Nurgül DEMİRTAŞ 1 PAMPHYLIA BÖLGESİ ŞEHİR SİKKELERİ ÜZERİNDEKİ HERMES TASVİRLERİ 2

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s Nurgül DEMİRTAŞ 1 PAMPHYLIA BÖLGESİ ŞEHİR SİKKELERİ ÜZERİNDEKİ HERMES TASVİRLERİ 2 Özet Pamphylia Bölgesi nde Aspendos, Attaleia, Lyrbe, Magydos, Perge ve Sillyon olmak üzere toplam 6 kentin sikkeleri üzerinde Hermes tasviri bulunmaktadır. Bu bölgedeki sikkeler üzerinde Hermes in toplam 2 ana tipi saptanmıştır. Ayakta Duran Hermes tipi ve Oturan Hermes Tipi. Üzerinde Hermes tasvirinin yer aldığı en erken sikke M.Ö. II.- I. Yüzyılları arasına; en geç sikke ise Gallienus a (M.S ) aittir. Bu bölgede Hermes, sikkeler üzerinde arka yüz tasviri olarak, ayakta veya oturarak, çıplak ya da khlamys ini sol koluna dolamış bir şekilde tasvir edilmiştir. Hermes in bu bölgede büst-baş şeklinde ve Koç/Keçi ile tasviri yoktur. Bu bölgenin sikkeleri üzerinde Hermes in daha çok haberci tanrı ve ticaret tanrısı olması vurgulanmıştır. Anahtar Kelimeler: Hermes, Pamphylia, Şehir, Sikke. HERMES REPRESENTATION ON CIVIC COINS OF PAMPHYLIA REGION Abstract Hermes representation are determined on the coins of 6 cities in Pamphylia such as Aspendos, Attaleia, Lyrbe, Magydos, Perge and Sillyon and this representation on all coins are classified in two main group. Standing Hermes and Sitting Hermes. The earliest coin with Hermes figure in Pamphylia between 2 nd and 1 th century BC and the latest coins are from AD which is Gallienus Era. In Pamphylia, Hermes was represented standing or sitting, nude or enwrapping his khlamys into his left arm as a reverse figure of coins. There is no representation of Hermes with ram or goat and of bust of Hermes in the region. It is emphasized characterization 1 Arkeolog Dr., demirtas.nurgul@gmail.com 2 Bu makale 2013 yılında İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı nda yapılmış, Sikkelerin Işığında Lykia, Pamphylia, Pisidia ve Kilikia da Hermes isimli Doktora tezinin düzenlenmiş ve düzeltilmiş bir bölümünü (Pamphylia) içermektedir.

2 Nurgül Demirtaş 234 of Hermes the messenger of gods and the god interested in trade on the coins of this region. Keywords: Hermes, Pamphylia, City, Coin. Karmaşık bir mitolojik kişiliğe sahip olan Hermes 3 (Res. 1) 4, farklı tarihsel dönemlerde farklı bölgelerde birçok rol üstlenmiştir: Tanrıların habercisi, psykhopompos, ticaret tanrısı, hırsız, hilebaz, zanaatçı ve sporcuların tanrısı, müzisyenlerin, çobanların, ezilmiş ve alt tabaka insanlarının ve seyyahların koruyucusu, lyra nın mucidi olarak ona biçilen rollerden dolayı da araştırmacılar zaman zaman birden fazla Hermes in söz konusu olduğundan kuşkulanırlar. 5 Böylesine çeşitli sıfatları olan tanrının Yunan kültürünün etkisinin görüldüğü her yerde yaygın bir kültü ve dolayısıyla da tasvirleri ortaya çıkmıştır. Antik dönem coğrafyası içerisinde geniş bir alanda yayılım ve tapınım bulan Hermes in sikkeler üzerindeki tasvirlerinden yola çıkılmasının sebebi de, sikkelerin tanrı Hermes e yaraşır bir şekilde ticaretle elden ele dolaşarak onun şanını ve görüntüsünü/tasvirini geniş bir alana yaymalarıdır. Latince pazar anlamına gelen mercatur terimi de Hermes in Latin dengi Mercurius tan gelir. 6 Pamphylia bölgesi ndeki Perge kentinde tefecilerin, gayri meşru işlemlerini Hermes parası denilen bir kuruşla aklamaları 7 ise bu bölgede Hermes in nitelikleri (sahtekârlığın, hırsızların, kurnazlığın, refahın, yalancıların, serserilerin 8 ve alışverişin koruyucu tanrısı 9 ) hakkında bize bilgi vermektedir. Pamphylia Bölgesi nde Aspendos, Attaleia, Lyrbe, Magydos, Perge ve Sillyon kenti olmak üzere toplam 6 kentin sikkeleri üzerinde Hermes tasvirine rastlanmıştır. Bu bölgedeki kentlerin sikkeleri üzerinde 2 ana tip göze çarpmaktadır: Ayakta Duran Hermes ve Oturan Hermes. 1-Ayakta Duran Hermes tipi: İlk olarak Ayakta Duran Hermes tipleri saptanarak alt tipler oluşturulmuştur. Bu alt tipler de iki kategoride incelenerek; birinci kategoride Hermes in tek başına betimlendiği sikkeler, ikinci kategoride ise başka figür/figürler ile betimlendiği sikkeler anlatılmıştır. Hermes in ayakta duran tipinde, keramik ve serbest plastik eserlerle karşılaştırılabilecek birkaç tipi vardır. Duruş açısından sikke, keramik, kabartma ve heykeldeki tasvirlerinin gelişimi birbirine benzer ve birbirini taklit edecek şekildedir. Heykeltraşlık eserlerde ve sikkeler üzerinde en yaygın tasvir olan Hermes Farnese 10 (Res. 2) ve Hermes Belvedere (Res. 3) 11 tipleri 3 Ayrıntılı bilgi için bkz. SIEBERT, Gerard (1990), Hermes LIMC V-1, Zürich, München, Düsseldorf, Artemis & Winkler Verlag, s ; WISSOWA, G. - KROLL W., (1913), Helicon-Hyagnis, RE VIII, Stuttgart, J.B., Metzlersche Buchhandlung, s ; ERHAT, Azra (1993), Mitoloji Sözlüğü,, Remzi Kitabevi, İstanbul, s BOARDMAN, John (2002), Kırmızı Figürlü Atina Vazoları, Arkaik Dönem, (Çev. Gürkan Ergin), Homer Kitabevi, İstanbul, Res ÖZBUDUN, Sibel (2004), Hermes ten İdris e, Ütopya Yayınevi, Ankara, s SEDILLOT, Rene (1983), Değiştokuştan Süpermarkete, Tarih Boyunca Ticaretin Öyküsü, Cep Kitapları, İstanbul, s KAHN-LYOTARD, Lawrence (1981), Hermes Dictionnaire des Mythologies et des Religions des societes traditionelles et du monde antique, I, (ed.y. Bonnefoy), Paris, Flammarion, s LEACH, Maria (1949), Hermes Mythology and Religion I,(ed.J.Fried), New York, s.493; JOBES, Getrude (1962), Hermes (Hermeias) Dictionary of Mythology,Folklore and Symbol, I, New York, s SIEBERT (1990), s SIEBERT (1990), s.367, no: 950b.

3 235 Pamphylıa Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri görülmektedir. Ayrıca duruş açısından olmasa da genel özellikleri bakımından, Pamphylia Bölgesi ndeki Perge kentinde yapılan kazılarda bulunmuş Hermes i 12 (Apollon Centocelle tipi) (Res. 4) ve Side kentinde yapılan kazılarda bulunmuş Hermes i 13 (Apollon Centocelle tipi), (Res. 5), (Side kentinin sikkelerinde Hermes tasviri olmamasına rağmen) sikkeler üzerindeki Hermes tasvirleriyle karşılaştırabiliriz. Bu iki heykelde Hermes, ayakta ve çıplak betimlenmiştir. Sağ elinde para kesesi, sol elinde ise kerykeion tuttuğu düşünülmektedir. Vücut ekseni S biçimindedir. Sol bacak taşıyıcı, sağ bacak serbesttir. Serbest sağ bacak, dirsekten bükülerek hafif yana ve öne atılmıştır. Sol omuz hafif geridedir. Omzundan rozet bezemeli bir broşla tutturulmuş, göğsünün üst kısmı ile sırtının bir kısmını örten bir khlamysü vardır. Khlamys, arkada sağdan sola doğru çekilerek sırtı diyagonal olarak kesmiş ve sol kolun üzerinden aşağı sarkıtılmıştır. 1.a. Tek Başına: Bu tip te kendi içinde alt tiplere ayrılmıştır. Sikkelerin arka yüz Hermes tasvirlerinde en yaygın tip, Ayakta Duran Hermes tipidir. Bu tipte tanrı genellikle, çıplak ve ağırlıklı olarak khlamys ile betimlenir. Khlamys iki omuzda, boynuna bağlamış olarak, bazen sadece sol kol üzerine dökülmüş ve bazen de sol koluna dolamış bir şekilde verilir. Tanrının atribülerinden olan petasos ise yaygın olarak, bazen başta bazen başın arkasında tasvir edilir. Tanrı bu tasvirlerde genellikle en bilinen atribüsü kerykeion ile betimlenir. Kerykeion bazen sağ elde iken bazen de sol kol ve gövde arasından omuza doğru tasvir edilir. Bunun dışında tanrı genellikle sağ elinde para kesesi tutmaktadır. Tanrı ayakta duran tasvirlerinde duruş olarak bazen cepheden, bazen ¾ cepheden, bazen de sağa veya sola profilden verilir. 1.a.a. Kerykeionlu ve Para Keseli: Ayakta Duran Hermes tiplerinde en yaygın görülen tip, sol elinde kerykeion ve sağ elinde para kesesi tutan Hermes tasviridir. Bu tip, Aspendos un I. Maximinus Thrax 14 (M.S ) dönemi sikkesinde (Res.6); Attaleia nın M.S. I.-III. yüzyılları arasına tarihlenen sikkesinde 15 ; Magydos un M.Ö. II.-I. yüzyılları arasına tarihlenen sikkesinde 16 (Res. 7) ve II. Philippus (M.S ) dönemi sikkesinde 17 (Res. 8) ve son olarak Perge nin Macrinus (M.S ) dönemine tarihlenen sikkesinde 18 (Res. 9) görülmektedir. Ayakta Duran Hermes tipi Anadolu da, Yunanistan da, Adalar da ve Thrakia da da sıkça kullanılan bir tasvirdir. Anadolu daki bölgelerden; Pisidia dan Seleukeia Sidera 19 (Res. 10), Kilikia dan Syedra 20 (Res.11), Phrygia dan Siblia 21 (Res.12), Lydia dan Sala 22 (Res. 13) ve Bithynia dan Nikomedia kentinin 23 (Res. 14) sikkelerini örnek verebiliriz İNAN, Jale (1981), Perge Kazısı 1980 Çalışmaları, III. KST, DSİ Basım ve Foto film İşletme Müdürlüğü Matbaası, Ankara, s.45, 46; İNAN (1981a) Perge Kazısı 1980 Çalışmaları, Belleten, Cilt XLV/2, Ankara, s. 367; İNAN ( 2003), Perge nin Roma Devri Heykeltraşlığı II, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, s İNAN (1975), Roman Sculpture In Side, TTK, Ankara, s.65-72, Levha: XXIX-XXX. 14 TEKİN, Oğuz (1994), Grek ve Roma Sikkeleri, Yapı Kredi Koleksiyonu, İstanbul, no: IMHOOF-BLUMER, Fred (1902), Kleinasiatische Münzen, I-II, Wien, no: 323, SNGFrance 3, Pamphylie ; WADDINGTON COLLECTION SNGFrance 3, Pamphylie 315; WADDINGTON COLLECTION SNGvAulockPamphylien AULOCK PISIDIENS II, SNGPfälzer, Kilikien BMC Phrygia, 380, no:3, pl. XLIV SNGvAulock Lydien, no: SNGÖsterreich Bithynien, Band I, no:224.

4 Nurgül Demirtaş a.b. Kerykeionlu: Hermes in vazgeçilmez atribüsü olan kerykeion, neredeyse tasvir edildiği bütün sikkelerde Hermes in yanındadır. Bu tip, Perge nin I. Maximinus Thrax (M.S ) dönemi sikkelerinde 24 (Res. 15) görülmektedir. Bu sikkede Hermes, ayakta, sola, çıplak, başında petasos, ayağında kanatlı sandaletleri ve sol elinde kerykeionu ile tasvir edilmiştir. Sağ elini ise öne doğru uzatmış. Fakat elinde bir şey olup olmadığı belli değil. Ayrıca Anadolu nun başka bölgelerinde de bu tasvir görülebilmektedir. Pisidia da Sagalassos un 25 (Res. 16), Kilikia da Kibyra Minor un 26 (Res.17) ve Thrakia da Hadrianopolis 27 (Res.18) kentinin sikkelerini örnek verebiliriz. 1.b. Başka Figür/Figürler ile Beraber: Bu bölüm, Hermes in başka figür/figürler ile birlikte tasvir edildiği sikkelerden oluşmaktadır. 1.b.a. Hermes ve Herakles: Fizik ve moral gücün simgesi olan Herakles, Yunanistan da hem tanrı hem de kahraman olarak saygı ve tapınım görmüştür. Herakles in rol aldığı birçok olay vardır. Bunlardan en ünlüsü suçlarının kefareti olarak yaptığı on iki işidir. 28 Bu işlerinde de Herakles en çok Hermes ve Athena nın yardımını görmüştür. Herakles ile Hermes in birlikte tasviri, keramik eserler (Res. 19) 29, heykeltraşlık eserler (Res. 20) 30 ve sikkeler üzerinde görülmektedir. Bu tasvir, Pamphylia da Perge kentinin Gallienus 31 (M.S ) (Res. 21) ve Gallienus un eşi Salonina ya 32 ait sikkeler (Res. 22) üzerinde yer almaktadır. Bu sikkelerde Hermes solda, ayakta, çıplak, sağ elinde para kesesi, sol elinde kerykeion tutuyor. Sağda ise sola dönük, sağ elinde sopasını tutan ve sol kolunda aslan postu olan Herakles. Her iki figür de sola doğru gitmekte. Muhtemelen bu sikkeler de Hermes, Herakles e kılavuzluk etmektedir. Ayrıca Perge Kazılarında, Hermes 33 ve Herakles 34 ile ilgili birçok heykeltraşlık eser bulunmuştur. Pamphylia Bölgesi nde Perge nin, Hermes ile Herakles in sikkeler üzerinde birlikte tasvir edildiği tek kent olduğu da düşünülürse, bu kentte Hermes ve Herakles in önemli bir rol oynadığı açıktır. Anadolu da başka bölgelerdeki kentlerin sikkeleri üzerinde de Hermes ile Herakles in birlikte tasvir edildiği sahneler görülmektedir. Lydia Bölgesi ndeki Nysa kentinin III. 24 (Çevrimiçi) Aralık SNGvAulock Pisidien SNGSwitzerland I, Cilicia (Çevrimiçi) QualityAncient-Roman-Coin-/ , 15 Kasım ERHAT (1993), s LIMC V-2, Herakles, no: SIEBERT (1990), no: (Çevrimiçi) 13 Aralık SNGvAulock Pamphylien 4743; SNGFrance 3, Pamphylie 590; SNGSchweiz II 1291; SNGvAulock, Nachtrage IV, 8527; BMCPamphylia, 138, no: Hermes Heykelleri için bkz. Sandalını bağlayan Hermes: İNAN (1979), Lysippos un Sandal Bağlayan Hermes Heykeli, Belleten 43, Ankara, s ; Hermes Apollon Centocelle Tipi: İNAN (1981), s.45-46; İNAN (1981a), s. 367; İNAN (2003), Perge nin Roma Devri Heykeltraşlığı II, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, s ; Genç Erkek Heykeli (Hermes/Apollon) İNAN (1980), Perge Kazısı 1979 Çalışmaları, II. KST, Ankara, s. 6; MELLINK, M.J. (1980), Archaeology in Asia Minor, AJA 84, s Herakles Heykeli için bkz., İNAN (1981), s. 44; İNAN (1992), Heraklesstatue vom Typus des Herakles Farnese aus Perge zur Hälfte im Museum Antalya, zur Hälfte im Museum of Fine Arts in Boston, Mousıkos, Anhr. Festschrift für Max Wegner zum 90. Geburstag, (Ed.: O. Brehm, S. Klie) Bonn, s.227.

5 237 Pamphylıa Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri Gordianus 35 (M.S ) dönemi sikkeleri üzerinde de Hermes ve Herakles birlikte tasvir edilmiştir. (Res. 23) Hermes ve Herakles ayakta, çıplak, solda Herakles sopasına yaslanmış, sağda ise Hermes elinde para kesesi ve kerykeion tutmaktadır. Phrygia daki Themisonion kentinin I. Maximinus Thrax (M.S ) dönemi sikkelerinde 36 ise Hermes i, Herakles ve Lykabas Sozon? ile birlikte görmekteyiz. (Res. 24) Bu sikkede Hermes sağda, ayakta, çıplak, sağ elinde para kesesi, sol elinde kerykeion tutmakta, ayağında kanatlı sandaletleri ile sağa doğru gitmekte fakat baş sola, Herakles e bakmaktadır. Herakles ise çıplak, ayakta, sakallı, sağ elinde sopası, sol kolunun üzerinde ise aslan postu ile Hermes in arkasında onu takip etmektedir. Solda ise Herakles in arkasında ayakta, çıplak, başında ışın tacı olan ve atın yularından tutan, Lykabas Sozon? yer almaktadır. 2-Oturan Hermes Tipi: Oturan Hermes tipli sikkelerin kökeninde, Parthenon tapınağının doğu frizinde 37 (Res. 25) yer alan Tanrılar Toplantısı ndaki oturan Hermes kabartmasının olması muhtemeldir. Bu tip, sikkelerde ilk kez M.Ö. 5. Yüzyıl sonları ile 4. yüzyıl başlarında görülmektedir. Girit adasındaki Phaistos 38 (Res. 26) kentinin M.Ö yılları arasına tarihlenen sikkesi ve Yunanistan daki Arkadia Bölgesi ndeki Pheneos 39 (Res. 27) kentinin M.Ö yılları arasına tarihlenen sikkesi Oturan Hermes tasvirinin erken örnekleri arasındadır. Oturan Hermes tasviri, keramik eserlerde 40 (Res. 28) ve heykeltraşlık eserlerde de görülmektedir. Heykeltraşlık eserlerinin en güzel örneği de Herculaneum da bulunmuş, şimdi Napoli Milli Müzesi nde olan, orijinali M.Ö.4. yüzyıl ikinci yarısına tarihlenen bronz heykeldir. 41 (Res. 29) Oturan Hermes tasviri Ayakta Duran Hermes tasvirine göre sikkelerde, keramik ve heykeltraşlık eserlerde daha azdır. Çünkü Hermes, daima hareket halinde olan bir tanrıdır. O yüzden de Hermes in oturacak vakti yoktur. 2.a. Tek Başına: Bu tipte Hermes, genelde kayaya oturmuş, çıplak, başında petasos, ayağında kanatlı sandaletleri, sola dönük, sağ elinde para kesesi ve sol elinde kerykeion tutarken tasvir edilmiştir. Bu tasvir, Aspendos un Commodus 42 (M.S ) (Res. 30) ve Julia Paula 43 (M.S ) ya ait sikkelerinde (Res. 31); Attaleia nın M.Ö. II.-I. yüzyılları arasına tarihlenen bir sikkesinde 44 (Res. 32); Lyrbe nin Traianus Decius 45 (M.S ) ve Gallienus 46 (M.S ) dönemi sikkelerinde ve Sillyon un Macrinus 47 (M.S ) (Res. 33), Elagabalus BMCLydia, 182, no: 59; SNGCop Lydia BMCPhrygia, 420, no: 10, PL. XLIX SIEBERT (1990), 351, no: BMCCrete, 61, no: 2, PL. XIV BMCPeloponnesus, 194, no: 14, Pl. XXXVI SIEBERT (1990), 336, no: SIEBERT (1990), no: SNGvAulock Pamphylien (Çevrimiçi) Aralık SNGFrance 3, Pamphylie 229; BAYDUR Nezahat (1975) Die Münzen von Attaleia in Pamphlien I, Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte, vol. 25, MIONNET, Théodore Edme (1835), Descriptions de Medailles Antiques, Supp. 7. Cilt, MIONNET (1835), SNGFrance 3, Pamphylie SNGvAulock Pamphylien 4882; SNGSchweiz II 1316.

6 Nurgül Demirtaş 238 (M.S ) (Res. 34) ve annesi Iulia Soaemias a 49 (Res. 35) ait sikkeleri üzerinde görülmektedir. Anadolu da başka bölgelerdeki kentlerin sikkeleri üzerinde de bu tip yer almaktadır. Lykia da Kadyanda nın Dynastik Dönem de basılmış, M.Ö yılları arasına tarihlenen sikkesi 50 (Res. 36), Oturan Hermes tasvirli sikkelerin erken örneklerinden biridir. Ayrıca Oturan Hermes tasvirli sikkelere Pisidia da Baris 51 (Res. 37), Kilikia da Korakesion 52 (Res. 38) ve Mysia da Miletopolis 53 (Res. 39) kentinin sikkelerini örnek verebiliriz. Ayrıca Antalya ilinin Manavgat ilçesine bağlı Selimiye köyü, Melas (Manavgat) ırmağının batısında deniz kıyısında kurulmuş olan Side 54 kentindeki kazılarda Hermes ile ilgili birçok heykel ve kabartma bulunmuş olmasına rağmen, Hermes ile ilgili nümizmatik ve epigrafik verilere rastlanmamış olması şaşırtıcıdır. 55 Pamphylia nın bu önemli liman ve ticaret kentinde Tanrı Hermes için özel bir alanın olması gerekir. Gelecekteki araştırmalar ve buluntular bu konuda daha ayrıntılı bir bilgiye sahip olmamızı sağlayacaktır. 56 Sonuç olarak, Pamphylia Bölgesi nde Hermes tasviri, Aspendos, Attaleia, Lyrbe, Magydos, Perge ve Sillyon kenti olmak üzere toplam 6 kentin sikkeleri üzerinde saptanmıştır. Sikkeler üzerinde iki ana tip tespit edilmiştir. Ayakta Duran Hermes ve Oturan Hermes. Bu iki tip de Hermes in üstlendiği görevler ile ilgilidir. Hermes in kerykeionlu ve petasoslu tasvirleri, haberci tanrı olması nedeniyle her zaman yollarda bulunması, gezginlere ve yolunu şaşıran yolculara yol göstermesi ve yolların güvenliğini sağlaması ile; para keseli tasvirleri ise tüccarları ve ticareti koruyan bir tanrı olması ile ilgilidir. Ayrıca Perge kentinin sikkeleri üzerinde Hermes, Herakles ile birlikte tasvir edilmiştir. Muhtemelen mitolojik bir olayın anlatıldığı bu sikkelerde Hermes, Herakles e kılavuzluk etmektedir. Genel olarak bakıldığında Hermes tasviri, neredeyse Pamphylia daki bütün kentlerin sikkeleri üzerinde görülmektedir. Hermes, sikkeler üzerinde arka yüz tasviri olarak, ayakta veya oturarak, çıplak ya da khlamysini sol koluna dolamış bir şekilde tasvir edilmiştir. Perge kenti hariç sikkeler üzerinde Hermes in birlikte tasvir edildiği bir figür yoktur. Hermes, sadece Perge kentinin Gallienus ve eşi Salonina ya ait sikkelerinde Herakles ile birlikte tasvir edilmiştir. Pamphylia da Hermes ön yüz tasviri olarak kullanılmamıştır. Çünkü bu bölgede Hermes ten daha ön planda olan Tanrılar (Artemis, Athena, Apollon, Posedion gibi) bu 49 SNGvAulock Pamphylien 4883; SNGFrance 3, Pamphylie 993; WADDINGTON COLLECTION (Çevrimiçi) lot=514395, Ex Auktion Leu 77, 2000, Aralık SNGFrance 3, Pisidie 1414; WADDINGTON COLLECTION 3657; AULOCK PISIDIENS II, SNGSwitzerland I, Cilicia 399; IMHOOF-BLUMER (1902), s. 461,6. 53 SNGÖsterreich Mysien, Band I, no: RUGE, W. ( 1923), Side, RE II/A, Stuttgart, s MANSEL, Arif Müfid (1965), Side RE Supp. X, s. 893; NOLLÈ, Johannes (1993), Side im Altertum, Geschichte und Zeugnisse, 121 dn dn ALANYALI, Hüseyin Sabri (2011), Side nin Roma Dönemi Panteonu, Anatolia 37, s. 82.

7 239 Pamphylıa Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri kentlerin sikkelerinde yer almaktadır. Ayrıca bu bölgede Hermes, Magydos kentinin M.Ö. II.-I. yüzyılları arasına tarihlenen sikkesi hariç, hep Roma İmparatorluk Dönemine ait sikkeler üzerinde görülmektedir. Üzerinde Hermes tasvirinin yer aldığı en erken sikke M.Ö. II.-I. Yüzyıllar arasına; en geç sikke ise Gallienus dönemine (M.S ) aittir. KISALTMALAR VE KAYNAKÇA ALANYALI, Hüseyin Sabri (2011), Side nin Roma Dönemi Panteonu, Anatolia 37, Ankara. AULOCK PISIDIENS II, Hans von Aulock, "Münzen und Stadte Pisidiens, Teil I, "İstanbuler Mitteilungen, Beiheft, 22, Tübingen, Verlag Ernst Wasmuth, BAYDUR, Nezahat (1975) Die Münzen von Attaleia in Pamphlien I, Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte, vol. 25. BOARDMAN, John (2002), Kırmızı Figürlü Atina Vazoları, Arkaik Dönem, (Çev. Gürkan Ergin), Homer Kitabevi, İstanbul. BMCCrete, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek Coins of Crete and Aegean Islands, (W. Wroth), London, BMCLydia, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek Coins of Lydia (B. V. Head), London, BMCPamphylia, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek Coins of Lycia, Pamphylia and Pisidia. (G. F. Hill), London, BMCPeloponnesus, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek Coins of Peloponnesus, (P. Gardner), London, BMCPhrygia A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek Coins of Phrygia, (B. V. Head), London, ERHAT, Azra (1993), Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul. JOBES, Getrude (1962), Hermes (Hermeias) Dictionary of Mythology, Folklore and Symbol, I, New York. IMHOOF-BLUMER, Fred (1902), Kleinasiatische Münzen, I-II, Wien. İNAN, Jale (1975), Roman Sculpture In Side, Türk Tarih Kurumu, Ankara. İNAN, Jale (1979), Lysippos un Sandal Bağlayan Hermes Heykeli, Belleten 43, Ankara. İNAN, Jale (1980), Perge Kazısı 1979 Çalışmaları, II. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara. İNAN, Jale (1981), Perge Kazısı1980 Çalışmaları, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, DSİ Basım ve Foto film İşletme Müdürlüğü Matbaası, Ankara. İNAN, Jale (1981a) Perge Kazısı 1980 Çalışmaları, Belleten, Cilt XLV/2, Sayı179, Ankara.

8 Nurgül Demirtaş 240 İNAN, Jale (1992), Heraklesstatue vom Typus des Herakles Farnese aus Perge zur Hälfte im Museum Antalya, zur Hälfte im Museum of Fine Arts in Boston, MOUSIKOS ANHR. Festschrift für Max Wegner zum 90. Geburstag,(Ed.:O. Brehm, S. Klie) Bonn. İNAN, Jale (2003), Perge nin Roma Devri Heykeltraşlığı II, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. KAHN-LYOTARD, Lawrence (1981), Hermes Dictionnaire des Mythologies et des Religions des societes traditionelles et du monde antique, I, (ed.y. Bonnefoy), Flammarion, Paris. LEACH, Maria (1949),, Hermes Mythology and Religion I,(ed.J.Fried), New York. LIMC, Lexıcon Iconographıcum Mythologue Classicae V-2, Herakles- Kechhrias, Zürih and München, MANSEL, Arif Müfid (1965), Side RE Supp. X. MELLINK, M.J. (1980), Archaeology in Asia Minor, AJA (American Journal Of Archaeology) 84. MIONNET, Théodore Edme (1835), Descriptions de Medailles Antiques, Supp. 7. Cilt, Paris. NOLLÈ, Johannes (1993), Side im Altertum, Geschichte und Zeugnisse, Bonn. ÖZBUDUN, Sibel (2004), Hermes ten İdris e, RUGE, W. ( 1923), Side, RE II/A, Stuttgart. Ütopya Yayınevi, Ankara. SEDILLOT, Rene (1983), Değiştokuştan Süpermarkete, Tarih Boyunca Ticaretin Öyküsü, Cep Kitapları, İstanbul. SIEBERT, Gérard (1990), Hermes LIMC (Lexıcon Iconographıcum Mythologue Classicae) V-1, Zürih-Münih, Artemis-Verlag. SNGFrance 3, Sylloge Nummorum Graecorum. France 3, Cabinet des Medailles Pamphylie, Pisidie, Lycaonie, Galatie, (E. Levante), Switzerland, SNGCopPamphylia, Sylloge Nummorum Graecorum. The RoyalCollection of Coins and Medals, Danish National Museum, Band 31. Lycia- Pamphylia, Copenhagen, SNGÖsterreich Mysien, SNG Österreich Samml. Leypold. Kleinasiat. Münzen der Keizerz. Band II. Wien 2004 SNGPfälzer I, Sylloge Nummorum Graecorum. Pfalzer Privatsammlungen, Band 6, Isaurien und Kilikien, Nr.1-586, München, SNGSchweiz II, Münzen der Antike. Katalog der Sammlung Jean-Pierre Righetti im Bernischen Historichen Museum. Stuttgart, SNGSwitzerland, I Sylloge Nummorum Graecorum. Switzerland I. Levante- Cilicia. (E. Levante), Berne, SNGvAulNach IV, Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Sammlung H. Von

9 241 Pamphylıa Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri Aulock, Nachtrage, Heft 18, Phrygien- Lykien- Pamphylien-Pisidien-Lykaonien- Isaruıen-Kilikien-Galatien-Kappadokien.Kaiserzeitliche kistophoren, Berlin, SNGvAulPamphylien Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Sammlung H. Von Aulock, Heft 11, Pamphylien, Berlin SNGvAulPisidien, Sylloge Nummorum Graecorum.Deutschland. Sammlung H. von Aulock, Heft 12, Pisidien-Lykaonien-Isaurien, Berlin, TEKİN, Oğuz (1994), Grek ve Roma Sikkeleri, Yapı Kredi Koleksiyonu, İstanbul. WADDINGTON COLLECTION, İnventaire Sommaıre de la Collectıon Waddington, (Ed. M. E. Babelon), Paris, WİSSOWA, Georg - KROLL, Wilhelm Helicon-Hyagnis, RE VIII, Stuttgart, J.B. Metzlersche Buchhandlung, 1913, s media gesize=30 Caduceus-QualityAncient-Roman-Coin-/ lot=514395, Ex Auktion Leu 77, 2000, 354

10 Nurgül Demirtaş 242 RESİMLER Res. 1 Res. 2 Res. 3 Res. 4 Res. 5 Res. 6

11 243 Pamphylıa Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri Res. 7 Res.8 Res. 9 Res. 10 Res. 11 Res. 12 Res. 13 Res. 14 Res. 15 Res. 16 Res. 17 Res. 18

12 Nurgül Demirtaş 244 Res. 19 Res. 20 Res. 21 Res. 22 Res. 23 Res.24 Res.25 Res.26 Res.27 Res.28

13 245 Pamphylıa Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri Res.29 Res.30 Res.31 Res.32 Res.33 Res.34 Res.35 Res.36 Res.37 Res.38 Res.39