Kasim 1981-Kasim 1988 Doneminde. YUKSEKOGRETiMDEKi GELi^MELER

Transkript

1 Kasim 1981-Kasim 1988 Doneminde YUKSEKOGRETiMDEKi GELi^MELER

2 igindekiler ONSOZ 1 I 1933 REFORMU VE SONRASI Donemi Donemi 5 Boliimun Ozeti 12 II 1981 REFORMU. 13 Ba$hca Hedeflei 13 Yeni Duzenlemede Universite Yonetimi. 13 Bdlumun Ozeti 16 III. YUKSEKOCRETIM KURULU DONEMI 17 Yiiksekogretim Kmumlan 18 Yuksekogretim Kurumu Sayilaimdaki Arti lai 18 Yiiksekogretim Kuiumlannin Dagili^i 19 Yiiksekogretim Kurumlannda Qe itlilik 20 Ogretim Elemanlan 23 Ogretim Uyesi Yeti^tirme Qah^malari 23 Ogretim Elemani Sayismdaki Arti lar 25 Ogretim Elemanlannin Dagih^i. 31 YUksekogrenim Ogrencileri 33 Yiiksekogretime Ogrenci Alimi 33 Ogrenci Sayismdaki Arti^lar 35 Yiiksekogretim Diizeyinde Okulla$ma 38 Ogrenci Ba$arisi 38 Yeni Duzenleme Oncesindeki Durum 40 Yeni Diizenleme Sonrasmdaki Durum 40 Ara$tirma va Yaym 41 Dokiimantasyon ve Uluslararasi Bilgi Tarama Merkezi 42 Ara$tirma Fonlari 46 Ara^tirma ve Yaym Qah malarmdaki Geli meler 46 Bdliimiin Ozeti 52 IV. OZERKLlK VE OZGURLUK 54 Yonetimde Ozerklik 54 Egitim-Ogretimde Ozgiirliik, 56 Ara$tirma ve Yaywda Ozgiirliik 62 Bdliimiin Ozeti 62 V EAZIYABANCIULKELERDE UNIVERSITE YONETIMI 63 Ingiltere 63 isveg: 65 Belqika Fransa isvigre Yunamstan Federal Almanya Amerika Birle$ik Devletlen Bdliimiin Ozeti VI sonug Sayfa

3 ONSOZ Yuksekogretim kurumlannin 1981 oncesindeki durumlan ig agici degildi. Zamanm gazetelerinde, Devlet Istatistik Enstitiisu verilerine gore, iiniversiteye giren her 100 ogrenciden ITsinin mezun olabildigi 1, iiniversiteye kaydolan ogrencilerden yiizde lo'unun ilksmifla, yiizde 33'iiniin ise iist siniflarda okulu terk ettigi 2, iiniversitelerin kapasitelerini kullanmadiklari 3, o^etim iiyesi dagihminda biiyiik dengesizlikler hulundugu 4, bir iiniversitenin 7 ogretim iiyesi He agildigi ve bunlarm da idari gdrevlerde bulimduklan 5, iiniversite sisteminin i levini yapamaz duruma geldigf, bir plana ihtiyag oldu^7, yiiksekogretimin bir plan iginde ele almarak geli tirilinesi gerektigi 8 haber veya yorumlan yer ahyordu. Yiiksekogretim Kanmu, i te bdyle bir ortamda, 6 Kasim 1981 tarihinde Resnu Gazete'de yayimlandi. O giinden bu yana 7 yd gegti. Bu siirede, yeni yiiksekogretim diizeninin neler getirdigi zaman zaman tarti ma konusu oldu. Bu tarti malar bugiin de devam etmektedir. Yeni yiiksekogretim diizeni He ilgili tarti malarda gok degi ik ve bazen de birbiriyle geli en dii?iincelerin ileri siiriildii^ gdriilmektedir. Bir uygulama He ilgili olarak bu derecede farkli dii iincelerin ortaya gikmi? olmasi, sadece baki agisi farklihklanna baglanamaz. Bu durum, biiyiik bir ihtimalle bu konuda bilgi eksikliginin veya objektwikten uzak degerlendirmelerin bir sonucudur. Yiiksekogretimde yapilan yeni diizenlemenin ba hca amaci, yiiksekogretim gagmda bulunan genglerimizin egitimine tahsis edilen biitiin kaynaklann kuuammini koordine etmektir. Boyle bir koordinasyonla, kaynaklann verimli bir ekilde kullanilmasi, etkili bir i bdliimii ve yardimla ma, dublikasyonun onlenmesi, yiiksekogretim hizmetlerinin yurt gapmda dengeli dagihmmm saglanmasi. ^ Gunaydm, , ^PoUtika, , 3 Cumhuiiyet, , 4 Son Havadis, , 5 HiiTTiyet, , 6 Milliyet, , 7 Millet, , 8 Milliyet,

4 yuksekogretim yatirimlannin planlanmasi vb. amaglanmaktadir. Bu alanda etkili bir koordinasyonun, Yuksekogretim Kurulu gibi bir kurulu^un varhgina hagli oldu^ agiktir. Yeni diizenleme He ilgili uygulamalannda Yuksekd^etim Kurulu, planlayici, koordine edici, denetleyici ve destekleyici bir rol oynamaktadur. Kurul, higbir zaman tek tip Universite yaratma yoluna gitmemekte; bu tiir etkilerde bulunmaktan kagmmaktadir. Universiteler, ogretim programlannm hazirlanmasi, uygulanmasi ve bilimsel ara^tirma konulannda tam bir serbestlige sahiptirler. Bu kitabm temel amaci, yedi yildir yiiriirliikte clan yiiksekogretimdeki yeni diizenlemenin neler getirdigine i ik tutacak bilgiler sunmaktir. Bu nedenle, kitapta dncelikle yiiksekogretim ga^ndaki genglerimizin egitimini daha iyi bir hale getirmek igin yapilan gah malar anlatilmakta; yiiksekogretime ogrenci alum, egitimogretim ve ara tirwa faaliyetlerinin niteli^ni artirma gah malan ve bu gah malarm o^enci ba ansi, bilimsel ara tirma ve yaym eklinde ortaya gikan uriinleri iizerinde durulmaktadir. Yeni diizenlemeler ve Uriinleri ile ilgili bilgiler verilirken somut gergeklere ve belgelere dayanilmaktadir. Bu kitapta sunulan bilgilerin i^iginda, ytiksekd^etimdeki yeni diizenleme ile ilgili tarti malann daha yapici ve daha verimli bir hale gelecegine inaniyorum. Ankara, 7 Kasim 1988 l \ Yiiksekogretim Kurulu Ba kani

5 Birinci Boliim 1933 REFORMU VE SONRASI Son yedi yilda yuksekogretim kurumlarimizin nereden nereye geldigini gorebilmek igin, onceki yillarda universitelerimizin durumunu gozden gegirmekte yarar vardir. Bilindigi gibi, 1933 yilinda Istanbul Danilfiinunu kaldirilmi, Istanbul Universitesi bir kanunla gagda bir dtizene kavu turulmu tur yilinda bu kanun yiinirliikten kaldirilarak 4936 sayili kanun, daha sonra da 115, 119 ve 1750 sayili kanunlar gikarilmi tir, DONEMi Ttirkiye Biiyiik Millet Meclisi'nin kabul ettigi 2252 sayili kanun'la 31 Temmuz 1933 gtinii Istanbul Dariilfiinunu kaldirilmi ve yerine, 1 Agustos 1933 tarihmden itibaren hizmete girmek iizere "Istanbul Universitesi" adi ile yeni bir yuksekogretim kurumu kurulmu tur. Cumhuriyet doneminde birinci yiiksekogretim reformu olarak adlandirabilecegimiz bu koklii degi ikligi gerektiren ba lica sebepler, zamanm Milli Egitim Bakani Re id Galip tarafmdan, ozetle, Dariilfiinunun faklilte ve diger birimleri arasmda bilimsel i birligini saglayacak koordinasyonun bulunmamasi, ogretim iiyelerinin iiniversite di mdaki gali^malari dolayisiyla egitim ve ogretimle yeterince ilgilenememeleri ve kendilerini yalniz belirli saatlerdeki derslerden sorumlu sayarak bilimsel ara tirmadan uzak kalmalari, bunun sonucu olarak da yaymlarm azligi eklinde belirtilmi tir. Dariilfiinun ve ona bagli fakiiltelerdeki yonetimle ilgili makamlara segimle gelindiginden, ogretim iiyeleri arasmda ihtiras, siirtii^me ve anla mazliklarm dogmu olmasi ve di aridan etkin bir denetimin bulunmamasi da degi iklik ihtiyacini doguran sebepler olarak g6sterilmi tir, Dariilffinundaki ogretim iiyelerinin miistakbel gali - ma arkada larini segme yetkisine sahip olmalari dolayisiyla, bu kurumlarm di^aridan gelecek yeni kabiliyetlere biiyiik olgiide 3

6 kapali kalmasi da onemli bir etken olmu tur. (1) Universite reformu ile ilgili 5nerilerde bulunmak iizere Atatiirk'un direktiflerlyle davet edilmi clan isvigreli uzman Profesor Malche, raponmda oyle demektedir; "Higbir mesele iiniversitenin istikbali igin profesdrlerin segimi ve atanmasi kadar onemli degildir. Halen tatbik edilen sisteme gore hocayi, alakadar diger hocalar buhnaktadirlar Alakadarlar fena hakimlerdir. Onlann gdrii leri ahnmah, fakat karar ba ka makamlarca verilmelidir." (2) Istanbul Universitesi yonetiminde koklii degi iklikler ongoren kanun ve yonetmelikler 1 Agustos 1933'ten itibaren yiiriirliige girmi ; iiniversitenin idaresi rektore verilmi tir. Bu kanun uyannca rektor, Milli Egitim Bakam'nm onerisi iizerine Cumhurba kani'mn onayi ile, dekanlar da rektoriin onerisi iizerine Milli Egitim Bakani'nca atanmi tir. Rektor, iiniversiteyi temsil etmek, iiniversite te kilatmi diizenlemek, akademik gali malan yiiriitmek ve denetlemek, iiniversitenin biitiin kurumlarla muhaberelerini yapmak, mali konularda ita amiri olmak gibi yetkilerle donatilmi tir. Bu kanuna gore rektor, fakiilte meclislerini ayri ayn veya bir arada toplantiya davet edebildigi gibi bunlara ba kanlik da edebilmektedir. (3) Yeni kanuna gore, bir profesorliik kadrosu bo aidi^nda, fakiilte meclisi tarafmdan 2-3 aday gosterilmekte; rektor, adaylar hakkmdaki g6rii iinii Milli Egitim Bakanligi'na bildirmekte; bakan da bunlardan birini tercih ederek atamaktadir. Bakan, adaylardan hig birini uygun bulmadi^ takdirde, yeni aday gosterilmesini isteyebilmektedir. (4) Atatiirk'iin gergekle tirdigi inkilaplann onemli bir pargasmi olu turan ve 2252 sayili kanunla ongoriilen reformun amaci, yiiksekogretim kurumlarmdaki egitim-ogretim ve ara tirma gali - malannm gagda Bati iilkelerindeki diizeye gikarilmasi ve bu iilkelerde uygulanan iiniversite yonetim diizeninin Tiirkiye'ye (1) Hirsch, Emst, Dunya Universiteleri ve Tiirldye'de Universitelerm Geli^mesi, 1. Cilt, Istanbul, 1950, s ; Hakiiniyeti Milliye'de tarihinde gikan "Milli Egitim Bakani Regid Galip'in Demeci". (2) Malche, A. "Istanbul Oniversitesi Hakkinda Rapor", Hirsch, E., a.g.e., s (3) T.C. Resmi Gazete, 24 Ekim 1934, Sayi (4) T.C. Resmi Gazete, 24 Ekim 1934, Sayi 2837.

7 getirilmesidir, Nitekim, igss'ii izleyen onbe yil igerisinde bu alanlarda biiyiik ba anlar saglanmi ; Tiirk yuksekogretimi bu yillarda altin devrini ya ami tir DONEMi 1946 yilmda 4936, 1960 yilinda da 115 ve 119 sayili kanunlar yuriirliige konularak tiniversitelere ozerklik getirilmesine gali ilmi ; ozerklik, 1961 Anayasasi'mn 120'nci maddesi ile giivence altina alinmi tir. Ancak, bu giivence, iiniversitelerden ziyade ogretim iiyelerine bir nevi dokunulmazlik getirmi tir. Qagda? anlamda universite ozerkliginin temel ko ullari bu kitabm dorduncti bolumiinde ele almmaktadir, 1946 yilmdan itibaren yuriirliige giren 4936 sayili kanun hiikiimlerine gore, iiniversiteler, "ozerkligin icabi olarak" kendi segtikleri yoneticilerin denetimine birakilmi lar; etkin bir denetimm di mda tutulmu lardir, 1960 yilmdan sonra kurulan Devlet Planlama Te kilati, devletin tiim kurum ve kurulu larinm gali malari ile ilgili olarak bir plan hazirlami ve bu plan Ttirkiye Buyiik Millet Meclisi'nce de kabul edilmi olmasma ragmen, universiteler, bu plan ve programlara uymayi bile gerekli g6rmemi lerdir, liniversitelerin, Tiirkiye Buyiik Millet Meclisi'nce de kabul edilen plan ve programlara uymadiklarini gosteren somut bir ornek udur: Tiirkiye'de ya grubunda okulla ma oranmm du uk oldugu goz oniinde tutularak Dordiincii Be Yillik Kalkinma Plani'nda (I) okulla ma oraninm, ve onu izleyen dort ogretim yili igin, sirasiyla % 10,4; % 11,2; % 12,2; % 13,4 ve % 15,0 olmasi 6ngortilmu ; yuksekogretim gagindaki okulla ma oranmm yiikseltilmesi igin, Devletge gerekli gaba harcanarak doneminde 11 yeni iiniversite agilmi tir, tflkedeki iiniversite sayisi bu yolla 8, den 19'a gikarilmi tir. Ancak, 1975 yilmda yiiksekogretime ogrenci alan iiniversiteler, bu sayiyi plan hedefleri dogrultusunda artirmak yerine, beklenenin aksine bir tutuma girerek 1980 yilmda Iiniversite senatolarinin kararlari ile 'e dii urmii lerdir. Halbuki, bu donemde, 1975 l te olan yiiksekogrenim gagindaki genglerimizin sayisi gencin daha eklenmesiyle 'a yukselmi tir, Universitelerimizm yukarida (1) DPT Dordiincu Be YiUik Kalkinma Plaiu ; Yaym No. 1664, Ankara, Nisan 1979, Tablo: 262,

8 sozii edilen olumsuz tutumlarinin bir sonucu olarak planda ongoriilmu olan hedefe erisilemedigi gibi, yiiksekogretimdeki okulla ma Oram ogretim yilmda % 9,1 iken ogretim yilmda bunun gok altma du erek % 5,9'a inmistir ( ekil 1). Yuksekb^retime Ahnan O^renci Sayisi MERKEZI YERLE TIRME ILE YUKSEKOfiRETiME ALINAN OGRENCI SAYISI YA5 GRUBUNDAKi NUFUS PROJEKSIYON Nufus (Milyon Ki i) ^ , J 60, V N r n 1 1 r 1985 ekil YILLARI ARASINDA YA GRUBUNDAKi NUFUS VE YUKSEKOGRETiM KURUMLARINA ALINAN OGRENCi SAYILARI (Devlet istatistik Enstitusu verileri.)

9 Yuksekogretim kurumlannda okulla ma orani bazi yabanci ulkelerde ve bu arada Urdiin, Yunanistan, Fillpinler ve bir kisim Latin Amerika iilkelerinde bile % 22'nin uzerindedir. Bu oran Bati Avrupa'da % 30'u, Japonya'da % 40'i, Amerika Birle ik Devletleri'nde % 50'yi gegmi tir. Bu durum da goz online almdigmda, etkin bir denetim di mda kalmi olan liniversitelerin yukarida sozii edilen tutumunun iilkeye neye mal oldugu daha agik bir bigimde ortaya gikmi olacaktir. Bu bilgiler, Dordiincu Be Yillik Kalkinma Plani'nda ongortilen hedefin vazgegilmez nitelikte oldugunu higbir tereddiide yer vermeyecek ekilde gozler online sermektedir. Yukarida sozu edilen duruma ba ka ornekler de verilebilir. Devlet Planlama Te^kilati, tip fakiiltelerinden yilda be bin mezun verilmesi halinde bile, ancak 10 yil sonra hekim ihtiyacmm kar ilanabilecegini agiklami ve bu durumu, geregi igin universitelere bildirmi tir, 1973 ve 1978 yillari arasinda 8 yeni tip fakultesi agilarak bu fakliltelerin sayisi 5'ten 13'e gikarildigi halde, 1978 yilmda tip fakliltelerine ancak ogrenci alinabilmi tir. Daha sonraki yillarda bu fakliltelere alinan o^enci sayisi zaman zaman bu miktarm da altma dli mu tlir. Universite ozerkligini, biiyiik olglide ogretim Iiyelerine bir nevi dokunulmazlik eklinde gormenin sonucu olarak, o^etim uyeleri ve diger ogretim elemanlarinin biiyiik ehirler di inda kurulmu liniversitelere dagiliminda da biiyiik dengesizlikler olmu tur. Boyle bir anlayi a ek olarak, dogentlerin belli siirelerden sonra genellikle kendi liniversitelerinde profesor olmalarinin verdigi rahatlik, biiyiik liniversitelerin bazi fakliltelerindeki profesor sayismm dogent sayisinm birbuguk katina kadar gikmasi gibi gok garpici ve garpici oldugu kadar da dli^undlirlicli bir duruma yol agmi tir ( ekil 2). 574 PROFESOR 454 DOgENT Istanbul, Cerrahpa a, Ankara Hacettepe, Ege Tip Fakulteleri ekil 2 BAZI ESKi TIP FAKULTELERiNDEKi OGRETiM UYELEPj (1 KASIM 1981)

10 Istanbul ve Ankara di inda kalan illerde, 1955 ve 1959 yillan arasmda 3; 1973 yilmda 3; yillarinda 6 yeni universite agilmi tir. Buna ragmen, kurulu yillarmdan 2547 sayili Yiiksekogretim Kanunu'nun yiinirluge girdigi 1981 yilma kadar gegen alti ile yirmialti yil arasmda degi en oldukga uzun sureler iginde, bu iiniversitelerdeki o^etim iiyesi sayisi ihtiyaci kar ilayabilecek diizeye getirilememi ; eldeki sayilar ihtiyacm gok gerisinde kalmi - tir. Mesela 1975, te kurulan inonii Universitesi'nde 1980 yilina kadar sadece bir tek ogretim iiyesi vardi. Bu ogretim iiyesi de orada gegici olarak g6revlendirilmi olan rektordu, Soz konusu donemde bu iiniversitedeki dersler, kentte bulunan burokratlar ve misafir ogretim uyeleri tarafmdan verilmeye gali ilmi ti, Yukarida son olarak sozii edilen duruma ba ka bir agidan bakildigmda, gorulen udur: Kasim 1981, de Istanbul, Ankara ve izmir'deki 7 iiniversitede 3156, bu illerdeki akademilerde 325 olmak iizere toplam 3481 ogretim iiyesi bulunmaktadir. Bu iller di inda kurulmu olan ve en az ogretim iiyesi bulunan 9 iiniversitedeki (Cumhuriyet, Erciyes, Firat, Inonii, Ondokuz Mayis, Selguk universiteleri ile Akdeniz, Trakya ve Yiiziincii Yil iiniversitelerini olu turan birimler) toplam ogretim iiyesi sayisi ise sadece 85'tir, Sozii edilen donemdeki ogretim iiyesi dagilimi dengesizligi tip fakiiltelerinde daha da fazladir yilmda buyuk illerde bulunan 5 tip fakiiltesinde (Cerrahpa a, Istanbul, Ankara, Hacettepe, Ege tip fakiilteleri) 1028 ogretim iiyesi bulunmasma kar ilik, Anadolu, Antalya, Cumhuriyet, Ondokuz Mayis ve Trabzon tip fakiiltelerindeki egitimogretim ve ara tirma faaliyetleri sadece 36 o^etim iiyesi ile yiiriitiilmeye gali ilmi tir ( ekil 3), 9 PROFESOR 27 DOQENT Anadolu, Antalya Cumhuriyet, Ondokuz Mayis Trabzon Tip Fakultelerl ekil 3 BAZI YENi TIP FAKULTELERiNDEKi OGRETiM UYELERI (1 KASIM 1981)

11 Universitelerimizin donemindeki durumu ile ilgili dikkate deger bir konu da, bu yillarda ogrenci ba arisinin gok dii iik olmasidir, Devlet istatistik Enstitiisu verilerine gore, bu yillarda iiniversiteye giren her 1000 ogrenciden sadece 175'i mezun olabilmi tir, (i:) doneminin sonlarinda yiiriirliikte olan 1750 sayili kanunun 4rinci maddesi, her yilin mayis ayinda, faklilte kurullarinda kiirsii faaliyetlerinin gozden gegirilmesi ve onaylanmasi hiikmiinii getirmi tir, Ancak, bu denetim mekanizmasi i lememi tir. Soz konusu hiikmun yiiriirliikte oldugu uzun bir donemde, iiniversitelerde faaliyetlerin yeterli bulunmamasi haline ender rastlanmaktadir. Ayrica, bu siirede yetersiz bulunan gok az sayidaki durumla ilgili olarak, yapilan itirazlar sonucunda, genellikle bunlarm da yeterli oldugu eklinde kararlar verildigi g6riilmii tur. Bu donemde, iistiin bir feragatle gali mi olan ogretim tiyelerinin bulundugunu inkar etmek miimkiin degildir. Bu gibi ogretim uyeleri sayesinde, bu donemde de iiniversiteler ustun kabiliyetli mezunlar vermi ve bu gok degerli bilim adamlarinm yeti tirdigi bazi ara tirmacilar, seslerini bilim diinyasina duyurabilmi lerdir. Bu bilim adamlan ve ara tirmacilann ba arili hizmetleri, Turk yiiksekogretim tarihinde yerini alacak ve her zaman iikranla anilacaktir, Ancak, sistemin bir biitiin olarak etkinligini ve gagda ligini yitirmi olmasi, bu donemdeki iiniversite gali malarinin beklenen tiriinleri vermesini imkansiz hale getirmi tir, Bunu da boylece kabul etmek gerekir doneminin sonuna gelindiginde, liniversitelerin etkinligini yitirdigini ve gagda ligin gerisinde kaldigini gosteren degi ik kanitlardan soz edilebilir, Bu durumun en giiglu gostergesi, uluslararasi diizeydeki yayinlardir, 1979 yilmda yayimlanan "International Directory of Scientists and Scholars" adli yayina gore, uluslararasi dlizeyde yaym yapan Tlirk ara tirmacilann sayisi sadece 315'tir. (2) Bu sayinin geli mi ulkelere gore son derece dii lik oldugu agiktir, yillari arasindaki 35 yillik donemde, universitelerimizdeki egitim-o^etim ve bilimsel ara tirma faaliyetlerinin isteni- (1) "Devlet Istatistik Enstitilsu'riun 1978 Raporu", Dunya Gazetesi, 14 Eylul 1978; Gimaydm Gazetesi, 14 Eyliil (2) International Directory of Scientists and Scholars 1979, Institute for Scientific Information Inc. Philadelphia, PA, USA.

12 len diizeye gikamami olmasimn baglica nedenini, planlayici, koordinasyon saglayici ve denetleyici nitelikte etkin bir organin bulunmamasinda aramak gerekir. Gergekten de bu donemin sonlanna dogru yiiksekogretimde bir planlama ve denetim orgamna ihtiyag duyulmu ve 1973 yilinda gikanlan 1750 sayili kanunda "Yiikseko^etim Kurulu" (YOK) adi ile bir organ yer almi tir. Ancak, bir iiniversitenin miiracaati iizerine, kanunun bu kuruua ilgili maddesini, Anayasa Mahkemesi, Hiikiimet kanadindan gelen iiyelerin iiniversite kesiminden gelen iiyelerden daha fa7lq olmasi nedeniyle Anayasaya uygun bulmayarak iptal etmi tir Doneminde Bazi istisnalar doneminde, 4936, 115 ve 119 sayili kanunlara tabi olmadan ozel kanunlarla kurulmu olan bazi iiniversitelerde, kisa siirede biiyiik ba anlar kaydedilmi tir. Bunun en belirgin omegi Orta Dogu Teknik Universitesi'dir. 4 Haziran 1959 tarih ve 7307 sayih kanunla Ankara'da kurulan ve Milli Egitim Bakam'nm teklifi iizerine Bakanlar Kurulu karan ve Devlet Ba kam'mn tasdiki ile iig yil igin atanan 9 ki ilik bir mutevelli heyet tarafindan yonetilen bu iiniversitede, rektor, meslekta lari tarafindan degil, miitevelli heyet tarafindan segilmekteydi. Dekanlar ise rektoriin teklifi iizerine miitevelli heyetge atanmaktaydi. Orta Dogu Teknik Universitesi'nde, profesorler ve dogentler di mda, bugiinkii yardimci dogentlere benzeyen yardimci'profesorler de bulunmaktaydi. Bu iiniversitede, akademik personele verilecek iinvanlar ve gorevlendirmeler yonetmeliklerle diizenleniyor, bunlann iicretleri miitevelli heyet tarafindan tespit ediliyordu. iiniversitenin biitgesi, Milli Egitim Bakanligi butgesi iginde yer aliyor ve iiniversite, Muhasebe-i Umumiye, Artirma, Eksiltme ve ihale Kanunlan hiikiimlerine ve Sayi tay vize ve kontroliine tabi olmuyordu. iiniversitenin kesin hesaplari Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi Karma Komisyonu'nda inceleniyor ve miitevelli heyetin ibra edilip edilmemesi ile sonuglaniyordu. Mutevelli heyet sistemi ile yonetilen Orta Do^ Teknik Universitesi, Turk yiiksekogretimine buyiik hizmetler yapmi p uluslararasi diizeyde tin kazanmi bir iiniversitemizdir. Maalesef 1970'li yillarda miitevelli heyet sistemine kar i gikan bazi ogretim iiyeleri olmu tur. Bunlar iiniversite yoneticilerinin diger iiniversite- 10

13 lerde oldu^ gibi segimle i ba ina gelmelerintn yararmi savunmu - lardir. Daha sonra, 2547 sayih kanunla bu universite de diger liniversitelerle ayni statiiye tabi tutulmu ve ozelligini biiyiik olgude yitirmi tir, Tiirkiye'nin en eski yiiksekogretim kurumlarmdan biri olan Robert Kolej, kurulu undan itibaren miitevelli heyetge yonetilmi, bu ogretim kurumunun ta mir ve ta mmaz mallari 9 Eyliil 1971 tarih ve 1487 sayili kanunla kurulan Bogazigi Universitesi'ne devredilmi - tir yilina kadar gegen siirede bu iiniversitenin rektorii Milli Egitim Bakani tarafindan atanmi, ogretim elemanlan s6zle meli olarak gorevlendirilmi, mali i lemleri ise biiyiik olglide Orta Dogu Teknik Universitesi'ne benzer bir bigimde dtizenlenmi tir. 20 Mayis 1955 tarih ve 6595 sayili kanunla Trabzon'da kurulan Karadeniz Teknik Universitesi ile 7 Haziran 1957 tarih ve 6990 sayili kanunla Erzurum'da kurulan Atatiirk Universitesi'nde rektor, profesdrler tarafindan segilmeyip Bakanlar Kurulu karari ile, dekanlar ise rekt5riin gosterecegi adaylar arasindan Milli Egitim Bakani'nm onayi ile atanmaktaydi. 16 ubat 1965 tarih ve 535 sayili kanun ve bu kanunu degi tiren 22 Mayis 1967 tarih ve 871 sayili kanunla her iki universiteye de bazi mail kolayliklar taninmi tir. Bu sayede, dzellikle Atatiirk Universitesi'nde kisa siirede hizli geli meler kaydedilmi tir, Bu yiiksekogretim kurumlarmm da 1750 sayili kanun kapsamina alinmalariyla 4936 sayili kanunun ruhuna uygun bir "5zerklik" taninmasi saglanmi sa da, bu tarihten sonra her iki iiniversitenin de geli mesinde tikanma ve duraklamalar goriilmeye ba lami tir. Yukarida sunulan ornekler, liniversitelerin miitevelli heyet, Hiildimet veya 1981 yilmda gergekle tirilen reformda yer alan Yiiksekogretim Kurulu gibi bir makama kar i sorumlu olduklan siirece, bu kurumlarda daha biiyiik ba arilar saglandigini gostermektedir. Atatiirk'iin gergekle tirdigi 1933 Reformunun temelini de bu ilke te kil etmi tir. Yiiksekogretim sistemimizde, yukarida sozii edilenlerden farkli bir ornek daha vardir, Bu da, Hacettepe Universitesi'dir. Hacettepe Universitesi, 8 Temmuz 1967 tarihli Resmi Gazetede yayimlanan 892 sayili kanunla kurulmu tur. Bu tarihte Anayasa'nin 120'nci maddesinin di ma gikma imkani bulunmamakla birlikte 892 sayili kanun, bu iiniversiteye bazi ayricaliklar taniyordu, Bu kanuna gore rektor, tiim ogretim iiyeleri yerine senate tarafindan, 2 yil 11

14 yerine 5 yil igin segiliyor ve gorev siiresi 8 yila kadar uzatilabiliyordu. Rektor, iiniversitenin ve iiniversiteye bagli tiim kurulu larin ita amiri idi. Kanunla tam giin gali ma sisteminin getirilmi ve diger iiniversitelere gore bazi mali kolayliklann taninmi olmasi nedeniyle, Hacettepe Universitesi, kisa siirede biiyiik atilimlar yapabilmi ve onemli ba arilar saglayabilmi tir. BOLUMUN OZETi 1933 yilinda gergekle tirilen iiniversite reformu, Bati iiniversitelerindeki yonetim ve egitim-ogretim eklini yurdumuza getirmi - tir doneminde de yiiksekogretim kurumlanmizda onemli geligmeler kaydedildigi inkar edilemez. Ancak, bu donemde planlama ve denetimdeki eksiklikler ile yiiksekogretim kurumlari arasmda koordinasyon ve i birliginin yoklugu, bazi aksakliklar dogurmu ; yiiksekogretim kurumlarmdaki geli menin beklenenin gerisinde kalmasma sebep olmu tur. Mesela, yiiksekogretim gagindaki ogrencilere hig degilse niifus arti ina cevap verecek ekilde egitim imkani saglanmasi gerekirken, ogretim yilmda %9,1 olan okulla ma orani beklenenin aksine, ogretim yilmda % 5,9'a dii mii tiir.* Yiiksekogretimde okulla ma oraninin Tiirkiye'den daha az geli mi bazi iilkelerde bile % 20'nin iizerinde oldugu hatirlamrsa, bu dii ii tin ne derecede onemli oldugu agikga ortaya gikar. Universitelere az ogrenci almmasi ba ariyi yiikseltmemi, aksine iiniversiteye girenlerin ancak % 17,5'i mezun olmu ; % lo'u ilk smiflardan, % 33'ii de iist smiflardan okulu terketmi tir. Ogretim elemanlannin sayisi ogretim yilmda iken, 4 yil sonra, 'te 'te kalmi tir. Bu donemde iiniversitede ara tirmalar beklenen diizeye gikmami ; uluslararasi diizeyde yaym yapanlarm sayisi da 300 dolaymda kalmi tir. Yiiksekogretimdeki geli melerin beklenen diizeye gikmamasi, 1970, li yillarda yeni bir reform arayi ma sebep olmu, 1973 yilmda kurulan birinci YOK Anayasa Mahkemesi'nce iptal edilmi tir Reformu bu ihtiyacm ve arayi m bir sonucu olarak gergekle tirilmi tir. * ya niifusu ; yiiksekogretimdeki ogienci sayisi ise (Devlet Istatistik Enstitusu verileri). 12

15 ikinci Boltim 1981 REFORMU Ulkemizde yuksekogretime gagda bir duzen getirmek amaciyla ge itli diizeylerde yapilan gali malar 6 Kasim 198rde 2547 sayili Yiiksekogretim Kanunu'nun yuriirliige girmesini saglami tir. Uzunca bir zamandir ihtiyag duyulan yiiksekogretim reformu bu kanunla gergekle tirilmi tir. Yiiksekogretim diizeninde onemli bir reformla koklii degi?iklikler getiren bu kanunda, aradan gegen yedi yil igindeki uygulamalarda ortaya gikan yeni ihtiyaglari kar ilamak amaci ile bazi degi^iklikler yapilmi tir. Ba lica Hedefler Yiiksekogretimdeki yeni diizenlemelerin ba lica hedefleri 6ylece ozetlenebilir: 1. Yiiksekogrenim gaginda olan genglere daha gok ogrenim imkani saglamak amaci ile yiiksekogretim kurumlarmm sayisini artirmak, bunlan yurt sathina yaymak ve biiyiik ihtiyag duyulan ara insan giiciinii yeti tirmek iizere meslek yiiksekokullarina oncelik vermek; 2. Yiiksek nitelikte ve yeter sayida o^etim elemani yeti tirmek igin tedbirler almak; 3. Egitimin kalitesini yiikseltmek, ara tirmalari sayi ve nitelik yontinden geli tirmek igin gerekli gali malan yapmak, A agida ve diger boltimlerde, bu hedeflere yedi yilda ne olgiide ula ilabildigini gosteren veriler iizerinde durulacaktir. Yeni Diizenlemede Universite Yonetimi 2547 sayili kanunla, ba^lica gorevleri yiiksekogreiimin planlanmasi, koordinasyonu ve denetlenmesi olmak iizere "Yiikseko^etim Kurulu" adi ile bir organ olu turulmu tur. ingiltere, Amerika Birle ik Devletleri, Hindistan ve go^lcu demokrasi ile yonetilen diger bazi 13

16 iilkelerde yoneticilerin segimle degil, atama ile gorevlendirildigi bilinmektedir sayili kanunda da rektorlerin, Yiiksekogretim Kurulu'nun onerisi iizerine Cumhurba kanmca atanmasi hiikmii yer almaktadir. Kanunda yapilan bir de^iklikle, 24 iiyeden olu an Yiiksekogretim Genel Kurulu'nun yilda en az alti defa toplanmasi, bu kurulun gorevlerinin bir kismini kendi iginden segilen dokuz klgilik bir Yiiriitme Kurulu'na devretmesi ve bu youa gali malarin kolayla tinlmasi ve hizlandinlmasi saglanmi tir. Bilindigi gibi, Yiiksekogretim Kurulu iiyelerinin 7'sini Universitelerarasi Kurul, iiniversitede gorevli profesorler arasmdan segmektedir. Bu profesorlenn gorevlerinden aynlmalan soz konusu degildir. Ba ka bir deyi le bu profesorler, iiniversitedeki ogretim ve ara tirma gorevlerini yiiriitiirken bir yandan da Yiiksekogretim Kurulu'na asli iiye olarak katilmakta ve iiniversitelerin sorunlanm dile getirebilmektedirler. Bu iiyeler iiniversitelerin geligmesi ve sorunlari -hakkmda ilk elden bilgi sahibi olduklarmdan, onlarm onerileri gok yararli olmaktadir. Yiikseko^etim Kurulu'nun 7 iiyesi Cumhurba kani tarafindan segilmektedir. Bu iiyeler segilirken rektorliik ve ogretim iiyeliginde ba anli hizmetler yapmi olan profesorlere oncelik verilmektedir. Yiiksekogretim Kurulu'nun 10 uyesi Yiiriitme Orgamnca segilmektedir. Hukiimetge, temayiiz etmi iist duzeydeki devlet gorevlilerinden segilen iiyelerin asli gorevlerinden aynlmadan Yiiksekogretim Kurulu'nda bulunmalan, Kurulun HiikQmet ile daha yakin ili ki iginde olmasmi saglamaktadir. Yiiksekogretim Kurulu'na ge itli organlarca segilen iiyelerin tamami, Cumhurba kani tarafindan atanmaktadir. Bugiinkii Yiiksekogretim Kurulu'nun 24 iiyesinden 13'ii profesor, biri dogent'tir. Dokuz ki ilik Yiiriitme Kurulu'nun 6 iiyesi profesorlerden olu maktadir. Yiiksekogretim Kanunu ile iiniversitelere verilmi bulunan idari ve akademik gorev ve yetkiler ozetle oyledir: 1. Universite senatolan, iiniversite ve iiniversitenin birimleri ile ilgili yonetmelikleri hazirlama ve rektoriin onayindan sonra yayimlanmak iizere dogrudan Resmi Gazete'ye gonderme yetkisi- 14

17 ne sahiptir. (1) Ayrica, her universite, kendi egitim-ogretim programini diizenlemekte serbesttir. (2) i te bunun sonucu olarak, ayni alanda o^etim yapan yuksekogretim kurumlarinin uyguladiklari egitim-ogretim programlari bile birbirlerine gore farkliliklar gosterebilmektedir. Universitelerin tek tip o^etim programina yoneltilmeleri ve neticede tek tip iiniversite mezunu yeti tirmeleri gibi bir durum asla soz konusu degildir. Bu kitabm dordiincii boliimiinde bu konu ile ilgili ayrintili bilgilere yer Verilmektedir. Yeni diizenlemeye gore, ge itli iiniversitelerin benzer fakiilteleri, ilgili alanlardaki ogretim tiyelerinden egitim konseyleri olu turarak ogretim programlarmdaki bazi ortak konularm neler olacagina kendileri karar vermektedirler, Programlardaki asgari mii terekler ogrencilerin kurumlar arasindaki yatay gegi lerini kolayla - tirmak igindir. Her iiniversitenin kendi ders programlarmi bizzat diizenlemesi ve uygulamasi, YOK sisteminin ba lica ilkelerinden biridir. 2. O^encilerle ilgili konularda karar mercii iiniversitelerdir. Universitelerin onerisi tizerine ilgili egitim programlarina ogrenci alinmasi, iilkenin insan giicii planlamasi agismdan Yiikseko^etim Kurulu'nun yetkisine verilmi tir. 3. Universitenin her diizeydeki personelinin ve bu arada o^etim elemanlarinin segilme ve atanmalarinda iiniversite di i makamlar ve YOK'iin higbir yetkisi yoktur. Eskiden profesor atanmasi ile ilgili biitiin i lemler iiniversite iginde yapildigi halde atama ancak iiglii kararname ile kesinle iyordu. Yabanci ogretim iiyelerinin sozle meleri Bakanlar Kurulu'nca karara baglanirdi sayili kanun ise profesorlerin segimini tamamen tiniversitelere birakmi tir. Yiikseko^etim Kurulu, profesorliige segilen ki ilerin durumlarini kanuna uygunlu^ yoniinden inceleyerek atamayi yapmaktadir. Kurulun bunun di inda herhangi bir yetkisi yoktur, Universitelerce onerilen yabanci ogretim iiyeleri ile emekli ogretim iiyelerinin s6zle meleri Yuksekogretim Kurulu'nca onaylanmaktadir. 4. Universiteler, ara tirma ile ilgili konularda tam bir serbestlige sahiptir. Ara tirma yapma ozgiirliigii ve ara tirma sonuglarinm agiklanmasi yalniz kanun ile degil, Anayasa hiikmii ile de teminat (1) Yuksekogretim Kanunu, No, 2547 (6.11,1981), m.l4 b(3), (2) Yuksekogretim Kanunu, No (6,11,1981), m, 14 b(4). 15

18 altma alinmi tir; iiniversitelerde ogretim iiyeleri, yardimcilari ve ogrenciler, serbestge her tiirlii ara tirma ve yayinda bulunabilirler. (1) 2547 sayili kanuna gore de yiiksekogretimin temel amaci, hiir ve bilimsel dii iinme giiciine, geni bir dtinya goriigiine sahip insanlarm yeti tirilmesidir. Gegen yedi yillik donemde iiniversitedeki gali malarda ara tirma ozgiirliigunii kisitlayici en kugiik bir miidahale olmami tir. 5. Universiteler, devlet biitgesinden saglananpdenekler di mda, doner sermayeler ve fonlar kurma yetkisine sahiptirler ve bagi kabul edebilirler. tiniversitelere yapilan nakdi bagi^lar, miikellef ki iler ve kurumlarca masraf kaydedilebilir. Bu imkan, bagi igin yeni kanunla getirilen onemli bir te vik unsurudur Anayasasi ve 2547 sayili kanun hiikiimlerine gore, vakiflann yiiksekogretim kurumlan kurmalari miimkiin olmu tur. Bu kurumlar kazang amaci gudemezler ve egitim-ogretim diizeylerinin en az devlet iiniversitelerindeki gibi olmasi zorunludur. Bu diizeyi tutturamayan vakif iiniversiteleri, kurduklari kurumlann bir devlet iiniversitesine baglanmasini pe inen kabul ederler. Anayasa ve kanunun bu hiikiimleri, devlet biitgesine yiik olmadan yiiksekogretim gengligine daha gok hizmet verme imkanmi saglamaktadir. BOLUMUN OZETi 1981 Reformunun amaci, yiiksekogretimi yayginla tirmak; yiiksekogretim kurumlanmizdaki egitimin kalitesini yiikseltmek; yiiksekogretimde ara tirmayi te vik etmek ve bunlann saglanmasi igin iiniversitelerimizi gagda bir yonetime kavu turmaktir. Yeni diizenlemede, Tiirk iiniversiteleri yonetimde ve akademik konularda merkezi bir kurumdan direktif almamakta; kararlanm kendileri vermektedirler. Yiiksekogretim Kurulu, sadece, onceki yillarda eksikligi duyulan planlama, koordinasyon ve denetimde yetkilidir. (1) T.C. Anayasasi (1982), in.26; m

19 Ugiincu Boliim YUKSEKOGRETIM KURULU DONEMI 6 Kasim 1981 tarihinde yiiriirliige giren 2547 sayili kanunla getirilen yeni diizenlemenin sonuglarmi ortaya koymak igin, yiiksekogretim diizeyinde yaratilan egitim ve ara tirma imkanlari ile bu imkanlarm sagladigi katkilara bakmak gerekir. Yiiksekogretimdeki yeni diizenleme ile yaratilan egitim imkanlari, once yiiksekogretim kurumlarmdaki arti, bu kurumlarm yurt gapmdaki dagili i ve bu kururnlarda ihtiyaca gore olu an ge itlilik agilarindan ele almabilir. Yiiksekogretimdeki fiziki kapasite arti i bu ekilde ortaya konduktan sonra, bu kapasiteyi i ler hale getirecek temel oge durumundaki ogretim elemanlari konusu incelenebilir. O^etim elemanlannin yeti tirilmesi, istihdami ve bu elemanlarin yurt gapmdaki dagili i ile ilgili veriler ortaya konabilir. Yaratilan egitim imkanlari konusunda ayrica bu imkanlarm kullanili- ma i ik tutmak iizere yiikseko^enim ogrencileri iizerinde durulabilir. Yiiksekogretime ogrenci alimi, yiiksekogrenim ogrencilerinin sayismda goriilen arti lar ve bunlarm degi ik bir goriiniimii olarak yiiksekogretim diizeyindeki okulla ma ile ilgili duruma bakilabilir. Yiiksekogretimin ba lica iiriinti, iiphesiz ogrenci ba arisi ve bilimsel-teknolojik alanlardaki bilgi iiretimidir. Buna ara tirma ve yaym da denebilir. Yiikseko^etimde her gaba bu iiriinler igindir. Yeni diizenlemeyle yaratilan imkanlarm ana hedefi de i te bunlardir. Amag, yiikseko^etimdeki ogrenci ba arismi artirmak, bilimsel ara tirma ve yaym gali malarma hiz kazandirmaktir. Yukarida sozii edilen nedenlerle kitabm bu boliimiinde, once yiiksekogretimdeki yeni diizenleme ile yaratilan egitim imkanlari iizerinde durulmaktadir. Bu imkanlar, sirasiyla yiiksekogretim kurumlari, ogretim elemanlari ve yiiksekogrenim ogrencileri alt ba^liklari altmda ortaya konmaktadir, Daha sonra yeni diizenlemenin iiriinlerine doniilmekte ve geli melerin bu yoniine ili kin gosterge ve kanitlar, ogrenci ba ansi, ara tirma ve yaym alt ba liklari altmda sunulmaktadir. 17

20 YUKSEKOGRETiM KURUMLARI Yeni diizenleme ile yiiksekogretim kurumlannda saglanan geli meler 1 yiiksekogretim kurumu sayilanndaki arti^lara, bu kurumlarm yurt gapmdaki dagiligma ve bu kurumlarda ihtiyaca bagli olarak ortaya gikan ge itlenmeye bakilarak incelenebilir. Yuksekogretim Kurumu Sayilanndaki Arti lar 20 Temmuz 1982 tarihinde yuksekogretim kurumlaruniz, 1981 Reformu gergevesinde yeniden te kilatlanmi tir. O giine kadar iiniversitelerin digmda kalmi olan akademiler ile ge itli bakanliklann btinyesindeki yuksekogretim kurumlarmdan bir kismi mevcut iiniversitelere baglanmi, bir kismi da bagimsiz iiniversiteler haline getirilmigtir. Bu diizenleme ile Tiirk egitim sistemi igindeki iiniversite-akademi ikiligi ortadan kaldmlmi ; bakanliklara bagli yiiksekokuuar iiniversitelerin gatisi altmda toplanmi tu:. Boylece, yiiksekogretim kurumlari arasmdaki koordinasyon eksiklikleri, gereksiz siirtii meler vb. 6nlenmi tir. Yeni te kilatlanma sirasinda, e^tim-ogretim ve ara tirmaya agirlik veren fakiilteler yamnda, daha gok bir meslege yonelik eleman yeti tirme ve beceri kazandirma amacmi giiden yiiksekokullar da agilmigtrr. Aynca, ara tirma yamnda yuksek lisans ve doktora programlan da diizenlemek iizere gegitli enstitiiler kurulmu tur. Ulkemizdeki yiiksekogretim kurumlannm bir gati altmda toplanmi olmasi, yiiksekogretim faaliyetlerinin toplumumuzun ihtiyaglarina ve kalkinma planlarmm hedeflerine uygun olarak yiiriitiilmesini kolayla tirmi tir. Eskiden da^nik bir bigimde ve biribirinden kopuk olarak faaliyet gosteren yiiksekogretim kurumlanmn ellerindeki imkanlar birle tirilerek, Turk yiiksekogretimi daha saglam bir yapiya ve daha verimli bir i leyi e kavu turulmu tur. Yiiksekogretimdeki yeni diizenleme ile ogretim yihnda 19 olan iiniversite sayisi, ogretim yilmda 29'a, fakiilte sayisi 183'ten 210'a, yiiksekokul sayisi 126, dan 174'e, yiiksek lisans ve doktora egitiminden sorumlu enstitii sayisi da bu yedi yilda 2'den llo'a yukselmi tir oncesi donemde yiiksek lisans ve doktora egitimi yapmayan enstitiiler, yeni diizenleme ile aragtirma ve uygulama merkezlerine donii tiiriilmii ; bunlann sayilari da artinlmigtir. Bugiin ge itli iiniversitelerimizdeki ara tirma ve uygulama merkezlerinin sayisi 170'e ula mi tir. 18

21 Yukseko^etim Kurumlarmm Dagili i Anayasamiz, yurdumuzun her k6 esindeki vatanda larimizm, egitim-ogretim imkanlarmdan e it haklarla yararlandirilmalarmi emretmi tir. Cumhuriyetimizin kurulu undan 1980 yilma kadar gegen siirede, egitim kurumlarmm yurt gapmda dengeli dagiliminm saglanmasi konusunda, ilk ve ortaogretim kademelerinde onemli geli meler kaydedilmi tir. Yiiksekogretim kademesinde ise, bu yonde yeterli sayilabilecek bir ilerleme saglanamami tir yilina kadarki durum incelendiginde, iilkemizde sadece Istanbul, Istanbul Teknik ve Ankara Universitelerinin bulundu^ goriiliir yillari arasinda universite sayisi 7'ye yiikselmi olmasma ragmen, yeni kurulan iiniversitelerden sadece ikisi (Atatiirk ve Karadeniz Teknik iiniversiteleri) Ankara, Istanbul ve Izmir illeri di indadir doneminde bu tig biiyiik ilimiz di mda 10 yeni iiniversite daha agilmi tir. Ancak, bu iiniversiteler 2547 sayili Yiiksekogretim Kanunu'nun yiiriirliige kondu^ 1981 yili sonuna kadar onemli bir geli me g6sterememi lerdir, Ogretim iiyesi sayisi ve egitim-ogretim faaliyetleri bakimindan istenilen diizeye ula amami olan bu iiniversitelerimiz, genglerimize yeterli bir hizmet sunamami lardir. Yiiksekogretim Kurulu'nun planli gali malari sonunda, bugiin, 67 il ve 22 ilgemizde en az bir yiiksekogretim kurumu kurulmu bulunmaktadir ( ekil 4). KARA DENIZ 0^" GiAESUN ' EILECK (S) SKISEH $ UFTFA AK DENiZ 1-3 YUKSEKOGRETIM KURUMU ( ) 4-40 YUKSEKOSRETIM KURUMU 40't3n fazla YUKSEKOdRETiM KURUMU ekil 4 YUKSEKOGRETIM KURUMLARININ YURT QAPINDA DAGILI^I 19

22 Yiikseko^etim Kurumlannda Qe itlilik Yeni duzenleme ile bir yandan yiikseko^etim kurumlarmm sayilari artinlip bir yandan da bu kurumlann biitiin yurda yayilmasi saglanurken, bir noktanm daha gozden kaguilmamasma gali ilmi tu:. Bu nokta, yuksekogretim kurumlarmm iilkenin ihtiyaglarmi en iyi kar ilayacak ekilde ge itlendirilmesidir. Yeni duzenleme ile yuksekognretim kurumlannda ihtiyaca gore olu an ge itlilige degigik ornekler verilebilir. Burada, bunlardan sadece ikisi iizerinde durulmaktadir. Bunlardan biri, iilkemizde biiyiik bir ihtiyag haline gelen ara insan giiciinii yeti ttrme amacmi giiden meslek yiiksekokuuan, ikincisi de egitimlerini bulunduklari yerde veya yapmakta olduklan i e devam ederken siirdiirmek isteyenlerin bu ihtiyaglarmi kar ilama amacini giiden merkezi agikogretim programlandir. 1. Meslek YiiksekokuUan: Yeni diizenleme ile iiniversitelerde kapasite artinlirken ihtiyag duyulmakta olan alanlara agirlik verilmi tir. Bunun bir sonucu olarak, ara insan giicii yeti tiren meslek yiiksekokullanna oncelik taninmi ve bu okuuarda sayi ve nitelikge hizli bir geli me gergekle tirilmi tir. Ortaogretim kurumlanndan mezun olanlarm daha biiyiik bir kismimn yiiksekogretime devam edebilmeleri igin fakiiltelerdeki kapasitenin istenilen hizla artinlmasi zordur. Ote yandan, ekonominin insan giicii ihtiyaci dii iiniildiigiinde, fakiiltelerden gok, ara insan giicii yeti tiren yiiksekokuuardaki geli melerin hizlandirilmasma ihtiyag oldugu ortaya gikmaktadir. Mesela, Tiirkiye'deki sanayi sektoriiniin her yil civarmda yeni teknikere ihtiyaci oldugu anlagilmaktadir. Bu durum, diger iilkelerde oldu^ gibi, iilkemizde de ara insan gucii yeti ttren meslek yiiksekokuuarmin geli tirilmesi gerekti^ni gostermektedir. Bu nedenle, yeni diizenleme ile diger alanlar yanmda bu alanda da onemli kapasite artinmlan gergekle - tirilmeye gali ilmi tir ogretim yilmda 54 olan meslek yiiksekokulu sayisi ogretim yilmda 96'ya, bu okullardaki program sayisi ise 229'dan 474'e gikanlmi tir. Meslek yiiksekokuuanndaki ogrenci sayisi, yukanda sozii edilen geli melerle 'den 'ye gikmigtir. Bir meslege yonelik ogretim yapan diger yuksekokullar da dikkate almdigmda, bu kurumlardaki toplam ogrenci sayisi o^etim yihnda , tir 20

23 Yeni diizenlemede, meslek yuksekokullarindaki tesis ve donatim ile bu okullarda uygulanmakta olan ogretim programlarinm geligtirilmesine ozel bir onem verilmi tir. Bu amagla, Diinya Bankasi'ndan 32,4 milyon dolarlik kredi almarak 8 meslek yiiksekokulunda elektrik, kontrol ve enstriimantasyon, endiistriyel elektronik, haberle me, makine, havalandirma ve sogutma, dokiim, tarim makineleri, in aat, petrol, petrokimya ve bilgisayar programciligi dallarmda egitim programlan geli tirilerek, bu programlar ileri iilkelerdeki uygulamalara paralel hale getirilmi ; 172 ogretim elemanmm yurt di mda egitim ve ogretimi saglanmi tir. Aynca, Yiiksekogretim Kurulu'nda list diizeyde bir Universite-Sanayi ili kileri Koordinasyon Kurulu kurulmu ve bu yolla sanayi ile yakm bir i birligi ba latilmi tir. Bu kurulun da yardimi ile yeni programlar, ilgili sektor yetkilileri ile g6rii iilerek tespit edilmi tir. Meslek yiiksekokullarmda uygulanmakta olan programlarda ogretimin bir kismi okulda, diger kismi ise ogrencilerin, i yerlermde fiilen gali malari suretiyle gergekle tirilmektedir, Meslek yiiksekokullarmda yeni diizenlemenin yayginla tirilmasi igin Diinya Bankasi ile siirdiiriilen goriigmeler olumlu bir ekilde sonuglandirilmi tir. Hazirlanan ikinci projede, 8 meslek yiiksekokulunda ba latilmi olan 12 programm 20 meslek yiiksekokuluna yayilmasi ve tip cihazlari bakim ve onarimi, bilgisayar bakim ve onarimi, kimya teknolojisi, gida teknolojisi, tekstil teknolojisi, turizm, ticaret, maliye, idare gibi alanlarda yeni programlann agilmasi 6ngoriilmii tiir. Bu geli meler saglanirken teknik egitim fakiilteleri ile mesleki egitim fakiiltelerinin teknik ogretmen yeti tirme kapasitelerinin artinlmasi ve bu okullardan daha nitelikli ogretmenler yeti tirilmesi igin gerekli tedbirlerin almmasi da unutulmami tir. Bu okullardaki programlann ve egitim-ogretim yontemlerinin dzellikle Milli Egitim Genglik ve Spor Bakanliginm istek ve ihtiyaglarma cevap verecek ekilde diizenlenerek geli tirilmesi gali malari siirdiiriilmektedir, 2. Merkezi Agikogretim Programlan: Yeni diizenleme ile orgiin yiiksekogretimdeki geli melerin yanisira, agikogretimde de onemli geli meler saglanmaya gali ilmi tir. Bulunduklari yerden veya gali makta olduklari i ten ayrilamamalari ytiziinden orgiin yiiksekogretimde yaratilan kapasitelerden yararlanamayan genglerimizin ihtiyaglarmi kar ilamak iizere, gretim yilindan 21

24 itibaren Merkezi Agikogretim Programlan ba latilmi ; iiniversiteler agikogretim uygulamalan duzenlemeye yetkili kilinmi tir. Anadolu Universitesi'nce yiiriitiilmekte olan Merkezi Agikogretim Programlannda, uzaktan egitim yontemleriyle iktisat ve i idaresi alanlarmda lisans diizeyinde egitim yapilmaktadu:. Merkezi Agikogretim Programlannda. ders kitaplan fasikiiller halinde ogrencilere posta ile ula tinlmakta ve dersler televizyondan, bazi hallerde hem radyo hem de televizyondan yayimlanmaktadir. Aynca, Anadolu Universitesi'nce gorevlendirilmi? olan ogretim elemanlan, hemen hemen biitiin orgiin yiikseko^etim kurumlannda, hafta sonlan ve diger giinlerin ak am saatlerinde agikogretim ogrencilerine ders konulan ile ilgili akademik dani manlik yapmakta: yiiz yiize egitim-ogretim hizmetleri sunmaktadirlar, iktisat ve i idaresi alanlannda uygulanmakta olan Merkezi Agikogretim Programlanmn ilk mezunlan iizerinde yapilan incelemeler, ilk defa YOK tarafindan ba latilan bu programlann beklendigi gibi bir hizmet vermekte oldugunu gostermektedir. Bu programlann, iilkemizde ozellikle Dogu ve Giineydo^ Anadolu bolgelerinde bulunan, kirsal kesimlerde oturan; evli ve gocuklu olan, mekan ve imkan darligi geken, bir i te gali mak zorunda bulunan, alt ugtaki gelir dilimlerinde yer alan ve daha ileri ya larda bulunan vatanda lanmiz igin etkili ve verimli bir yuksekogrenim firsati, bir umut ve giki kapisi oldu^ ortaya gikmaktadur. (1) Ulkemizdeki ilkokul o^etmenlerinin e^tim diizeylerinin yiikseltilmesinde de agikogretim programlanndan yararlanilmaktadu:. Daha onceki yillarda, lise diizeyinde ogrenim veren ilkogretmen okullanndan mezun olmu bulunan ilkokul ogretmenleri Egitim Onlisans Programma alinmaktadirlar. Anadolu Universitesi'nin Agikogretim Fakiiltesi'nce yiiriitulen bu programa ogretim yilinda katilan ilk gruptaki ogretmenlerden 'si bu programi ba an ile tamamlayarak diplomalanm almigtir ogretim yilmda bu programa ogretmen devam etmi tir ogretim yilinda, Bati Avrupa iilkelerinde gali makta veya bu iilkelerde oturmakta olan genglerimizin yiiksekogrenim (1) The Open Education Faculty of Anadolu Univeisity, July 1988, Anadolu Oniversitesi Basimevi, Eskigehir, s

25 ihtiyaglarmm agikogietim yontemiyle kar ilanmasi amaciyla Anadolu Universitesi'nde Bati Aviupa Projesi adi altmda bir uygulama ba latilmi tir. Bu proje, geni leyerek siirrnektedir. OCRETiM ELEMANLARI Yiiksekogretimdeki yeni diizenlemede, egitim-ogretimin kalitesini yiikseltmenin ve ara tirma-yayin gali malarini hizlandirmanm temel arti sayilan nitelikli ogretim uyesi yeti tirme, ogretim elemanlannin sayisini artirma ve bunlann yiiksekogretim kurumlarina dengeli dagilimini saglama konularina ozel bir onem verilmi - tir. Bu konuda alinan tedbirlerin sonucu olarak onemli ilerlemeler kaydedilmt tir. A agida bunlarla ilgili bazi objektif kanitlara yer verilmektedir. O^etim tiyesi Yeti tirme Qali malari Yeni diizenlemede, yuksekogretimdeki egitim-ogretimin kalitesinin yiikseltilmesinde ana ogenin o^etim iiyesi oldugu du tincesiyle hareket edilmektedir. Bu du iinceyle, ogretim iiyesi sayisini artirmak ve daha iyi yeti mi ogretim uyelerine sahip olmak igin gaba harcanmaktadir. Ogretim tiyesi yeti tirme konusunda, ozellikle yeni kurulan yiiksekogretim kurumlannm ihtiyaglarmm kar ilanmasina gali ilmaktadir. Bilindigi gibi 1416 sayili kanuna gore her yil o^etim iiyesi yeti tirmek iizere, yurt di ina 200 dolaymda resmi burslu o^enci gonderilmektedir sayili kanun yiirurluge girmeden once iiniversite imkanlari ile yurt di ina gonderilen geng elemanlarin sayismin son derece sinirli oldugu hatirlardadir. Bu durumun duzeltilmesi igin 1986 yilmda 2547 sayili kanuna 260 sayili Kanun Hiikmiinde Kararname ile eklenen bir hukum uyannca, ara tirma gorevlilerinin yiiksek lisans, doktora ve uzmanlik gali malari igin yurt di ma gonderilmelerine ba lanmi tir. Biitiin masraflari kendi iiniversitelerince kar^ilanmak iizere, 1987 yilmda 157, 1988 yilmda ise 345 ara tirma gorevlisi bu amagla segilmi ; ba ta Amerika Birle ik Devletleri ve Ingiltere'dekiler olmak uzere taninmi iiniversiteler bu adaylari yiiksek lisans ve doktora programlarma almayi kabul etmi ler ve adaylar bu universitelerdeki ogrenim ve ara tirmalarma ba lami lardir. Daha biiyiik sayida ara tirma gorevlisinin gonderilmesi amaciyla adaylarm yabanci dil bilgilerinm artinlmasi igin gali malar surdiiriilmektedir ( ekil 5) sayili kanunla gergekle tirilen iiniversite reformundan sonra, 23

26 iiniversitelerimiz mezunlarinin yuksek niteligini goz ontinde tutan yabanci iiniversitelerin, bunlari yiiksek lisans ve doktora gali malarina almakta tereddiit etmemeleri memnuniyet verici bir durumdur oncesi, iiniversiteler ve akademilerde asistan sayisi 6 OOO'i gegmezken, bugiin ogretim iiyelerinin kaynagini te kil eden ara tirma gorevlisi sayisi 12 OOO'i a maktadir. Bu sayinin artinlmasi igin gali malar siirdiiriilmektedir. Ba ka iilkelerin iiniversitelerinde, ogretim yiikiiniin bir boliimti yardimci dogentler ve ogretim gorevlilerinin iizerindedir. Bu iiniversitelerde, doktorasini tamamlami olan elemanlarin, "assistant professor", "senior lecturer" veya "maitre de conference" gibi unvanlarla ders verdikleri goriilmektedir. Amerika Birle ik Devlet- ingilizce Fransizca Almanca , Anadolu Duzenleyen Kurulu?: Hacettepe Marmara 1987 Anadolu, Ataturk, Dokuz Eyiul Ege, Firat, Gazi, Istanbul Karadeniz, Marmara, ODTU Uludag 1988 Hacettepe, Anadolu Marmara, Bo^azigi Dokuz Eyliil, Ege, Gazi Istanbul, Uludag ekil 5 YABANCI DiL KURSLARINA KATILAN OGRETiM ELEMANLARI 24

27 leri ve Ingiltere'de, yetenekli geng ara tirmacilar doktoradan sonra herhangi bir sinava girmeden dogent olarak bile atanabilmektedirler. Bu iilkelerin universitelerinde, ogretim yukiiniin onemli bir boliimunii bu geng ogretim uyeleri ta imaktadir. Soz konusu ulkelerde, bir profesore 120 ile 150 arasmda ogrenci dii^erken, bu miktarm ogretim elemani ba ina dolayina inmesi, sozii edilen geng elemanlarm ogretime katkilarinm biiyiikliigiinii gostermektedir (Tablo 1). Tablo 1 BAZI YABANCI ULKELERDE (1984) VE TURKIYE'DE (1988) OGRENCi-OGRETiM ELEMANI ORANI (1) d^etim Elemani Profesor + Doqient iiniversite Adi (tjlkesi) Ba ina O^enci Sayisi Ba^ina O^enci Sayisi Barselona Universitesi (ispanya) Rene Descartes Universitesi (Fransa) Manchester Universitesi (ingiltere) Helsinki Universitesi (Finlandiya) Viyana Universitesi (Avusturya) TURKiYE (Genel) 13,6 120 * Bu sayi hesaplanirken yari zamanh olan ogretim uyelerinin ikisi bir ogretim uyesi gibi kabul edilmi^tir, Ytikseko^etimde yeni diizenlemeden onceki donemde, doktorasmi tamamlami veya tipta uzmanlik yetkisi kazanmi bir ki i, ders verebilmek igin 6-7 yil gibi uzun bir siire bekliyordu. Qunkii, universitede ders verebilmek igin dogentlik smavlarmi tamamlami olmak gerekiyordu sayili kanunun getirdigi bir hiikiimle, doktorasini tamamlami, tipta uzmanlik yetkisi kazanmi veya sanatta yeterlik almi olanlardan, ara tirmalarmda yeterligini kanitlami ki ilerin, yardimci dogent olarak ogretim iiyeligine atanmalari miimkiin kilmmi tir. Bu ihtiyaca 6 Kasim 1981 oncesinde de basmda yer verilmi, doktora yapmi asistanlarm ogretim iiyesi sayilmamasi kinanmi tir, (2) O^etim Elemani Sayismdaki Arti Iar Yiiksekogretimdeki son diizenleme oncesinde ozellikle yeni kurulan iiniversitelerde onemli olgiide ogretim elemani eksikligi (1) Yabanci iilkelerle ilgili bilgiler, UNESCO Statistical Yearbook 1987, pp , den alinmi tir, (2) Kongar Emre, Milliyet Gazetesi, 14 Nisan