Çarpışma Rotası. Araştırma Bülteni M Araştırma Bülteni M Araştırma Dokümanları 1-7 M Araştırma. Araştırma dokümanı 9

Transkript

1 1 Çarpışma Rotası Öğretmen notları Bilgi ve Anlama Kuyrukluyıldızlar dairesel yapıda olmayan yörüngelere sahiptir. Bir Kuyrukluyıldız ın Güneş e olan uzaklığı değişkendir. Görülebilir olduğu zaman Güneş e yakın olduğu zamanlardır. Bir cisim Güneş ten ne kadar uzaksa yörünge etrafındaki dönüşü o kadar uzun sürede tamamlanır. Giriş Bu özde öğrenciler, uzayda bulunan bazı iri kütleli cisimlerin uzun zaman önce Dünya ya çarpmış olduğunu ve gelecekte de bir göktaşı ya da Kuyrukluyıldız ın yaşamımızı olumsuz etkileyebilecek zararlar verebileceğini öğrenir. Bu zararların neler olabileceği üzerinde konuşulur ve öğrencilerden, iri kütleli bir cismin Dünya ya çarpması sonucunda ne gibi zararlara yol açabileceğini ortaya koyacak deneyler tasarlamaları istenir. Sonrasında da muhtemel çarpışmaların önceden kestirilebilmesi için neler yapılabileceğine dair görüş ve önerileri alınır. Özün rotası Araştırma Bülteni M96002 Araştırma Bülteni M96003 Araştırma Dokümanları 1-7 Araştırma Bülteni M96004 Araştırma Araştırma dokümanı 9 Araştırma Bülteni M96005

2 2 Araştırma & Sorgulama Tabanlı Eğitim Bağlantıları Bilimsel bilgi ve modeller kullanılarak olayın açıklanması ve bu açıklamaların teoriler haline dönüştürülüp, test edilmesi, Deney ve gözlemlerden elde edilen bulguların kritik bir biçimde değerlendirmesi, Ortaya koyulan fikir ve açıklamaları test etmek ve geliştirmek üzere bilimsel tekniklere başvurulması, Laboratuvar ortamında meydana gelebilecek tehlikelerin ve güvenli çalışma koşullarının değerlendirilmesi, Araştırıcı etkinliklerin planlanması ve uygulamaya geçirilmesi, Birincil ve ikincil kaynaklardan elde edilen verilerin analiz edilerek bilimsel açıklamalara deliller sunulması, Bilimsel bilgi hakkında konuşabilmek ve tartışabilmek üzere Bilgi ve İşletim Teknolojileri gibi uygun metotlara başvurulması, Güneş in, Ay ın, yıldızların ve diğer gök cisimlerinin doğası ve hareketleri hakkında bilgi sahibi olabilmek üzere Astronomi ve Uzay bilimlerinin çalışılması Bu aktiviteyle öğrenciler ayrıca, Araştırır, deney yapar, tartışır ve argümanlar geliştirir. Günlük hayattan örnekleri kullanarak bilimsel keşifler yapar. Önbilgi Öğrencilerden Güneş sistemi, gezegenler ve asteroit kuşağı hakkında bilgi sahibi olmaları beklenir. Kuyrukluyıldızlar ve göktaşları hakkında da az da olsa bir bilgileri olması gerekmektedir. Aktivite A. Öğrenciler belirli gruplandırmalar altında çalışırlar. Öneriler: Bilgilendirme Başlangıcı Yıldız Merkezi Bültenleri Tanıtım Altyapı dokümanları (1 den 7 ye kadar) Araştırma bülteni M96004 (Doküman 8) ve araştırma - inceleme Sonuçların analizi Doküman 9 & 10 Bağlantı Bütün sınıf; öğretmen kısaca konuyu tanıtır ve aktivite için gerekli koşulları ayarlar Bireysel veya çiftler halinde Bireysel veya çiftler halinde İki, üç ya da dört kişilik gruplar halinde (araç ve gereç yeterliliğine bağlı olarak) İki, üç veya dört kişilik gruplar ya da bireysel (ödev verilebilir) Bireysel ya da iki kişilik gruplar halinde Raporların derlenmesi (bireysel ya da gruplar halinde) ve bütün sınıfın tartışması (tercihen)

3 3 B. Zamanlama Bu bilgilendirme için en az 3 ders saati ayrılmalıdır. C. Aktiviteler Öğrencilerin ne ortaya koymaları gerektiğini özetleyen aktivite kâğıtları öğretmen tarafından sağlanır. Kontrol listesi (neredeyim, ne yaptım, neler yapmam gerekiyor)her öğrencinin kendi gelişimini gözlemesine yardımcı olur. Yıldız Merkezi Araştırma Bültenleri (M96002 & M960003) öğrencilere verilir. Bu dokümanlar, çalışacakları konunun taslağını çizer ve aktiviteleri listeler. İkinci doküman (M960003) bilgilendirmeyi dört bölüme ayırır. Bölüm 1- Altyapı Bilgileri Yedi adet bilgi dokümanı magazin makaleleri şeklinde öğrencilere sunulur. Doküman 1 Kıyamet Günü Kazası iri kütleli bir göktaşının Dünya ya çarpması sonucunda neler olabileceğine dair bilgiler sunar. Doküman 2 5 Göktaşı 0 otomobil Otomobillerin üzerine düşen beş adet göktaşı kazasını ele alır. Doküman 3 Peekskill Göktaş ının İzlenmesi Astronotların, 1992 yılında Dünya ya çarpan bir göktaşının yörüngesini nasıl hesapladıklarına dair bilgiler sunar. Doküman 4/4a Dünya nın En Büyük Çarpışmaları: Modern görüntüleme yöntemlerinin, tarih öncesi zamanlarda meydana gelen büyük göktaşı çarpışmalarının merkezlerini nasıl belirlediğini açıklar. Doküman 5 Göktaşı! Göktaşlarının doğası ve bileşimleri hakkında bilgiler verir. Doküman 6 - Güneş Sistemi Çevresindeki Salınmalar Göktaşları hakkında bilgiler verir. Doküman 7 - Kuyrukluyıldızlar nereden gelirler? Kuyrukluyıldızların orijinlerini açıklar. Öğrenciler bunların hepsini okumak zorunda değildir. Fakat en azından 1., 4., 6. ve 7. dokümanları okuyabilir ve notlar alabilir. Bazı dokümanlar ev ödevi olarak kullanılacaktır.

4 4 Bölüm 2- Risk değerlendirmesi Öğrenciler bu bölümde araştırma deneyi yapacaklar. Doküman 8 (Araştırma Bülteni M960004), Dünya ya büyük bir göktaşı çarpmasının etkilerinin nasıl canlandırılabileceğine (bilimsel olarak modellenebileceğine) yönelik talimatlar verir. Toz boyalarla kaplanmış bir tepsi üzerine farklı yüksekliklerden bırakılan bilye, misket, golf topunun (vb.) oluşturduğu kraterlerin büyüklüklerine ve dışarı saçılan toz partiküllerinin ne kadar uzakta olduklarına (uzunluklarına) dair bir ölçüm yapılacaktır. Deneyin sonuçları ve Doküman 1 deki bilgiler öğrencilere, Dünya üzerinde gerçekleşen büyük bir çarpışmanın etkilerini tanımlama fırsatı verecektir. Doküman 8 (Araştırma Bülteni M960005), uzaydaki büyük cisimlerin çarpışma ihtimallerini özetleyen bir tablo ve grafik içerir. Öğrenciler raporlarını yazarken bunlardan faydalanabilir. 3. Bölüm- Tanıma / Bulma Doküman ve 2007 yılları arasında ABD Savunma Bakanlığı uydularının tespit ettiği göktaşlarının atmosferin üst kısımlarında meydana getirdiği etkiler konusunda bilgiler sunar. Doküman 10- Uzay Koruma programlarının Dünya ya yakın olan gökcisimleri tespit etme amaçlı yaptığı araştırmaları açıklar. 4. Bölüm- Tavsiyeler Bu bölümde; Kuyrukluyıldızlar ve göktaşlarının Dünya ya çarpacağını önceden kestirebilmemiz için ne gibi araştırmalar yapılabileceğine karar verilir. Bu çarpışmaların gerçekleşmeme ihtimalleri problemi göz ardı edecek kadar yüksek mi? Dünya ya yakın olan cisimleri belirlemek için kullanılan uzay denetleme programlarının yeterince kapsamlı olduğundan emin olabilir miyiz? Öyle bir olasılık varsa Dünya ya çarpmalarını nasıl önleyebiliriz? Öğrenciler raporlarını yazarken bu soruları göz önünde bulundurur. Bir Öğretmenden Alıntı Bu senaryoyu konu edinen birkaç film var. Onlarla başa çıkmamız konusunda Hollywood un ne düşündüğüne bakmaya değer. Derin Darbe (Deep Impact) (1998) filmi çarpışma rotasındaki bir kuyrukluyıldız ile ilgilidir. 'Mahşer' (1998) Dünya ya doğru yaklaşmakta olan Texas boyutlarındaki bir asteroidi konu alır. D. İnceleme Detayları Araştırma Bülteni M960004, büyük bir cismin çarpma sonucu Dünya nın yüzeyinde oluşturduğu etkilere dair araştırmalar içerir. Çarpışma sonrası meydana gelen kraterleri oluşturmak ve ölçmek için gereken araç ve gereçler öğrencilere verilir. Fakat nasıl ilerlemeleri gerektiğine öğrenciler kendileri karar verir. Araştırma seçenekleri adı altında

5 5 listelenen dört değişkenden birinin etkisini incelemek üzere, öğrenciler gruplara ayrılır. Öğrencilerin araştırma yöntemlerinin anlaşılır olduğundan emin olmak için, bireysel ya da gruplar halinde öğrencilerden araştırmayı nasıl yürüteceklerini açıklayan bir tasarım yazmaları istenir. Yüzey etkisini incelemek üzere kullanılan tepsi üzerindeki toz boyaların, yeteri kadar derinliğe sahip olduğundan emin olabilmek üzere öncelikli bir test yapılır. Farklı kütlelerdeki cisimler bırakıldığında yüzeyde oluşturdukları izlerin anlaşılır olması için tepsi üzerinde kullanılan tozların yeterli derinlikte olduğundan emin olunur. Kraterlerin çapı ölçülürken en dıştaki kenarlar temel alınmalıdır. Araştırma Yorumlama başlığı altında öğrencilerin yaptıkları deneylere bağlı cevaplandırmaları gereken sorular vardır. Sonrasında da öğrencilerin Araştırma Tartışma başlığı altında yer alan iki madde doğrultusunda sonuçlarını değerlendirmeleri beklenir. N.B. Teknik detaylar, Araştırma Bülteni M te bulunmaktadır. E. Güvenlik konuları N.B. Bu bilgilendirmede risk değerlendirme ölçütlerinin bireylerin kendileri tarafından belirlenmesi önemlidir. Topların sert yüzeylerden sekmeleri sonucu oluşabilecek tehlikeye ve havaya saçılan toz taneciklerinin nefes alma problemleri yaratabileceğine dikkat çekilmelidir. Koruyucu bir gözlük takılabilir ve çarpıştırma anında olaya çok yakın durulmaması önerilir (Özellikle yüz bölgemizi uzak tutmalıyız). Daha Fazla Araştırma Olanakları Öğrenciler Dünya ile büyük kütleli cisimler arasında gerçekleşmiş çarpışmalar ile ilgili bir araştırma yapıp, sonuçları / etkileri üzerine bir sunum hazırlayabilirler.

6 6 Çarpışma Rotası Öğrenci Aktivite Kâğıdı Senaryonun Hazırlanması Uzayda bulunan büyük kütleli cisimlerin geçmişte Dünya ya çarptığı ile ilgili bilgiler öğreniyoruz. Tekrar bir çarpışma olması sonucunda ne gibi tehlikelerin oluşabileceğini değerlendireceğiz. Bunun için yardımcı olabileceğini düşündüğümüz fikirler verilecektir. Olası bir çarpışmanın ne gibi hasarlara yol açabileceğini kestirebilmek üzere deneyler yapılacak ve Dünya ya yakın duran cisimlerin muhtemel çarpışmalarını kestirebileceğimiz bir uyarı sistemi oluşturabilme olasılığı üzerinde konuşulacak ve planlar sunulacaktır. Aktivitede öğrenilecek bilgiler: Kuyrukluyıldızlar dairesel yapıda olmayan yörüngelere sahiptir. Bir Kuyrukluyıldız ın Güneş e olan uzaklığı değişkendir. Görülebilir olduğu zaman Güneş e yakın olduğu zamanlardır. Bir cisim Güneş ten ne kadar uzaksa yörünge etrafındaki dönüşü o kadar uzun sürede tamamlanır. Kazanım Kontrol Listesi: Çarpışmaların muhtemelen etkilerini ve bu tarz bir küresel felaketi önleyebilmek üzere ne gibi önlemler alınabileceğini içeren bir araştırma raporu hazırlayacaksınız. Araştırma bültenleri ve altyapı dokümanları yönlendirme amaçlı size yardımcı olacaktır. Aktivite üzerinde çalışırken aşağıda verilen dokümanları göz önünde bulundurduğunuzdan emin olmanız gerekir. M96002 ve M96003 Araştırma Bültenleri Rapor yazımına yardımcı bir uygulama iskeleti Araştırmada istenilen durumun taslağı Araştırma Dokümanları 1-7 kısa bilgiler verilmektedir M96004 Araştırma Bülteni Araştırma planı Araştırma sonuçları ve analizi Araştırma Dokümanı 9 Yükseklerde meydana göktaşı patlamaları hakkında kısa bilgiler

7 7 Araştırma Bülteni M96005 Uzay koruma araştırmaları üzerine kısa bilgiler Yıldız Merkezi Araştırma Bülteni: M96002 Konu: Çarpışma Rotası Yıldız Merkezi Müdürlüğü nden alıntıdır 1994 yılında Shoemaker-Levy isimli bir kuyrukluyıldız Dünya yı yok edebilecek büyüklükteki bir kuvvetle Jüpiter e çarpmıştır. Bu çarpışma şu soruyu gündeme getirmiştir. Dünya ya çarpabilir miydi? Bu çarpışmanın Dünya ile olması durumunda ne gibi etkiler görülebileceği ve böylesine küresel bir felaketi önleyebilmek üzere alınabilecek muhtemel tedbirler üzerinde araştırma yapmanız isteniyor. ARAŞTIRMA RAPORUNDA HER İHTİMALİ HESABA KATMALI, konu ile ilgili görüşleri göz önünde bulundurulmalısınız. Aşağıda belirtilen hususların içerildiğinden emin olmalısınız: Geçmişte ve yakın zamanda gerçekleşen çarpışmalar üzerine veriler? Dünya ya hangi cisimlerin çarpma ihtimallerinin yüksek olduğu ve nereden geldikleri? Çarpmanın Dünya üzerinde ne gibi etkilere yol açabileceği? Deneyiniz sonucu gözlemlediğiniz kraterler ilgili bulgular? Çarpışmalar sonucu doğacak tehlikelerin değerlendirmesi? Çarpma potansiyeli olan cisimlerin önceden belirlenmesine yönelik olası yöntemler? Çarpışmadan doğacak muhtemel etkileri, çarpışma öncesinde kestirip ortadan kaldırabilme yöntemleri? Çarpışmayı engelleyebilmek üzere ne gibi tedbirler alınabileceğine dair tavsiyeler? Araştırmanıza yardımcı olabilecek dokümanları Yıldız Merkezi nin veri dosyalarında bulabilirsiniz. Ayrıca muhtemel etkileri sizin gözlemlemenizi isteyecek bir uygulama yapacaksınız. Araştırma Bülteni M96003 bu çalışmada size rehberlik edecektir. Güneş Sistem inde yapacağınız bu keşfin keyfini çıkarın.

8 8 Yıldız Merkezi Araştırma Bülteni: M96003 Konu: Çarpışma Rotası Yıldız Merkezi Müdürlüğü nden alıntıdır. Araştırmada istenilenler: Potansiyel çarpışmalar üzerine bir rapor hazırlanacak ve tedbirler için tavsiyelerde bulunulacaktır. Ekteki dokümanlar Yıldız Merkezi dosyalarından alınmaktadır. Numaralandırmalar sayesinde hangi dokümanın hangi bölüme ait olduğunu görebilirsiniz. Araştırma Programı- Raporunuzun hazırlanması Bölüm 1 - Alt yapı bilgileri Geçmişteki çarpışmalara dair deliller (Doküman 1-4) Yakın geçmişteki çarpışma olayları (Doküman 2-4) Çarpan cisimlerin yapısı, neler oldukları ve nereden geldikleri (Doküman 3-7) Bölüm 2- Tehlike değerlendirme Bölüm 3 Tanıma Bölüm 4- Tavsiyeler Krater oluşturma uygulaması (Doküman 8) Çarpışmanın Dünya ya etkileri (Doküman 1) Çarpışma olaylarının gücü ve sıklığı (Doküman 9-10) Çarpışması muhtemel cisimler tanınır- araç-gereç, metotlar, çeşitli sonuçlar (Doküman 9) Koruma - Dünya ya çarpması muhtemel cismin yok edilme yolları (Doküman 9-10) Çarpışmayı önceden bilebileceğimiz bir sistem yapılabilir mi? Eğer yapılırsa, tahminen ne kadara mal olur ve kim karşılar? (Doküman 10)

9 9 Doküman 1 Gökyüzü Gözlemleri Dergisi; (Temmuz, 2009) Kıyamet Günü Çarpışması Helen Clark, 65 milyon yıl önce nesli tükenen canlıların, bir kuyrukluyıldızın Dünya ile çarpışması sonucu meydana gelmiş olabileceği ihtimali üzerinde duruyor. Uzaydan gelen bir kaya Dünya yı yok edebilir mi? Cehennemden atılan bir füze gibi gökyüzünden geliyordu. Bir dağdan daha büyüktü. Dünya nın bütün cephaneliklerinin sahip olduğu enerjiyi düşünün, onlardan daha fazlasına sahipti. Bir merminin alabileceği hızdan 100 kat daha fazlasıyla atmosfere giriş yapmaktaydı. Sonrasında da 100 milyon ton TNT patlayıcısının gücündeki bir kuvvetle yüzeye çarpmaktaydı. Astronotlar, 10 kilometre genişliğindeki bir kayanın Dünya ya çarpması sonucunda ne olabileceğine dair düşüncelerini şu sözlerle ortaya koymuşlardır: Bu büyüklükteki bir kuyrukluyıldız Dünya ya 65 milyon yıl önce çarpmış olup, dinozorlar da dâhil yaşamın 2/3 ünü yok etmiştir. Tozlaşma Çarpışma yüzeyinde meydana gelen sarsıntı dalgaları saatte kilometre yol alır. Cisim çarpışmanın yarattığı ısının etkisiyle parçalanır ve toz haline gelir. Bu jet tozlar atmosferde bir delik açılmasına yol açar. Toz haline gelmiş kayalar ısınır, genleşir ve yükseklere çıkar. Sonrasında da milyonlarda küçük taş tanecikleri halinde tekrar Dünya ya düşer. Yeryüzüne doğru akış halinde olan bu toz tanecikleri parıltılarıyla gökyüzünü pembeye dönüştürürler. Alev ve Asitler Isının etkisiyle haşlanan yapraklardan buhar sesleri yükselir. Ağaçlar ve binalar alev yığınına döner. Binlerce kilometrelik alanları yakıp kül eder. Bazıları gezegen boyunca yayılır ve uzun dönemli etkiler yaratır. Havadaki nitrojen ve oksijen, nitrik asit oluşturarak yeryüzüne bir otomobil aküsü kadar etkili asidik olan bir solüsyon püskürtür. Daha kötüsü, asıl patlama havaya trilyonlarca ton döküntü yayar. Tozlar, Dünya çevresinde dolaşır ve yüzyıllar boyunca gezegenimizi karanlık içinde bırakabilir. Toz bulutlarının etkisiyle karanlığa bürünmüş gezegenimiz bitmez tükenmez bir gecede soğur ve donar. Yüzlerce yıl sonra, tozlar çöktükçe, Dünyadaki yaşam nasıl etkilenir? Olasılıklar Astronotların çoğu bu tarz bir patlamanın olası ihtimalinden çok, erken ya da geç olacağının kaçınılmaz olduğu üzerinde durmaktadır. Her yıl binlerce küçük göktaşları Dünya ya çarpar. Büyük kütledeki cisimler Dünya dan çok yakın geçerler ve çarpmaları an meselesidir. 23 Mart 1989 tarihinde, bir kilometre genişliğindeki bir asteroit sadece 1 milyon kilometre uzaktan yanımızdan geçti ve kimse geldiğini bile fark etmedi. Eğer 6 saat erken gelmiş olsaydı, bütün medeniyeti yok edebilirdi.

10 10 Doküman 1 (Devamı) 2126 yılında, Swift-Tuttle isimli bir kuyrukluyıldızın Dünya ya çok yakın geçmesi beklenmekte ve tahmini yörüngesinde meydana gelebilecek küçük bir değişiklik Dünya mızla çarpışmasına sebep olabilir yılında, Shoemaker-Levy isimli bir kuyrukluyıldız Dünya yı yok edebilecek bir kuvvetle Jüpiter e çarpmıştı. 19 Haziran 2009 tarihinde, Jüpiter e bir cisim daha çarptı. Kimse çarpan cismin neden yapıldığını ve yörüngesinin ne kadar geniş olduğunu bilmiyor. Fakat genişliğinin yarım ve bir kilometre arasında olabileceği tahmin ediliyor. Jüpiter i yaralayan bu çarpışma basının da ilgi odağı olmuş ve kendimizi yani Dünya mızı korumak için adamamız gerektiği konusunda öneriler gündeme gelmiştir. Olası Önlemler Bir kuyrukluyıldız ya da göktaşı Dünya daki her şeyi öldürebilir. Neyse ki günümüzde bu tür cisimleri belirleyecek ve yok edebilecek teknolojiye sahibiz? Devletler harekete geçmek zorundadır. İlk olarak bu tarz cisimlerin oluşturduğu tehlikeleri belirlemek üzere kurul incelemeleri yapılmalıdır. Cisimlerin çarpışma öncesinde belirleyebilmek üzere teleskoplar geliştirilmelidir. Son olarak da Dünya dan uzay mekiğine fırlatılan bir füze yardımı ile belirlenen bu iri kayalar parçalanmalıdır. Faaliyete geçmemizin vakti geldi yoksa dinozorlar gibi yok olmaya tehlikesiyle karşı karşıyayız!

11 11 Doküman 2 Gökyüzü Gözlem Dergisi; Temmuz, Göktaşı, 0 Otomobil? Geoffrey Smith, göktaşlarının otomobiller üzerine düştüğü dört olayı incelemiştir. Şans mı yoksa şanssızlık mı? 25 Eylül 2009 tarihinde, golf topu büyüklüğündeki bir taş Ontario da bulunan bir arabanın ön camına çarpmış ve garaj kapısında çukur oluşturmuştur. Ya Dünya da gereğinden fazla araba var ya da göktaşlarının arabalara bir garezi var. 20. yy in sonlarına doğru dört kez, iki yıl içinde de 2 kez bu kayalar arabaları hedef almıştır. Ciddi yaralanmalar olmamıştı. Sürücüler ve yolcular aşırı derecede şanslıydı. Asteroit parçaları Bir tanesi, Amerika nın doğu kıyılarından kuzeye doğru ilerlemiş ve milyonlarca havai fişek etkisinde izler bırakmıştır. Çoğu asteroit parçaları atmosfere çarparak yanmıştır. Yanmaktan kurtulan bir parçası, New York un Peekshill kentinde yaşayan Michelle Knapps in 1980 model Chevrolet marka arabasına çarpmıştır. Göktaşı parçacığı arabanın bagajında bir delik açmasına ve asfaltı 10 cm derinliğinde delmesine rağmen, otomobil sürücüsü, sürüşe devam etmekte ısrarlıydı. Michelle arabasında meydana gelen kazadan dolayı üzgündü. Fakat meteorit için bir müze tarafından önerilen 60,000 $ ve yerel bir TV kanalının arabasını satın almak için önerdiği $ keyfini yerine getirmişti. Marbella daki gökyüzü misketleri 21 Haziran 1994 de, 1,4 kg lık bir taş arabalarının ön camını parçaladığında, José Martin, karısı Vicenta ile birlikte Madrid den Marbella ya gidiyordu. Taş, ilk olarak direksiyona çarptı ve Martin in parmağını kırdı. Sonrasında da çiftin başlarının arasından geçip arka koltuğa düştü. 50 kg ağırlığındaki meteor parçaları daha sonra yine çarptığı bölgede bulundu. Japon Sürprizi 18 Şubat 1995 te bir gece yarısı, Japonya da, gökyüzünde bir ateş topu görülmüştür. Sonraki Sabah, okul müdürü Keiichi Sasatani göktaşından sorumlu tuttuğu bir olaya şahit olmuştu. Göktaşı arabasının delik açılmış bagajında durmaktaydı! Her şey nereden çıktı? 29 Eylül 1938 de, 1,9 kg ağırlığındaki bir taş parçası ABD nin Illinious eyaletinde bulunan Pontiac Coupé marka bir otomobilin üzerine düşmüştür. Bu olay, araba üzerine düşen ilk göktaşı olayı olarak Gökyüzü Gözlem Dergisi nin kayıtlarına geçmiştir. (Haziran 1939, sayfa-11)

12 12 Olasılıklar nedir? Göktaşları devamlı olarak Dünya ya çarpmaktadır. Çoğu, yukarıda anlatılan hikâyelerdekilerden çok daha küçüktür. Bu taşların bir araba üzerine düşme olasılığı neredeyse hesaplanamayacak kadar azdır. Bu çarpmaların önümüzdeki birkaç yıl içinde gerçekleşme olasılığı, milli piyangoyu iki kere üst üste kazanma ihtimalimizden daha düşüktür. Bazı insanlar şanslı, bazıları ise şansız doğar!

13 13 Bilim Zamanı (Science Now) (Eylül, 2009) Peter Brown ve arkadaşları, Western Ontario Üniversitesinde, Peekskill göktaşının yörüngesini hesaplamışlardır. Bu, bu alanda yapılan dördüncü hesaplamaydı Doküman 3 Peekskill Göktaş ının İzlenmesi 9 Ekim 1992 gecesi, Amerika da binlerce kişi dolunaydan daha parlak bir ateş topu görmüştü. Bazıları bu göktaşı izlerini kaydetmeyi başarabilmişti. Bu kayıtlar gerçek bir asteroidin yörüngesinin hesaplanmasında büyük rol oynamıştır. Figür 1 Figür 2 Asteroitlerin çoğu düşüş sırasında yanmıştı fakat 12 kg lık bir parça New York un Peekskill şehrinde bir araba üzerine düşmüştü (Figür 2). Fotoğraflara bakarak, aşağıdaki verilere ulaşabiliriz: İlk sürat: 14,7 km/ sn. ( mil / sa.) İlk video görüntüleme: 46,4 km yükseklik Parçalanma 41 km yükseklikte başlar Son ölçülebilir sürat: (5km / sn.) ( mil / sa.) Göktaşının çizdiği izlerin fotoğraflarına dayanarak asteroidin yörüngesini hesaplayabiliriz. Güneş ten ortalama uzaklık: km Dönüş süresi 1.82 yıl Yörüngenin eğim açısı: 5 derece Dış Merkezlilik: 0.41 Doküman 3 (Devamı)

14 14 Figür 3 Dört adet göktaşının Dünya ya çarpmadan önceki yörüngeleri Göktaşı Yörüngeleri Venüs Dünya Mars Kayıp Şehir Peekskill Innesfree Güneş Pribram Peekskill Ayrılma ve Çarpışma 9 Ekim, 1992

15 15 Doküman 4 Dünya nın En Büyük Çarpışmaları Scott Üniversitesi nden Grace McDonald yeni görüntüleme teknikleri sayesinde ulaştığı verileri ortaya koymuştur. Bu verilere göre yüzeyinde çok fazla krater bulunmamasına rağmen Dünyada göktaşı çarpmalarından nasibini fazlasıyla almıştır. İki gözlü teleskoplar sayesinde Ay daki kraterleri görebiliriz. Uzay araştırmaları bizlere Merkür, Mars ve diğer gezegenlere ait uyduları gözlemleme fırsatı sunmuştur. Radarlar, Venüs ün bulutlarının içinden geçerek gezegene ait kraterleri gözlemleyebilmemizi sağlayan resimler ortaya koymuştur. Göktaşı ve kuyrukluyıldızlar çarpmaları sonucunda, gezegenlerin yüzeylerini ve uydularını darmadağın ederler. Peki, Dünya daki kraterler nerededir? Gezegenlerdeki kraterlerin çoğu çok eskilerde oluşmuştur. Ana kraterlerin oluşumu, 4 milyar yıl önce, gezegenler beş yüz milyon yaşındayken meydana gelmiştir. Gezegenleri şekillendirecek çapta kraterler o zamandan sonra gözlemmemektedir. Ancak kraterlerin belirsizleşmesine sebep olan etkenlere sahip olmadıkları için, diğer gezegenlerde hala kraterler görülebilmektedir. Dünya da meydana gelen erozyon olayları kraterlerin çoğunu örtbas etmiştir. Tektonik hareketler ki özellikle yanardağlar, kraterlerdeki taş katmanlarının çökmesine sebep olmuştur. Rüzgâr ve su hareketlerinin de çukurların deforme olmasında etkileri vardır. Bazı kraterler halen net bir şekilde görülebilmektedir. ABD de bulunan Arizona ve Avustralya da bulunan Wolf Creek göktaşı çukurları günümüzde en net görülebilen kraterlerdendir. Bunlar havadan gözetlenebilirken, Kanada da bulunan Manicouagan Krateri uydu görüntüleriyle belirlenmiştir. Günümüzde kraterlerin görüntülenebilmesi yeni teknolojiler sayesinde gerçekleşir. Kameraları kullanarak görüntüleme yapmak zordur. Uydu görüntüleri, bilgisayar görüntü sistemleriyle elde edilmektedir. Çukurların yüksekliklerinde yapılan oynamalarla, darbe çevreleri gösterilebilmektedir. Jeologlar, çarpışmanın etkisiyle değişikliklere uğrayan kayalara ulaşabilmek üzere inceleme yapabilirler. Bu sayede çarpışmanın etkisiyle eriyen, kristalize olan ve çatlamış kayalara ulaşılabilir. Diğer bir yöntem manyetik alanlar ve bölgesel yerçekimi haritalama yöntemidir. Bu teknikle daha önce Meksika nın Yucatan kıyılarında, 180 km çapında kocaman bir çukur bulunmuştur. Chiccxulub adı verilen bu krater belki de dinozorların yok olmasına neden olan göktaşının çarptığı bölgedir. Jeologlar bugüne kadar Dünya ya çarpan bir göktaşı ya da kuyrukluyıldızın sebep olduğu 139 krater keşfetmiştir.

16 16 Tablo 1: Çarpışma Kraterleri Krater Bölge Yaş (milyon yıl) Manicouagan Quebec, 212 Kanada Kar-Kal Tacikistan 10 Wolf Creek Avusturalya 0.3 Lonar Hindistan 0.05 Göktaşı Krateri Arizona, ABD 0.05

17 17 Doküman 4 a Natural Research (Mart 2013) Dünya nın sonu mu? Şubat ayında bir Cuma günü, Rusya nın Chelyabinsk bölgesinde, gökyüzünde ışık saçan bir göktaşı atom bombası etkisinde bir sarsıntıyı tetiklemiştir. Pencere camları patlamış, binden fazla insan yaralanmış ve kimileri Dünya nın sonunun geldiğini sanmıştır. 15 Şubat 2013 tarihinde bir göktaşı Rusya üzerinden Atmosfere girmişti. Tahmini 18 km/s hızla Ural bölgesinin güneyinde parlak bir ateş topu haline gelmişti. Yeryüzünden km arası bir yükseklikte, Chelyabinsk Oblast bölgesi civarında patlamış, küçük göktaşı parçacıkları ve güçlü bir sarsıntı dalgası meydana getirmişti. Atmosfer, salınan enerjinin çoğunu hapsetmiştir. Salınan bu enerji Hiroşima ve Nagazaki de patlayan atom bombalarından kat daha güçlüdür. Yaklaşık 1,500 kişi yaralanmıştı. Bu yaralanmalar göktaşının dolaylı etkileri kaynaklıydı. Bölgede bulunan 6 şehirdeki 4,300 ün üzerinde bina, patlamanın etkisiyle zarar görmüştür. Göktaşı göz kamaştırıcı bir ışık saçmış ve tanıkları ateş topu kaynaklı yoğun bir ısı hissetmiştir. Başlangıçta 11,000 ton tahmin edilen kütlesiyle Chelyabinsk göktaşı, 1908 deki Tunguska olayından sonra, Dünya ya düşmüş olan en büyük cisimdir. Ayrıca, bu boyuttaki yaralanmalara sebep olan tek göktaşıdır. 10 Şubat 1896 da düşen Büyük Madrid Göktaşı bile bu düzeyde yaralanmalara sebep olmamıştı. Yeni bulunan bir göktaşı Ay ın görüngesine giriş yapmıştı. 4 Mart 2013, saat (Koordine Evrensel Saat) Ay a en yakın durduğu zamandı. 2013EC isimli bu göktaşı, Rusya civarında, metre genişliğinde bir alanda patlayan kayanın boyutlarındaydı (Rus Göktaş ının atmosfere girdiğinde 15 m genişliğinde olduğu tahmin ediliyor). 2013EC, Dünya ya 396,000 kilometre kadar yaklaşmıştır fakat Dünya ya çarpma olasılığı yoktur.

18 18 Bilim Zamanı (Science Now) (Ağustos 2001) Doküman 5 Uzaydaki kayalar sık sık Dünya üzerine düşmektedir. Jim Barringer onlar üzerinde bir inceleme yapmıştır. Göktaşı! Başlangıçta Güneş, bundan yıl önce hidrojen, helyum ve az miktarda diğer elementlerin karışımından oluşan bir gaz bulutundan oluşmuştur. Bu yeni yıldızın çevresinde bulunan gaz, buz ve toz diskleri gezegenleri oluşturmaya başlamışlardır. Kayalar, sönmüş yıldızlarda var olan demirin etkisiyle, yeni dünyalar oluşturmak üzere bir araya gelmişlerdir. Küçük kaya gezegenleri Güneş e yakınken, büyük gaz gezegenleri Güneş ten uzakta bulunmaktadırlar. Uzay kayaları Gezegenler uzay kayalarının birbirleriyle etkileşimi sonucunda oluşur. Asteroitler gibi bazı uzay kayaları serbest kalarak, Güneş etrafında, diğer gezegenlerin yörüngeleri arasındaki bir yerlerde dolaşırlar. Mars ve Jüpiter arasında dönen birçok asteroit vardır. Bazıları da Güneş Sistem inden Dünya mıza doğru yaklaşan bir yörünge çizmişlerdir. Bazı kaya parçalarından yayılan kum tanecikleri uzayda izler bırakmaktadır. Eğer Dünya bu taneciklere çarparsa, tanecikler atmosferin dışında göktaşları gibi yanar (yıldız kayması). Çarpışma Bazen asteroitler ya da asteroit parçacıkları Dünya ya doğru yaklaşırlar. Göktaşları gibi yeryüzüne doğru ilerledikçe atmosferde meydana gelen sürtünmenin etkisiyle parıldarlar. Dış katmanları bu ateş topunda buharlaşır. Eğer uzay kayaları yeterince büyük olursa, parçalardan yeryüzüne ulaşan olur ve gezegenimizde, bir göktaşı çarpışması meydana gelir. Yaklaşık yıl önce, 10 metre genişliğindeki bir göktaşı Arizona ya düşmüş ve çölde 1km genişlik ve 100 metre derinliğinde bir çukur meydana getirmiştir.

19 19 Doküman 5 (Devamı) Taş ve Demir Üç tip göktaşı vardır: taşlı, demir ve karışımı (taşlı-demir). Taştan meydana gelen göktaşları en yaygın fakat en zor bulunanlardır çünkü Dünya daki kayalara benzerler. Silikatlar ve Dünya da en yaygın bulunan kaya minerallerinden oluşmaktadırlar. En seyrek bulunan taşlıdemirler, metallerin içine gömülmüş kaya kristalleri içerirler. Demirler neredeyse saf demir ve nikelden oluşmaktadır. Bazı göktaşları Ay ın ve Mars ın parçaları görünümündedir. Bu parçalar uzaya atılır ve eninde sonunda göktaşları olarak Dünya ya düşerler. Öldürücü Asteroitlerden Kurtulan Uğurlu Parçacıklar Çin den gelen raporlar daha önceleri ölüm olaylarının yaşanmış olabileceğini gösterse de, kimse bir göktaşı tarafından öldürülmüş olduğunu anlayamaz. Dünya da diğer kayalık gezegenler gibi birçok göktaşının izlerini taşımaktadır. Bazı çukurlar havadan rahatlıkla görülebilmektedir fakat çoğu erozyon ya da tektonik hareketlerin etkisiyle kapanmıştır. Günümüzdeki bilimsel gelişmeler bu saklı kraterleri ortaya çıkarabilmektedir. Meksika nın Yucatan yarımadasında, 100 km genişliğe varan büyük bir kraterin olduğunun kanıtları vardır. Çoğu bilim adamı, 65 milyon yıl önce dinozorların yok olmasına sebep olan çarpmanın bu olduğu üzerinde durmaktadır. Çarpma o kadar şiddetliydi ki gökyüzüne milyarlarca ton madde saçılmıştı. Oluşan toz bulutları iklimin değişmesine sebep olmuş ve dinozorlar yeni iklime uyum sağlayamamıştır. Bir sonraki gök cismi kaynaklı küresel felaket ne zaman olacak?

20 20 Doküman 6 Gökyüzü ve Uzay, (Mayıs 2003) Güneş Sistemi çevresindeki Salınmalar Paula Crowder asteroitler üzerinde inceleme yapmış- Güneş Sistem indeki eski harabeler Patlamış bir gezegen değil Küçük gezegenler olarak da adlandırılan asteroitler, Güneş etrafında dönen küçük kaya gövdeleridir in yeni yıl günü, İtalyan Giuseppe Piazzi tarafından bulunan Ceres, keşfedilen ilk asteroittir. Ceres, yaklaşık 1000km çapa sahip bilinen en büyük asteroittir. Çapı 500 km nin üzerinde olan 3 asteroit vardır: Ceres, Pallas ve Vesta. Birkaç yüz tanesi 100 km genişliğin üzerinde ve en az tanesi de 1 km veya daha büyük çapa sahiptir. Önceleri asteroitlerin, zarar görmüş gezegenlerden kopan parçalar olduğu sanılıyordu. Fakat eğer bütün asteroitler bir araya gelirse 1500 km genişliğinde, Ay ın 5% i kadar bir kütlede küçük bir gövde oluşturuyor. Çoğu astronotlar, asteroitleri, 4,5 milyar yıl önce oluşan gezegenlerin geride bıraktıkları kayalar olarak görmektedir. Jüpiter yakınlarındaki çekim kuvveti onların bir araya gelmelerini engellemiş olabilir. Yakın mesafe görüşü Küçük olduklarından dolayı, asteroitler teleskoptan minik ışık noktaları gibi görünürler Ekim inde, Galileo İnsansız Uzay Roket i Jüpiter e giderken, Gaspra asteroidinin çok yakınından geçmiştir. Sadece 1,600 km uzağındayken bir asteroide dair ilk yakın mesafe görüşünü vermiştir. Çoğu küçük asteroitler gibi Gaspra da düzensiz bir şekle sahip ve 19 x 12 x 11 km ölçülerindeydi. Asteroit yörüngeleri Çoğu asteroitler, Güneş e yaklaşık 2,8 Astronomik Birim uzaklığında, Mars ve Jüpiter arası bir bölgede dolanırlar. Astronomik Birim, Dünya nın Güneş e olan uzaklığı olan 150 milyon km dir. En büyük asteroit olan Ceres in, Güneş in etrafındaki dönüşü 4,6 yıl sürer. Figür 1: Asteroit Örnekleri

21 21 Doküman 6 (Devamı) Gökyüzü ve Uzay (Sky and Space), (Mayıs 2003) Figür 2, Güneş Sistem inde bulunan 5000 in üzerindeki asteroidi göstermektedir. Çoğu Mars ve Jüpiter arasındaki ana kuşak üzerinde bulunur. Sadece 12 asteroit Dünya yörüngesi içindedir. Asteroit Kuşağı Güneş Dünya nın yörüngesi Mars ın yörüngesi 2101 Adonis 2201 Oijato 3200 Phaethon Göktaşı Yağmurları Chi Sagitariids, Chi Orionids, Gemiminids Bazı asteroitler, onları Dünya nın yörüngesine doğru yaklaştıran elips şeklinde yörüngelere sahiptir. Amor asteroitleri Mars ın yörüngesine girmiştir. Apollo asteroitleri Dünya nın yörüngesini çaprazlama geçmektedir. Aten asteroitleri Dünya nın yörüngesini takip etmektedir. Bunların çoğu, buzları uzun zaman önce buharlaşmış yaşlı kuyrukluyıldızlar olabilir. Bu asteroitler Dünya ya çarpma potansiyeli olan Yakın Dünya Cisimleridir. Gezegenimize çok yakın mesafeden geçip gidebilir ya da çarpabilirler yılında, Icarus isimli Apollo asteroidi, Dünya nın sadece 6 milyon km yakınından geçmiş ve o zamandan beri ıskalama olayları gerçekleşmektedir. Büyük bir asteroit tarafından meydana gelen çarpışma gezegenimizde yok edici etkiler yaratabilir.

22 22 Doküman 6 (Devamı) Asteroitlerin İsimlendirilmesi Her yıl yüzlerce yeni asteroit gözlenmektedir. Eğer yörüngeleri hesaplanabilirse, asteroitler numaralarla isimlendirilecektir. Yaklaşık olarak 376,537 asteroit keşfedilmiştir. 159,366 ının yörüngeleri sayı verilebilecek kadar hesaplanabilmiştir fakat sadece 13,805 tanesi numarayla isimlendirilmiştir. Başlangıçta Yunan mitolojisinden isimler verilmiş, fakat günümüzde bunlar kullanılmamaktadır. Mozart ve Debussy isimli asteroitlere sonraları Clapton, McCartneyve Mr. Spock gibi isimlerde katılmıştır. Siz olsaydınız asteroidinizin adını ne koyardınız?

23 23 Bilim Zamanı (Science Now), (Eylül 2009) ) Kuyrukluyıldızlar, Güneş e yakın geçerlerken muazzam gösteriler yapabilen buz gövdeleridir. Vladamir Melankoy kuyrukluyıldızların kökenlerinin nasıl açıklanabileceğine dair tartışmalar öne sürmüştür. Kuyrukluyıldızlar nereden gelirler? Doküman 7 65 milyon yıl önce bir kuyrukluyıldız ya da göktaşının Dünya ya çarptığı düşünülmektedir. Milyarlarca ton kir atmosfere salınmış ve iklim değişmiştir. Böylece gezegenimizin kralları olan dinozorların nesli tükenmiştir. Bir kuyrukluyıldızın, evrimin gidişatını değiştirmiş olabileceği halen çelişkili bir konudur. Öte yandan, kuyrukluyıldızlar Dünya daki yaşamın anahtarı da olabilir. Güneş Sistem inin ilk 500 milyon yılında, gezegenimize kadar kuyrukluyıldız çarpmıştır. Okyanuslardaki suyun çoğunun, gezegenlerdeki buzların etkisiyle, oluşmuş olabileceği ihtimali vardır. Buz içerisindeki organik moleküller yaşamın başlangıcını sağlamış olan yapılar olabilir. Peki, kuyrukluyıldız yağmuruna sebep olan şey nedir? Derin dondurucunun içine doğru Henüz yeni oluşmuş olan Güneş in etrafında meydana gelen gezegenlerin arka bölgelerinde soğuk nedeniyle buz kütleleri oluşmuştur. Bu buz tabakalarının büyük çoğunluğu, dev gaz gezegenleri tarafından yutulmuştur. Geri kalanları da büyük gezegenler tarafından uygulanan güçlü bir itme gücüyle dışarı fırlatılmıştır. Yine de Güneş in çekim etkisi altında olduklarından, gezegenlerin yörünge merkezlerinin uzağında bir yerlere yerleşmiştir. Oort's Bulutu 1950 yılında, Alman astronot Jan Oort, büyük bu buz kütlelerinin halen yörüngelerde olduklarını ileri sürmüştü. Bu kütleler Güneş ten ila Astronomik Birim (neredeyse 2 ışık yılı) uzaklıkta bir yığın oluşturmaktaydı. Bunların her biri bir kuyrukluyıldız; kirli buz katmanı, çekirdeğiydi. En az tane kuyrukluyıldız Oort Bulutu nda bulunabilir:

24 24 Bilim Zamanı (Science Now), (Eylül 2009) Kuiper Kuşağı Doküman 7 (Devamı) Kuyrukluyıldızların yörünge analizleri, başka bir kuyrukluyıldız bölgesinin varlığını ortaya koymuştur. Gerard Kuiper, bu kuyrukluyıldızların Kuiper Kuşağı adını verdiği bir alandan geldiklerini ileri sürmüştür. Bu kuşak, Plüton a 35 Astronomik Birim uzaklıkta bir mesafeden başlayıp, Oort Bulutu nu da içine alan bir bölgeye kadar olan alanı içermektedir. Güneş Sistemi kuyrukluyıldız rezervuarları ile kaplanmıştır. Kuyrukluyıldızları hareket ettiren şey nedir? Kuyrukluyıldızlar Kuiper Kuşağı nda nizami bir şekilde yörünge çizerler. Onları Güneş e doğru hareket etmelerine sebep olan itme gücü olmalıdır. Oort Bulutundaki kuyrukluyıldızlar, Galaksi deki yolculuğunda Solar Sistem e yakın geçen yıldızların uyguladığı bir güçle hareket ediyor olabilirler. Buzla kaplı çekirdeğe sahip olan kuyrukluyıldız, Güneş e doğru yaklaştıkça koma ve kuyrukları şeklinde görülür. Sonrasında uzayın derinliklerinde tekrardan görülmemek üzere kaybolurlar (uzun dönemli kuyrukluyıldızlar).

25 25 Doküman 7 (Devamı) Kuiper Kuşağı Güneş e yaklaşır ve dıştaki dev gezegenlerin çekimi kuyrukluyıldızları yerlerinden oynatır. Kısa dönemli kuyrukluyıldızlar haline gelmek için, 200 yıldan daha kısa bir sürede dolanacakları kısa yörüngeler oluştururlar. Plüton un ötesinde Oort Bulutundaki kuyrukluyıldızlar Dünya dan görülemeyecek kadar uzakta dururlar. Kuiper Kuşağı yakınlaşır fakat halen Plüton dan daha uzaktadır. Bu yüzden cisimlerin Plüton yakınlarında bulunma olasılıkları azdır. 30 Ağustos 1992 tarihinde, David Jewitt ve Jane Luu Plüton un ötesinde yeni bir cisim bulduklarını açıklamışlardır. Mauna Kea nın 2,2 metre olan teleskobunu kullanarak, Pisces yıldızlarının önünde dolaşan bir cisim bulmuşlardır QB1 kod adı verilen bu cisme, Jane ve David, John le Carré nin romanlarından esinlenerek Smiley adını koymuştur. 200 km genişliğindeki Smiley, Kuiper Kuşağı nın ilk üyesidir. Daha sonra benzer başka uzay cisimleri de bulunmuştur. Birçoğu Hubble Uzay Teleskobu aracılığıyla keşfedilmiş olan nin üzerinde cisim görülebilmiştir. Süper Kuyrukluyıldız 19 Ekim 1977 de, Charles Kowal asteroit 2060 ı keşfetmiştir. Yakın zamanda 2060 ın sıradan bir asteroit olmadığı anlaşıldı. Yörüngesi Satürn ve Uranüs arasında olan bu asteroit, diğer küçük gezegenlere çok uzaktı. Chiron (Satürn ün oğlu, Yunan mitolojisine göre de Uranüs ün torunu) adı verilen bu asteroidin çapının 200 km olduğu tahmin edilmektedir. Chiron, 1988 de köpüklü bir yapıya dönüştü. Güneş e yaklaştıkça yüzeyi buharlaşıyordu. Başlangıçta asteroit olarak sınıflandırılmasına rağmen, sonrasında tipik bir kuyrukluyıldız özelliklerini taşıdığı gözlemlendi. Bugün, her iki sınıfa da dâhil ediliyor. Chiron, Uranüs ve Neptün ün bazı uydularına benzer özellikler göstermektedir. Buz kaplı gövdeleri Kuiper Kuşağı ndan ya da Oort Bulutunun çekim alanından kurtulmuş ve daha sonra büyük gezegenlerin çekim alanına kapılmıştır. Dünya ya ya da belki de Güneş e yol almakta olan daha kaç tane Chiron vardır?

26 26 ***DOKÜMAN 8*** Yıldız Merkezi Araştırma Bülteni: M96004 Konu: Çarpışma Rotası Yıldız Merkezi Direktöründen alıntıdır Amaç: Kraterlerin görünüş ve büyüklüklerini etkileyen faktörleri incelemek; İncelemeyi takiben daha büyük darbe ölçerlerin yapılabilmesi üzerine tavsiyelerde bulunmak Simülasyon: Bilye, misket veya golf topu gibi darbe etkisi yaratacak olan cisimler darbe ölçerleri canlandırabilmek üzere kullanılacaktır. Toz boyalar gezegenlerin yüzeyini canlandıracaktır. Materyaller: Darbe ölçer cisimler: Gezegen yüzeyi: misketler, bilyeler, golf topları, oyun hamurları un veya toz boya (üst tabaka örtüsü olarak) Kap: plastik tepsi, alüminyum tepsi, ya da mukavva kutu (en az 7,5 cm derinlik ve 30 cm 2 alanda) Diğer materyaller: Gazete- kabın dışına saçılan tozları yakalayabilmek için kabın altına koyulur Metrelik cetvel- cismin hangi yükseklikten bırakıldığını ölçmek için Cetvel- kraterin çapını ve derinliğini ölçmek için Terazi- darbe ölçer cisimlerin kütlelerini belirlemek için Elek- toz boyaları gerekirse serpmek için

27 27 Gezegen Yüzeyinin Hazırlanması 1. Kabı en az 3 cm derinliğinde un ile doldurun (bırakılan yüksekliğe / atılan cismin kütlesine bağlı olarak daha derin de gerekebilir- bu yüzden deneme atışı yapın). Yüzeyi pürüzsüzleştirin ve kaba hafifçe vurarak tozları eşit bir şekilde serpiştirin. 2. Tercihen sadece dışarı atılan madde deneyi için: Elek kullanarak toz boyalarını yüzeye serpiştirin. Araştırma Seçenekleri Aşağıdakilerden herhangi birini incelemek üzere deneyler yapın: 1. Farklı yüksekliklerden atılan cisimlerin kraterlerin büyüklüğüne etkisi 2. Farklı kütlelerdeki cisimlerin kraterlerin büyüklüğüne etkisi 3. Farklı yüksekliklerin tepsi dışına saçılan toz ışınlarının uzunluklarına etkisi 4. Farklı kütlelerin tepsi dışına saçılan toz ışınlarının uzunluklarına etkisi İncelemelerin Yorumlanması Verileriniz neler ortaya koymaktadır? 1. Kraterlerin büyüklüğü ve darbe ölçerlerin yüksekliği arasındaki ilişki 2. Kraterlerin büyüklüğü ve darbe ölçerlerin kütlesi arasındaki ilişki 3. Saçılan toz ışınlarının uzunluğu ve darbe ölçerlerin yüksekliği arasındaki ilişki 4. Saçılan toz ışınlarının uzunluğu ve darbe ölçerlerin kütleleri arasındaki ilişki 5. Darbe ölçerlerin oluşturduğu kraterlerin büyüklüğünün, en yüksekten atılan cismin yüksekliğin 10 kat artırılmasıyla ölçülmesi 6. Darbe ölçerlerin oluşturduğu kraterlerin büyüklüğünün, en ağır darbe ölçerin kütlesinin 10 kat artırılmasıyla ölçülmesi İncelemelerin tartışılması 1. Gerçekte oluşan kraterlerin hangi özellikleri sizin canlandırmalarınızda görülmedi? 2. Gezegenlerdeki göktaşı çarpışmalarını tam anlamıyla canlandıramayan yöntemler hangileridir?

28 28 Doküman 9 Birleşik Devletler Savunma Bakanlığı Tasnif dışı bilgiler :Açıklanma tarihi 1 Ekim, 2008 İlk sınıflandırma Konu : AB/3 Çok Gizli : Yüksek irtifa göktaşı patlamaları Rapor özeti Amerikan Savunma Bakanlığı uyduları, 1992 ve 2007 yılları arasında atmosferin üst kısımlarında 136 patlama belirlemiştir. Bu patlamalar göktaşı kaynaklıdır. Göktaşlarının kuyrukluyıldız ya da asteroit parçacıkları olduğu varsayılmaktadır. Yüksek hızlarda atmosfere giriş yaptıklarından, parçacıklar kendi kendilerini yok etmektedir. Göktaşlarının hızı ve enerjisi Göktaşları saniyede 15 ila 20 km arası bir hızla atmosfere girebilmektedir. 10 metre genişliğindeki bir göktaşı 1000 ton ağırlığında olabilir. Böyle bir göktaşından kaynaklı darbenin etkisi ton TNT patlayıcının gücüne eşittir ki bu da 1945 yılında Hiroşima da gerçekleşen atom bombasından daha güçlüdür ila 1992 arasında gerçekleşen çarpışmalar 1 Ekim Nisan 1900 Figür 1: 136 göktaşı patlamasının Dünya haritası üzerindeki dağılımı. Çarpışmaların ortalama % 10'u, 1000 tondan fazla TNT patlayıcısı gücündedir.