şszlern oluşturduğu tüm nüfusu kapsar. İşbaşında olanlar ve şbaşında olmayanlar grubuna dahl olan kurumsal olmayan çalışma çağındak tüm nüfus sthdam edlen nüfustur. İşbaşında olanlar: Yevmyel, ücretl, maaşlı, kend hesabına, şveren ya da ücretsz ale şçs olarak referans dönem çnde en az br saat br ktsad faalyette bulunan kşlerdr. İşbaşında olmayanlar: İş le bağlantısı devam ettğ halde, referans haftası çnde çeştl nedenlerle şnn başında olmayan kend hesabına çalışanlar ve şverenler sthdamda kabul edlmektedr. Ücretl ve maaşlı çalışan ve çeştl nedenlerle referans dönemnde şlernn başında bulunmayan fertler; ancak 3 ay çnde şlernn başına ger döneceklerse veya şten uzak kaldıkları süre zarfında maaş veya ücretlernn en az % 50 ve daha fazlasını almaya devam edyorlarsa sthdamda kabul edlmektedr. Bununla brlkte, referans haftası çnde «1 saat» ble çalışmamış olan ücretsz ale şçler ve yevmyeller sthdamda kabul edlmemektedr. Üretc kooperatf üyeler, br ş ya da meslekte blg veya becer kazanmak amacıyla belrl br menfaat (ayn ya da nakd gelr, sosyal güvence, yol parası, cep harçlığı vb.) karşılığında çalışan çıraklar ve stajyer öğrencler de sthdam halnde olanlar kapsamına dahl edlmektedrler İşgücüne ve İsthdama Katılım Oranları İsthdam oranı sthdamın, kurumsal olmayan çalışma çağındak nüfus çndek oranını, şgücüne katılım oranı se şgücünün kurumsal olmayan çalışma çağındak nüfus çndek oranıdır fade eder. 10

7 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ 2.4. İşsz ve İşszlk Oranı İşsz referans dönem çnde sthdam halnde olmayan (kâr karşılığı, yevmyel, ücretl ya da ücretsz olarak hç br şte çalışmamış ve böyle br ş le bağlantısı da olmayan) kşlerden ş aramak çn son üç ay çnde ş arama kanallarından en az brn kullanmış ve 2 hafta çnde şbaşı yapablecek durumda olan tüm kşler şsz nüfusa dahldrler. Ayrıca, üç ay çnde başlayableceğ br ş bulmuş ya da kend şn kurmuş ancak şe başlamak ya da şbaşı yapmak çn çeştl eksklklern tamamlamak amacıyla bekleyenler de şsz nüfus kapsamındadırlar İşszlk oranı se şsz nüfusun şgücü çndek oranıdır Toplam ve Kaba Doğurganlık Hızları Toplam doğurganlık hızı br ın doğurgan olduğu dönem boyunda (15 49 yaş arası) doğurableceğ ortalama çocuk sayısını fade eder. Kaba doğurganlık hızı se br bölgedek doğurganlık hızını ölçen ve yıllık doğun sayının toplam nüfusa oranının bnde olarak fade edlmş şekldr Orta Vadel Program 5018 sayılı Kanunun 16 ncı maddes uyarınca, çok yıllı bütçe hazırlık sürec Bakanlar Kurulunun en geç Eylül ayının lk haftası sonuna kadar makro poltkaları, lkeler, hedef ve gösterge ntelğndek temel ekonomk büyüklükler de kapsayacak şeklde Kalkınma Bakanlığınca hazırlanan orta vadel programı kabul etmesyle başlamaktadır. Orta Vadel Program, bütçe sürecn başlatarak stratejk amaçlar temelnde kamu poltkaları ve uygulamalarını şekllendrecek ve kaynak tahssn bu çerçevede yönlendren aynı zamanda, kamu ve özel kesm çn öngörüleblrlğ artıracak br yol hartası ntelğnde olan, sosyal ve ekonomk alanda sağlanan gelşmelern daha sağlam br zemnde sürdürülmes suretyle güven ve stkrara katkıda bulunmaktadır. Çeştl alanlarda brbrleryle tutarlı br amaç, poltka ve öncelkler set sunan Orta Vadel Program, makro poltkaların yanı sıra, temel gelşme eksenlern ve ana sektörler kapsamaktadır. Bakanlık ve kurum bütçelernn hazırlanmasında, dar ve yasal düzenlemelern gerçekleştrlmesnde, kurumların karar alma ve uygulama süreçlernde Programın amaç ve öncelkler esas alınacaktır. Dnamk br yapı arz eden ve üç yıllık perspektfe sahp olan Program, yıllık uygulamaların sonuçları ve genel şartlardak değşmeler dkkate alınarak, her yıl yenlenmektedr. Bu kapsamda, Program uygula- 11

8 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 maları le Programı etkleyeblecek dışsal gelşmeler etkl br şeklde zlenecek ve değerlendrlecektr. Programda yer alan amaç ve öncelkler bakımından uygulamanın zlenmes, değerlendrlmes ve Bakanlar Kuruluna blg sunulmasından Kalkınma Bakanlığı sorumludur Kısm Sürel ve Tam Sürel İş Sözleşmes 4857 sayılı İş Kanununun 13 üncü maddesnde kısm sürel ş sözleşmes, şçnn normal haftalık çalışma süresnn, tam sürel ş sözleşmesyle çalışan emsal şçye göre öneml ölçüde daha az belrlenmes durumunda sözleşme kısm sürel ş sözleşmesdr şeklnde tanımlanmıştır. Kısm sürel ş sözleşmes le çalıştırılan şç, ayırımı haklı kılan br neden olmadıkça, salt ş sözleşmesnn kısm sürel olmasından dolayı tam sürel emsal şçye göre farklı şleme tab tutulamamaktadır. Kısm sürel çalışan şçnn ücret ve paraya lşkn bölüneblr menfaatler, tam sürel emsal şçye göre çalıştığı süreye orantılı olarak ödenmektedr. Emsal şç, şyernde aynı veya benzer şte tam sürel çalıştırılan şçdr. İşyernde böyle br şç bulunmadığı takdrde, o şkolunda şartlara uygun şyernde aynı veya benzer ş üstlenen tam sürel ş sözleşmesyle çalıştırılan şç esas alınmaktadır Hzmet Akd ve 4/a Sgortalısı 818 sayılı Borçlar Kanununun 313 üncü maddesnde hzmet akd, şçnn belrl ya da belrsz br zamanda gördüğü hzmet karşılığında şverenn kendsne ücret vermey taahhüt ettğ br mukavele olarak tanımlanır. 4/a sgortalısı se 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesne göre bu mukaveleyle br ya da brden fazla şveren tarafından çalıştırılan kşdr. 3. Ülkemzdek ve Bazı Dğer Ülkelerdek Durum Özellkle okul yaşının altında çocuk sahb olan ebeveynlern her ksnn de çalıştığı durumlarda çocuk bakımı dünyanın hemen her ülkesnde çalışan ın sthdamının devamlılığı açısından tartışılan br konu halne gelmştr. Çocuklu ların sthdamını artırıcı önlemler çerçevesnde brçok ülke teşvk mekanzmaları oluşturmuştur. Bu mekanzmalar ülkeden ülkeye çok büyük farklılıklar göstermektedr. Bazı ülkelerde lgl mekanzmalar ağırlıklı olarak devlet elyle yönetlrken, bazılarında özel sektör tarafından yönetlmekte olup karma sstem benmsemş ülkeler de bulunmaktadır. Doğum yapan çalışan ve eşlerne sağlanan başlıca yardım ve teşvk mekanzmaları ücretl ve ücretsz yasal doğum zn, esnek çalışma modellerne göre sthdam hakkı, 12

9 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ çocuklar belrl yaşlara gelene kadar bakım ve parasal destek hzmetler (verg ve prm ndrmler, nakd yardımlar gb) olarak sayılablr. Aşağıda bazı ülkelerdek sözü geçen yardım ve teşvk mekanzmalarına lşkn blgler sunulmuştur Fransa Fransa da çocuk bakımıyla lgl poltkalar çalışan lar arasında doğurganlığın artırılması, sthdam yaratma ve sosyal çerme gb konularla yakından bağlantılıdır. Ülkede bu konuda sağlanan yardım ve teşvkler dünyadak dğer uygulamalarla kıyaslandığında en cömert sstemlerden br olarak göze çarpmaktadır. Ülkede uzun yıllardır uygulanan devlet tarafından mal açıdan desteklenen çocuk bakımı yardımları ve yne çocukların okul önces dönemnde sağlanan yardımlar mevcuttur. Zorunlu olmamasına rağmen 3 6 yaşındak çocukların hemen hepsnn, 3 yaş altı çocukların se % 20,9 unun yararlandığı devlete at okul önces eğtm öğretm merkezler mevcuttur. Bu uygulama çocukları okul dönemne hazırlama amacı güden kamu eğtm sstemnn br parçası olup haftada dört gün hzmet veren, sadece Çarşamba günler ve resm tatllerde kapalı olan yan tam gün esasına dayanan br uygulamadır. Bunların dışında okul önces çocuklara yönelk k uygulama daha bulunmaktadır. Bunların lk merkez temell bakım hzmet veren kuruluşlardır. Ülkede şyer veya şrket kreşlernn sayısının kısıtlı olmasından dolayı, (2002 da ) çalışıp çalışmadığına bakılmaksızın herkesn yararlanableceğ fakat özellkle düşük ve orta düzeyde gelre sahp olan çalışan ebeveynlere yönelk bu merkezlern sayısı şyer veya şrket kreşlerne nazaran çok daha fazladır (2006 da yaklaşık ). Okul önces eğtm öğretm kuruluşlarının kapalı olduğu resm tatl ve Çarşamba günlernde çalışmak zorunda olan sgortalıların çocuklarına yönelk nöbetç kreşler de ülkede hzmet vermektedr. Çocuk bakımı le lgl dğer uygulama çalışma saatler klask mesa saatler dışında olan okul önces yaşta çocuğu bulunan sgortalılara yönelktr. Bu hzmet ülkede faalyet gösteren Anne ve Çocuk Koruma Ajansı tarafından lsanslandırılan bakıcılar tarafından lgl sgortalıların evlernde ücret karşılığı sunulur yılında bahsedlen ajans tarafından lsanslandırılan yaklaşık bakıcı 6 yaş altındak yaklaşık çocuğa evde bakım hzmet sunmuştur. Bu bakım hzmetn kullanan aleler devlet tarafından madd anlamda sübvanse edlmelerne karşın evde bakım hzmet kullanım oranı lgl yılda % 2 nn altında gerçekleşmştr (Catherne H, Naom C, 2010, ). Fransa da devlet tarafından sunulan bakım ücretlernn tamamı gelr testne dayanan belrl ücretlere tab olup devlet söz konusu ücretlern 13

10 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 br kısmını fnanse etmektedr. Fransız devletnn çocuk bakımı çn alelere sunduğu nakd yardımlar k ana başlıkta toplanablr. Bunlardan lk hamlelğn yednc ayında ödenen 863 Euro (2007) tutarındak tek seferlk nakd yardım le çocuğun doğumundan üç yaşına gelene kadar geçen süre çnde aylık ödenen 172 Euro luk (2007) nakd yardımlardır. Bu ödemeler temel doğum yardımları olarak adlandırılır. Temel doğum yardımları gelr testne dayalı olarak yapılmasına rağmen 2007 yılında yen doğan çocukların %80 nn ales bu yardımlardan yararlanmıştır. Devlet tarafından çocuk bakımı çn alelere sağlanan dğer br nakd yardım tamamlayıcı çocuk bakım yardımıdır. Tamamlayıcı çocuk bakım yardımı çerçevesnde sgortalılara k tür yardım sağlanmaktadır. Bunlardan lk düz oranlı çocuk bakım yardımıdır ve bu yardım çerçevesnde k ya da daha fazla okul önces yaşta çocuğu bulunan, çocuk bakım znn kullanmak üzere şnden ayrılan veya yarı zamanlı çalışma esasına göre ş hayatına devam eden anne veya baba sgortalılara nakd yardım sağlanır yılından bu yana okul yaşının altında tek çocuklu sgortalılara da analık znn btmnden sonra altı aylık düz oranlı nakd yardım sağlanmaktadır. Sağlanan yardım asgar ücretn yarısına tekabül etmektedr (2006 yılında yaklaşık aylık 530 Euro) yılında yapılan yen br düzenleme le doğurganlığı artırmak amacıyla üçüncü çocuğun doğumundan sonra br yıl süreyle 750 Euro luk düz oranlı ödeme yapılmaktadır. Tamamlayıcı çocuk bakımı çerçevesnde sağlanan dğer br nakd yardım mekanzması gelr testne dayanan, altı yaş altında çocuğu bulunup evde bakım hzmetn terch eden düşük ve orta gelrl çalışan sgortalı anne ve babaya yönelktr. Düşük ve orta gelrl çalışan alelern çocuklarına evde bakım hzmetn terch etmelernden ötürü mal destek sağlanması amacı güden bu nakd yardım teşvk alenn gelrne balı olarak ayda 160 le 370 Euro arasında değşmektedr (2006). Evde bakım hzmet çn sağlanan nakd yardımlardan 2006 yılı sonunda 2 mlyon 255 bn sgortalı ale yararlanmıştır. Söz konusu yardımlar her ne kadar düşük ve orta gelrl çalışan alelere yönelk olsa da yüksek gelrl olup evde bakım hzmet alan sgortalıların lgl hzmet almak çn ödedkler ücretten sonra gelr düzeyler belrl lmtlern altına düşerse, lgl sgortalılar bu nakd yardım mekanzmasından yararlanablmektedr. Ülkede kullanımı en yaygın olan merkez temell kreş bakım hzmetnn hane halkı açısından malyet vergler ve devletn sağladığı nakt yardımlar çıktıktan sonra ortalama gelre sahp olan br Fransız hane halkı çn net gelrnn % 11,3 üne tekabül etmektedr (2006). Söz konunu oran % 12,6 lık OECD ortalamasının altındadır. Sonuç olarak 2006 yılında devletn verglerle fnanse ettğ çocuk bakımı teşvk mekanzmalarıyla 3 mlyondan fazla ebeveynlern her ksnn de çalıştığı veya ş aradığı alenn çocuk bakımıyla lgl her türlü 14

11 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ masraflarının yarısından fazlası karşılanmıştır. Sağlanan yardımlar 2006 yılında ale başına aylık ortalama 750 Euro yu bulmuştur (Catherne H, Naom C, 2010, ). Doğum yapan lara 16 hafta eşne se 2 hafta ücretl zn verlmektedr. Ülkedek çocuk bakım zn uygulaması k ve daha fazla çocuklu sgortalı anne veya babaya yönelktr. İk çocuk sahb olan sgortalı anne veya baba doğum önces dört yılın k yılını, üç ve daha fazla çocuğu olan sgortalılar çn son çocuğun doğduğu tarhten öncek beş yılın k yılını çalışarak geçrmek üzere 29,5 haftası ücretl, 126,5 haftası herhang br ücret ödemes yapılmaksızın çocuk bakım zn verleblmektedr. Söz konusu znn tamamı anne sgortalı tarafından kullanılableceğ gb baba sgortalı le ortak da kullanılablmektedr (EUROSTAT Populaton and Socal Condtons Data Base). Fransa da devlet, çalışanlarına çocuklarının bakımı çn hzmet sunan şverenle de çeştl teşvkler uygulamaktadır. Bunların başında bünyesnde kreş bulunduran şletme sahplerne yönelk teşvkler yer almaktadır. Söz konusu teşvk kapsamında şletme kreşlernn operasyonel malyetlerne madd destek sağlanmaktadır. Bu konudak dğer br teşvk mekanzması bünyesnde kreş olmayan şletmelern kreş açmaları durumunda açılan kreşn operasyonel malyetlernn % 55 nn üç la beş yıl boyunca karşılanmasını sağlamaktadır. Devlet tarafından bu durumdak şletmelere verg ndrm de sağlanmaktadır (Catherne H, Naom C, 2010, ). Görüldüğü gb Fransa da devlet çocuk bakımı konusunda oldukça aktf br rol oynamaktadır. Çocuk bakımı konusunda sağlanan bunca teşvkn sonuçlarına baktığımızda ülkedek doğurganlık hızı Avrupa nın knc en fazla doğurganlık hızıdır ( başına k çocuk). Çocuklu lar arasında sthdam oranı % 65,9 dur (2008) ve bu oran Avrupa Brlğ ortalamasından 3,5 puan daha yüksektr. Ülkede evl veya partneryle brlkte yaşayan çalışan ların % 36 sı kısm sürel çalışma esasına göre sthdam edlmektedr. Devlet yarı zamanlı ve esnek saatlerde çalışma modellern yürürlüğe koyan yasalar çıkarmış, bu sayede lar sthdamdan ayrılmadan çocuklarıyla lglenme fırsatına sahp olmuşlardır Macarstan Geçş sürecnn başlarında (1990 yılında sosyalst sstemn çöküp yen ssteme geçş dönem) Macarstan da oldukça gelşmş br çocuk bakım hzmetler sstem mevcuttu ve sstem çerçevesnde temel üç bakım hzmet sunuluyordu. Bu hzmetler; 15

12 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı yaş grubundak çocuklar çn bakım hzmet sunan günlük çocuk bakım merkezler, 3 6 yaş grubundak okul önces çocuklar çn anaokulları, 6 14 yaş gurubundak lköğretm çağındak çocuklar çn okul sonrası bakım hzmet veren kuruluşlar, tarafından verlmekteyd. Sözü geçen hzmetler sunan kuruluşlar günümüzde de var olmakla brlkte 1990 larda kuruluşlara olan talepler le günümüzdek talepler oldukça farklıdır. 0 3 yaş grubundak çocukların bakıldığı merkezlere olan talepler günümüzde oldukça azalmış olup bunun yanında anaokulu ve lköğretm öğrenclerne yönelk okul sonrası bakım hzmet veren kuruluşlara olan talep 1990 lara nazaran oldukça artmıştır (Catherne H, Naom C, 2010, ). Günlük çocuk bakım hzmet sunan merkezlern sayısı 2006 yılında 1990 yılındaknn yaklaşık yarı sevyesne düşerek 543 e gerlemştr. Ülkedek doğurganlık hızının 1980 l yıllardan sonra hızlı düşüş trend günlük bakım hzmet sunan merkezlerne olan taleb azaltmıştır da üç ve altındak yaşlarda bulunan çocukların söz konusu merkezlerde bakım oranı % 13,7 ken lgl oran 2006 yılında % 6,5 e düşmüştür. Çocuk bakım merkezlerne olan lgnn düşmesndek dğer br neden uzun çocuk bakımı zn sürelerdr. Söz konusu süre 156 hafta olup bunun 79,6 haftası ücretl, 76,4 haftası se ücretszdr. Kadın sgortalıların doğum zn süres toplamda 24 hafta olup, bunun 16,8 haftası ücretl 7,2 haftası se ücretszdr. Çocuk sahb olan babaya br hafta ücretl doğum zn verlmektedr. Bu 543 merkezn 511 tanes yerel yönetmler, kalan merkezler se özel sektör ve kar amacı gütmeyen organzasyonlar tarafından yönetlmektedr. Günümüzde bu merkezlerde bakım hzmetnn malyet merkez yönetm, yerel yönetmler ve aleler tarafından karma br şeklde karşılanmaktadır. Ortalama malyetlern % 55 la % 65 yerel yönetmler tarafından karşılanmakta ken merkez yönetmn payı % 25 la % 30 oranları arasındadır. 0 3 yaş altı çocuk sahb olan ve bu merkezlerde çocuk bakım hzmet alan alelern malyetlere katılım oranı % 10 la % 15 oranında değşmektedr. Sayısı azalan bu merkezlern mevcut talebe yeter kadar hzmet verememesnden dolayı özellkle yasal znlernden sonra şlerne ger dönmek steyen sgortalılara br mağduryet oluşturmuştur. Bu mağduryet fark eden devlet 2003 yılında alternatf br çözüm yolu üreterek ale çocuk bakım hzmet merkezler adı verlen kuruluşların açılmasını sağlamıştır. Bu kuruluşlar 20 haftalık 14 yaş grubu çocuklara hzmet vermekle brlkte, sstem kullanan profl ncelendğnde 3 ve altındak yaşta çocuk sahb olan alelern büyük br çoğunluğu oluşturduğu görülmektedr. Söz konusu mer- 16

13 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ kezlerde sunulan hzmetler yaklaşık üçte br oranında devlet tarafından verglerle fnanse edlmekle brlkte, kalan masraflar aleler tarafından karşılanmaktadır ve yerel yönetmler tarafından herhang br parasal destek olmadıkça 2006 yılı tbaryle aleler tarafından karşılanan mktar asgar ücretn üçte ksne tekabül etmektedr (Catherne H, Naom C, 2010, ). Macarstan okul önces eğtm konusunda güçlü br tarhsel geleneğe sahptr yılında orta Avrupa da kurulan lk anaokulu bu ülkede yer almaktadır. Avrupa nın dğer bölgelerndek gelşmelere paralel olarak 1993 yılında anaokullarıyla sağlanan okul önces eğtm hzmetler kamu eğtm sstemnn br parçası olarak kabul edlerek bu durum kanunlarla güvence altına alınmıştır. Üç yaşından tbaren çocukları bakım çn kabul eden anaokulları çocuklar lköğretm çağına (ülkede lköğretm 6 yaşında başlar) gelene kadar hzmet vermektedr. Üç ve dört yaşında çocuğu bulunan aleler anaokulu hzmetlernden gönüllü olarak faydalanmakta olup, çocukları beş yaşına geldğnde anaokullarından hzmet almak lgl aleler çn zorunlu kılınmıştır. Br başka fadeyle ülkede okulönces br yıllık eğtm zorunludur. Bu anaokulları büyük br çoğunlukla yerel yönetmler tarafından şletlmekte olup (% 88) özel sektöre, klselere ve kar amacı gütmeyen kuruluşlara at anaokulları da mevcuttur. Anaokulları günlük çocuk bakım hzmet veren merkezlere nazaran geçş dönemnden çok az etklenmştr yılı verlerne göre ülkede faalyet gösteren anaokulu bulunmaktadır ve bu sayı 1990 daknden sadece % 4 oranında daha azdır. Ülkede anaokulları saat da mesaye başlayıp da paydos yapmaktadır bu mesa saatler özellkle çalışan ebeveynlere kolaylık sağlanması açısından düzenlenmştr. Anaokulları yaz dönemnde dört haftalık br tatle grmektedr, bu durum çalışan ebeveynler çn sorun teşkl etmekte ve sorunun çözümü kendler tarafından sağlanmaktadır. Anaokullarında sunulan hzmetlern malyet büyük br çoğunlukla merkez yönetm tarafından verglerle fnanse edlmektedr (% 50 - % 60). Yerel yönetmler malyetlere yerel vergler vasıtasıyla katkı sağlamakta, aleler se malyetlern küçük br kısmını kendler ödemektedrler (2007 de çocuk başı aylık Euro). Düşük gelr grubundak alelern anaokulu masraflarının tamamı merkez ve yerel yönetmler tarafından karşılanmaktadır. Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda anaokulları % 91,7 oranında kamu kaynaklarıyla fnanse edlrken alelere düşen fnansman oranı sadece % 6,2 dr. Macarstan da lköğretme devam eden çocukların özellkle normal mesa saatler dışında çalışan ebeveynlerne yönelk okul sonrası bakım hzmetler mevcuttur. Söz konusu hzmet çocuğun devam ettğ okulda 17

14 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 verlmekte olup, normal ders saatnn sona erdğ dan sonra başlamaktadır. Bu uygulama çerçevesnde çocukların ödevlern hazırlamalarına ve sosyal aktvtelere dönük eğtm ve öğretm hzmetler verlmektedr. Ülkede okul sonrası bakım hzmetlerne katılım oranı 1990 da % 37 ken lgl oran 2006 yılında % 42 ye yükselmştr. Veller bu hzmetlere karşılık sadece yemek parasını ödemekle yükümlüdür ve söz konusu malyet aylık yaklaşık 30 Euro (2006) tutarındadır. Okullar lgl uygulama çerçevesnde yaz okulu hzmetler de sunmaktadırlar. Özel yaz okulu organzasyonlarıyla karşılaştırıldığında veller açısından devlet okullarının yaz okulu malyet 20 Euro, özel yaz okullarının malyet se 40 la 60 Euro arasındadır (2006) (Catherne H, Naom C, 2010, ). Brçok Avrupa ülkesnden daha cömert çocuk bakım sstemne sahp olan Macarstan da 2012 yılı ların şgücüne katılım oranı % 58,7 olarak gerçekleşmştr. Öte yandan Avrupa dak ların şgücüne katılım oranı 2012 yılında ortalama % 62,7 olarak gerçekleşrken aynı oran OECD ülkelernde % 64,6 sevyesndedr. OECD 2007 Macarstan raporunda uzun ücretl çocuk bakım znlernn ve buna bağlı nakd yardımların devlet tarafından tekrar gözden geçrlmes gerektğn belrtmştr. Çocuk bakımı çn de olsa lara yönelk ücretl uzun çocuk bakım hzmetler ve/veya cömert nakd yardımlar doğurganlığı artırmakla beraber ların sthdamda yer almalarının önünde br engel teşkl ettğ aşkardır. Devlet tarafından madd anlamda uzun süre desteklenen lar sthdama tekrar dönme konusunda çok stekl davranmamaktadır Şl Şl çocuk bakım sstemn yürürlüğe koyduğu yen uygulamalar vasıtasıyla güçlendrmeye çalışan br ülke olmakla brlkte sağlanan lerleme hala bu konudak taleb karşılamaktan uzak br görüntü çzmektedr. Çocuk bakımı ve sthdamına yönelk brçok olumlu düzenlemeye karşın bakım hzmetler bütün vatandaşlara eşt br yararlanma mkanı sunmamakta, sthdam oranı se dğer Latn Amerka ülkeleryle kıyaslandığında düşük kalmaktadır yılında Şl de çalışmakta veya ş arayan ların oranı sadece % 40 tır. Ülkede 2006 yılında yapılan br araştırmaya göre son yıllarda ların şgücüne katılım oranlarında br atış görülmekte fakat bu artışın nerdeyse tamamının evl veya bekar çocuksuz lar tarafından sağlandığı belrtlmştr. Aynı araştırmada yaş aralığındak ların üçte brnn çocuğunu bırakacağı br yer (kreş, bakım merkez veya kend yakınları gb) bulamamasından dolayı şgücünde olmayı terch etmedkler vurgulanmıştır. Sadece en üst gelr grubundak (en zengn % 20) hane halkına mensup 18

15 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ lar çocuk bakımında karşılaştıkları sorunların öneml sorunlar olarak ntelendrmemşlerdr (Catherne H, Naom C, 2010, ). Ülkede bakım hzmetler Mll Eğtm Bakanlığı ve Ulusal Anaokulları Kurulu gb bazı kuruluşlar tarafından organze edlmektedr. Bu hususta 0 2 yaş grubu çocuklar çn günlük bakım ve 3 6 yaş grubundak çocuklar çn anaokulu hzmetler sunulmaktadır. Sunulan bu hzmetler dört farklı yapı le halka ulaştırılmaktadır. Bunlar; Ulusal Anaokulları Kurulu bünyesndek ücretsz kamu çocuk bakım ensttüler, Özel sektör tarafından şletlen ücretl çocuk bakım merkezler ve anaokulları, Şl İş Kanunu gereğ 20 ve daha fazla sayıda şç çalıştıran şyerler tarafından şyer bünyesnde açılması zorunlu olan şyer kreşler, Çocuk bakım hzmetlernden hç veya yeter kadar yararlanamayan çalışan ların çocuklarına hzmet veren kamu/özel şbrlğyle kurulan ve şletlen anaokulları, şeklnde sıralanablr. Bu yollarla sunulan bakım ve okul önces eğtm hzmetlernn herhang brn kullanım oranı 1990 yılında % 15,9 ken, aynı oran 2006 yılında % 36,9 a yükselmştr. Fakat özel olarak 0 2 yaş grubundak çocukların bakım hzmetlerne katılma oranı dkkate alındığında bu oranın sadece % 4 sevyelernde bulunduğu görülmüştür. Bu oran 2 3 yaş grubundak çocuklar çn % 18, 3 4 yaş grubundakler çn % 25,9, 4 5 yaş grubundakler çn % 51,3 ve 5 6 yaş grubundakler çn % 92,6 olarak gerçekleşmştr. Bu konudak dğer br statstk se çocuk bakım ve okulönces eğtm hzmetlernden en fakr % 20 lk gelr düzeynde bulunan hanehalkı çocuklarının sadece % 20 s bu hzmetlerden yararlanırken, en zengn % 20 gelr düzeyndek hanehalkı çocuklarının yarısından fazlası bu hzmetlerden yararlanmaktadır. Şl devlet bu olumsuzlukları gdermek çn oldukça yoğun çaba sarf ederek somut adımlar atmaktadır. Özellkle Şlnn fakr bölgelernde brçok yen ücretsz kamu çocuk bakım ensttüler açılmış sayı 2005 yılında ken 2008 yılında ve 2009 yılında se e çıkmıştır. Özellkle 2 4 yaş grubu çocuklara hzmet sunan anaokullarının sayısı 2005 yılında ken bu sayı 2009 yılında e ulaşmıştır (Catherne H, Naom C, 2010, ). Şl de sgortalılara 18 hafta ücretl analık zn verlrken, erkek sgortalılar çn doğum zn sadece üç gün olarak uygulanmaktadır. Ül- 19

16 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 kede yasalarla belrlenmş ücretl veya ücretsz çocuk bakım zn bulunmamaktadır Türkye Türkye de okul önces eğtm steğe bağlılık esasına göre şekllenmştr. Usul ve esaslarının Mll Eğtm Bakanlığı tarafından düzenlendğ sstemde okulönces eğtm kurumları, aylık ( 3 5,5 yaş) çocukların eğtm amacıyla hzmet veren anaokulları, örgün ve yaygın eğtm kurumları bünyesnde açılan aylık (4 5,5 yaş) çocuklara eğtm hzmet veren anasınıfları ve aylık çocuklara okul önces eğtmle lgl program uygulayan meslek ve teknk öğretm kurumları bünyesnde açılan sınıflarından oluşur. Söz konusu eğtm kuruluşları l mll eğtm müdürlüklernn teklf le vallklerce açılmaktadır. İlgl eğtm kurumları ücrete tabdr. Söz konusu eğtm kurumlarındak eğtm gören çocukların beslenme, temzlk ve sağlık gderler le kurumların genel temzlk ve dğer hzmetler çn ebeveynlerden talep edlecek ücret eğtmn tam, yarım gün veya kl olması, çevrenn ekonomk durumu ve eğtm kurumlarının sunduğu hzmetler dkkate alınarak, okulun bulunduğu l/lçe mll eğtm müdürünün başkanlığında; okul önces eğtmden sorumlu mllî eğtm müdür yardımcısı veya şube müdürü, anaokulu ve bünyesnde ana sınıfı bulunan her derece ve türden brer okul müdürü ve bölüm şef le anaokulu, ana sınıfı ve uygulama sınıfı öğretmenler arasından seçlecek brer temslc varsa bu şte görevl memur veya döner sermaye saymanı le vellern kend aralarından seçecekler k temslcden oluşan br komsyon tarafından belrlenr. Türkye de özel okulönces eğtm kuruluşları da mevcuttur söz konusu kuruluşlar Mll Eğtm Bakanlığınca belrlenen usul ve esaslara dayanarak açılır ve hzmet verrler. Mll Eğtm Bakanlığı tarafından çıkarılan Kamu Kurum ve Kuruluşlarınca Açılacak Çocuk Bakım Evler Hakkında Yönetmelk gereğ devlet memurlarının çalıştığı kurumun bağlı veya lgl olduğu bakanın onayı alınmak suretyle kurumca sthdam edlen memurların 0-6 yaş grubuna gren en az 50 çocuğu çn kurumun dar ve mal şlerle lgl brmne bağlı olarak lgl kurumun bünyesnde çocuk bakım evlernn açılableceğ hükmü gereğ brçok kurum ve kuruluş bünyesnde çocuk bakım evler açmıştır. Çocuk bakım evler vallklerce açılan okul önces eğtm kurumları gb ücrete tabdr ve söz konusu ücretlern belrlenme esasları da aynıdır. Ekonomk güçlük çnde bulunan, anne ve babası ölü olup br yakını tarafından bakılan, anne veya babası ölü olup dğer ebeveyn çalışan, çalışmak zorunda olan ve boşanmış, SHÇEK msafrhanesnde bu- 20

17 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ lunan ve cezaevnde bulunan mahkûmların çocukları Özel Kreş ve Gündüz Bakımevler Yönetmelğnn 27. maddes gereğ özel kreş ve gündüz bakım evlernden ücretsz yararlanmaktadırlar. Söz konusu durumlarda bulunan çocuklar çn bahs geçen kurum ve kuruluşlar kden az çocuk olmamak koşuluyla % 5 oranında kontenjan ayırmakla yükümlü tutulmuşlardır. Mll Eğtm Bakanlığı mll eğtm statstklerne göre Türkye de 2012/2013 öğretm yılında sı resm, özel toplam okul önces eğtm programına öğrenc katılmıştır. Bunların u resm, ü özel okul önces eğtm kurum ve kuruluşlarına devam etmşlerdr. Aynı dönemdek resm anaokulu sayısı 1.884, özel anaokulu sayısı se tür. Toplam anaokulunda öğrencye hzmet verlmştr. Bu öğrenclern sı resm, se özel anaokullarından hzmet almışlardır. Anasınıflarının dağılımı ncelendğnde; ülkede resm, 628 özel toplam ana sınıfı mevcuttur. Anasınıflarına devam eden öğrenclern sayısı se sı resm, s özel anasınıfı öğrencs toplam kşdr (2012/2013 Mll Eğtm İstatstkler, 50). Ülkedek brüt okullaşma oranları Mll Eğtm Bakanlığının verlerne göre yne 2012/2013 eğtm dönem çn sırasıyla 3 5, 4 5 ve 5 yaş çn % 30,93, % 44,04 ve % 55,35 dr. Aynı yaş grupları çn net okullaşma oranları sırasıyla % 26,63, % 37,36 ve % 39,72 dr. Mll Eğtm Bakanlığı tarafından yayınlanan Mll Eğtm İstatstkler ktabındak tanımlamaya göre brüt okullaşma oranı İlgl öğrenm türündek tüm öğrenclern, at olduğu öğrenm türündek teork yaş grubunda bulunan toplam nüfusa bölünmes le elde edlr. Net okullaşma oranı se İlgl öğrenm türündek teork yaş grubunda bulunan öğrenclern, at olduğu öğrenm türündek teork yaş grubunda bulunan toplam nüfusa bölünmes le elde edlr (2012/2013 Mll Eğtm İstatstkler, 1). Türkye de doğum yapan sgortalı lara veya sgortalı erkeğn sgortalı olmayan eşne sağladığı br takım mkanlar mevcuttur. Bunlardan lk emzrme ödeneğdr. Belrl şartlar altında sgortalı a veya sgortalı olmayan karısının doğum yapması nedenyle sgortalı erkeğe, 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesnn brnc fıkrasının (a) ve (b) bentler kapsamındak sgortalılardan; kend çalışmalarından dolayı gelr veya aylık alan a ya da gelr veya aylık alan erkeğn sgortalı olmayan eşne, her çocuk çn yaşaması şartıyla doğum tarhnde geçerl olan ve Sosyal Güvenlk Kurumu Yönetm Kurulunca belrlenp lgl bakanlık makamınca onaylanan tarfe üzernden emzrme ödeneğ verlmektedr. Emzrme ödeneğ her canlı doğan çocuk çn br defaya mahsus verlmekte olup 21

18 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı yılında yaklaşık 95 TL tutarında belrlenmştr. Doğum yapan sgortalılara tekl gebelklerde doğum önces 8 ve doğum sonrası 8 olmak üzere toplam 16 hafa ücretl doğum zn verlmektedr. Çoğul gebelklerde se doğumdan öncek zn sürelerne 2 hafta eklenmes suretyle toplam doğum zn 18 haftadır. Ancak beklenen doğum tarhnden sekz hafta öncesne kadar sağlık durumunun çalışmaya uygun olduğunu tabp raporuyla belgeleyen çalışan, steğ halnde doğumdan öncek üç haftaya kadar kurumunda çalışablr. Erkek sgortalılardan, eşlernn doğum yapmaları halnde, 4857 sayılı İş Kanununa tab çalışanlar çn üç gün, 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa göre çalışanlara se stekler halnde on güne kadar ücretl zn verleblmektedr. 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa tab çalışan doğum yapan memura verlen doğum sonrası analık zn süresnn btmnden; eş doğum yapan memura se, doğum tarhnden tbaren stekler üzerne yrm dört aya kadar aylıksız zn verlr sayılı İş Kanununa tab çalışanlar çn doğum nedenyle ücretsz zn düzenlemes bulunmamaktadır. Ayrıca 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa tab çalışan sgortalıların çalışmayan eşne sabt katsayıyla memur maaş katsayısının çarpımı kadar ale yardımı ödeneğ (2013 te yaklaşık 164 TL) ve her br çocuk çn 250 sabt katsayıyla memur maaş katsayısının çarpımı kadar çocuk yardımı ödeneğ (2013 te yaklaşık 19 TL) ödenmektedr. Çocuk yardımı ödeneğ 0 6 yaş grubundak çocuklar çn k katı (yaklaşık 38 TL) tutarında ödenmektedr. 4. Uygulama Çalışmanın bu bölümünde 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesnn 1 nc fıkrasının (a) bendne tab çalışan (4/a lı sgortalılar) eşlerden her brne, çocuk sahb olmaları durumunda, uygulanablecek esnek çalışma model önersnn devlet açısından prm ve verg malyet, çalışanlar açısından se gelr kaybı malyet belrl varsayımlar altında formülze edlerek hesaplanmıştır. Çalışmanın grş bölümünde bahsedlen resm znlerden sonra haftanın kalan beş ş gününün k ş günü erkek sgortalı okul yaşının altında çocuk veya çocuklarına bakacak ve haftada altı gün yerne dört gün çalışacak, gerye kalan üç ş gününde sgortalı okul yaşının altında çocuk veya çocuklarına bakacak altı gün yerne üç gün çalışacak varsayımı doğrultusunda erkek sgortalılar açısından oluşacak 2/7 ve sgortalılar açısından oluşacak 3/7 oranındak prm gün, verg ve gelr kaybı oranları sabt kabul edlerek projeksyon dönem boyunca ( ) kullanılmıştır. Yıl sonu sgortalı sayısı projeksyon ve ssteme yen gren veya tekrar tescl yapılan sgortalı sayısı projeksyon sonuç tabloları çalışmanın eklernde verlecektr. 4/a lı olarak çalışan ve okul yaşının altın- 22

19 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ da çocuk veya çocukları olan eşlere yönelk esnek çalışma model önermzn devlet açısından prm ve verg malyetler le çalışan açısından gelr kaybı malyetlerne lşkn sonuç tabloları bu bölümde yer alacaktır. Yapılan hesaplamalar genel olarak aşağıda maddeler halnde sıralanan varsayımlar altında yapılmıştır. Eşler arasında 3 yaş fark vardır (erkekler eşlernden 3 yaş büyüktür). Doğumlar yıl ortasında gerçekleşecektr. Sgortalılardan ölenler, malul olanlar, yaşlılık aylığına grenler, şsz kalanlar ve şten kend steğyle ayrılanlar yıl ortasında sayılan durumlara geçeceklerdr. Ssteme yen gren veya tekrar tescl yapılan sgortalılar sayılan durumlara yıl ortasında geçeceklerdr. t yılındak sgortalı sayısı t yılının sonundak sgortalı sayısını fade etmektedr. Sgortalıların doğum tarhler gün ve ay açısından sabt ve 12 nc ayın 31 dr. Asgar ücret TÜFE kadar artacaktır. TÜFE yılları çn OVP den alınmış olup 2014 te %5,3, 2015 ve 2016 da % 5 olarak gerçekleşecektr. Malyet projeksyonunun kalan yılları çn TÜFE en güncel OVP nn son yılı (2016) öngörüsü kadar olacaktır. Verglere lşkn malyet hesaplamalarında gelr vergs oranı % 15, damga vergs oranı se % 0,759 alınmıştır. Yıl ç ölen sgortalıların tahmn çn TRH 2010 mortalte tablosu kullanılmıştır. Hesaplamalar yapılırken baz yıl olarak 2013 yıl sonu alınmıştır Yıl Sonu Kadın Sgortalı Sayısı Projeksyon Formüller Yılsonu sgortalı projeksyonu yapılırken TÜİK n yapmış olduğu yaş gruplarına göre nüfus projeksyonu le yne TÜİK tarafından üretlen yaş gruplarına göre sthdam oranları ve kayıt dışı çalışma oranlarına lşkn verlerden yararlanılmıştır. Hesaplamalar yapılırken TÜİK n örnekleme hatası ve yne TÜİK le SGK nın sthdam tanımlamalarından kaynaklanan farklılıkların yol açtığı sthdamdak kş sayılarının SGK ve TÜİK resm verler açısından farklılık göstermesnden dolayı düzeltme katsayıları kullanılmıştır. Düzeltme katsayıları TÜİK 23

20 Sosyal Güvenlk Uzmanları Derneğ Sosyal Güvence Dergs / Sayı 5 le SGK nın açıkladığı yaş grupları tbaryle kayıtlı sthdam sayıları arasındak yüzde farkların 2008 le 2012 yılları arası 5 yıllık ortalamasından elde edlmştr. Buna göre k = 15-19, 20-24,, yaş grupları ve t = 2014, 2015,, 2023 olmak üzere t yılında k yaş grubundak sgortalı sayısı (KSS tk ) aşağıdak formül le tahmn edlmştr. KSS t k =KN t k x KİO t k x (1 KKDİO t k ) x (1 + D k ) Burada KN t k t yılında k yaş grubundak kurumsal olmayan nüfusu, KİO t k t yılında k yaş grubundak sthdam oranını, KKDİO t k t yılında k yaş grubundak kayıt dışı sthdam oranını ve D k term se TÜİK ve SGK nın yayınladığı kayıtlı sthdam verlern uyumlaştıran düzeltme oranını fade etmektedr. İlgl düzeltme oranı daha önce belrtldğn gb TÜİK le SGK nın açıkladığı yaş grupları tbaryle kayıtlı sthdam sayıları arasındak yüzde farkların 2008 le 2012 yılları arası 5 yıllık ortalamasından elde edlmştr Yaş gruplarına göre sgortalıların tahmn yapılırken kullanılan yaş gruplarına göre sthdam oranlarının projeksyon dönem boyunca ( ) yaş grubu harç her yıl her yaş grubunda 1 puan artacağı, yaş gruplarına göre kayıt dışı sthdam oranlarının se projeksyon dönem boyunca her yıl her yaş grubunda 1 puan azalacağı varsayılmıştır. İlgl azalış ve artış trendlerne geçmş yılların verler kullanılarak ve günümüzdek sthdamını arttırıcı düzenlemelere göre karar verlmştr. Yaş gruplarına göre elde edlen sgortalı tahmnler tekl yaşlara çevrlrken SGK statstk yıllıklarından elde edlen dönemndek tekl yaşlara göre sgortalı ortalama dağılımları kullanılmıştır. Bu yöntemle elde edlen t yılında yaşındak sgortalı sayısı KSS t term le fade edlmştr ( = 15, 16,, 49) Ssteme Yen Gren veya Tekrar Tescl Yapılan Kadın Sgortalı Sayısı Projeksyon Formüller Projeksyon dönem boyunca her yıl ssteme yen gren veya tekrar tescl yapılan sgortalıların tahmn çn aşağıdak formülden yararlanılmıştır. t = 2014, 2015,, 2023 = 15, 16,,49 olmak üzere; YGKSS t = KSS t [BYKSS 2013,t + ] t,k 24

21 İLKOKUL ÖNCESİ YAŞTA ÇOCUĞU OLAN VE HİZMET AKDİNE TABİ ÇALIŞAN EBEVEYNLERE YÖNELİK BİR ESNEK ÇALIŞMA MODELİ VE BAZI TEŞVİK MEKANİZMALARI ÖNERİSİ Burada YGKSS t term t yılında yaşında ssteme yen gren sgortalı sayısını, KSS t term sstemdek t yılında yaşındak toplam sgortalı sayısını, BYKSS 2013,t term baz yılda sgortalı olup t yılına kadar sgortalılığı aralıksız devam eden ve t yılında yaşında olan sgortalı sayısını ve YGKSS t,k term se k yılında ssteme yen gren sgortalılardan t yılına kadar sgortalılığı aralıksız devam eden ve t yılında yaşında olan sgortalı sayısını fade etmektedr Sstemden Çıkış Oranlarını Hesaplama Formüller Hesaplamalarda baz yıl olarak seçlen 2013 yıl sonundak sgortalı sayısının projeksyon dönem boyunca nasıl değşeceğn ön göreblmek çn sstemden emekl olmak, malul olmak, sürekl ş göremezlk durumuna grmek, ölmek, şsz kalmak veya kend steğyle şne son vermek suretyle çıkan sgortalıları da tahmn etmek gerekldr. Sstemden yukarıda sayılan nedenlerle çıkan sgortalıları tahmn etmek çn tanımlanan sstemden çıkış oranının formülasyonu aşağıdak gbdr. t = 2009, 2010, 2011, 2012 ve x = 15, 16,, 49 olmak üzere x x x x x x ÇO t = (ÖKSS t + EOKSS t + MOKSS t +SİGDGKSS t +İKKSS tx ) / KSS t-1 x Burada ÇO t t yılında x yaşında sstemden çıkan sgortalı sayısını, x EOKSS t t yılında x yaşında sstemden emekl olmak suretyle çıkan x sgortalı sayısını, MOKSS t t yılında x yaşında sstemden malul olmak suretyle çıkan sgortalı sayısını, SİGDGKSS t x t yılında x yaşında sstemden sürekl ş göremezlk durumuna grmek suretyle çıkan sgortalı sayısını, İKKSS t x t yılında x yaşında sstemden şsz kalmak veya kend steğyle x ayrılmak suretyle çıkan sgortalı sayısını ve KSS t-1 se t -1 yılının sonunda x yaşında sstemdek toplam sgortalı sayısını fade etmektedr. Yukarıdak formülasyon yardımıyla her yaş çn elde edlen 2009, 2010, 2011 ve 2012 yıllarına lşkn sgortalı çıkış oranlarının ortalaması alınarak bulunan ortalama çıkış oranları projeksyon dönem boyunca 2013 yıl sonu sgortalılar çn kullanılmıştır. Ssteme t (t = 2014, 2015,, 2023) yılında lk kez gren sgortalılar çn kullanılan çıkış oranlarında emekllk suretyle sstemden çıkışlar dahl edlmemştr. Bunun neden, yıllarında lk kez gren sgortalıların emekllk yaşının 58 le 65 yaşları arasında olmasıdır yılsonunda stoktak sgortalıların çıkış oranlarında emekllk etkennn olmasının neden se bu sgortalıların emekllk açısından daha erken yaşlara tab olablmelerdr. Sstemden şsz kalmak veya kend steğyle çıkan sgortalı sayıları tahmn edlrken SGK statstk yıllıklarında yer alan yıl çnde aylık prm ödeme gün sayısının aylık ödeneblecek maksmum prm gün 25