GDO lar ve ETKÝLERÝ GDO

Transkript

1 lar ve ETKÝLERÝ Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN (Ankara Üniversitesi ZF): Sayýn ODA Baþkanýmýz, deðerli hocalarým, deðerli meslektaþlarým, Türkiye'nin dört bir yanýndan gelen deðerli konuklar, Teknik Kongremizin 4. gününde Ýkinci Panelimizi baþlatýyorum. Önceleri bu tip toplantýlara baþlarken, 'lar kapýmýza dayandý þeklinde bir cümle kurarak baþlardým, artýk "'lar içeriye girdi" diyoruz. Bundan sonraki toplantýlarýmýzý da hep böyle açacaðýz herhalde. Bunlar çeþitli þekillerde ülkemizde ürün olarak kullanýlýyor ya da bitki olarak ekiliyor tam olarak bilemiyoruz ama bir þekilde içeriye bunlarýn girdiðini biliyoruz yýlý Türkiye için daha önemli bir yýl. Çünkü üretici firmalar tarafýndan 2005 yýlý transgenik buðdayýn dünya üzerinde yaygýn olarak ekilmeye baþlanacaðý yýl olarak belirlenmiþ ve hedeflenmiþti bundan yýllar önce. O yýlýn içerisindeyiz þimdi. Geniþ bir tüketici nüfusa sahip olduðumuz için buðday açýsýndan ve ayný zamanda buðdayýn çok önemli gen kaynaklarýnýn da bulunduðu bir ülke olduðumuz için bizim açýmýzdan ayrý bir önemi olacak bu yýlýn. Bu ürünler bir þekilde kullanýlýyor. Kimilerinin dediði gibi acaba bunlar gerçekten frankeþtayn ürünler mi? Bunlarý yediðimiz zaman hemen ölüyor muyuz böcekler gibi? Yoksa kimilerinin dediði gibi "Bunlarý yiyin hiçbir þey olmaz, masumdur bunlar, hiçbir zararý yoktur" denilen ürün tipleri mi? Biz bunlarý burada bilimsel platformda, gerçek sahipleri ile tartýþmaya çalýþacaðýz. Burada gerçek sahipleri diyorum.bu deyimi kullanmak zorundayým. O zaman diyeceksiniz ki gerçek sahibi olmayanlar da mý var? Bu ülkede milyonlarca insanýn karþýsýna çýkýp da bu konularda bir þeyler söyleyen kiþilere rastlýyoruz çoðu kez. Ama bunlar konuþmalarýnda transgenik bitki ile hormonlu bitkiyi ayný kefeye koyan, ikisini ayný þey zanneden ve bu konuda dakikalarca konuþan konuþmacýlar olabiliyor ya da tavuklara verilen antibiyotikle mýsýrdaki antibiyotiðe dayanýklýlýk genini ayný þey sanan insanlarý günlerce dinliyoruz. Daha da ötesi büyük bir sakinlikle hiçbir þey yokmuþ gibi Amerika bunlarý halkýna yediriyor, siz de rahatlýkla yiyebilirsiniz diyen kiþilere de maalesef rastlýyoruz. O açýdan bu insanlar olduðu sürece bu konunun gerçek sahipleri vardýr ya da yoktur diye iki kýsma ayýrmakta ben hiçbir sakýnca görmüyorum. Bugünkü konuklarýmýz bu konuyu bize çok iyi þekilde açýklayacak, her türlü tartýþmaya cevap verecek þekilde gerçek sahibi olan kiþiler. Bu tip toplantýlarýn çok olmasý, gerçek olmayan sahipleri zaten kendiliðinden ortadan kaldýracaktýr. Bu deðerli 5 tane konuþmacýyý þimdi davet edeceðim, bizlere bu güzel ortamý hazýrladýðý için özellikle ODA Baþkanýmýza, Bilim Kurulu Baþkanýmýz ve Üyelerimize ve tüm emeði geçenlere bir kere daha teþekkür ediyorum. Þimdi deðerli konuþmacýlarýmýzý programdaki sýraya göre buraya davet ediyorum. Sayýn Prof. Dr. Þeminur TOPAL, Doç. Dr. Candan GÜRAKAN, Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ, Petek ATAMAN, Dr. Servet KEFÝ. Þimdi izin verirseniz, çalýþma yöntemimizden kýsaca bahsetmek istiyorum. Konuklarýmýza tanýnan süre 20 dakika bunu 15 artý 5 þeklinde, 2 tur halinde yapmayý düþünüyoruz. Ýlk turda sayýn konuþmacýlar fikirlerini söyledikten sonra konuyu tartýþmaya açacaðýz. Çünkü burada sizlerin fikirleri de bizim için çok önemli. Tartýþmalar tamamladýktan sonra tekrar konuþmacýlara 5'er dakika söz vererek, son sözlerini ve 8 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

2 lar ve ETKÝLERÝ sonuç kýsmýný bir þekilde tamamlamýþ olacaðýz. Sayýn Prof. Þeminur TOPAL, Yýldýz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyomühendislik Anabilim Dalý öðretim üyesidir. Mikrobiyoloji, tarýmsal biyoteknoloji, biyogüvenlik ve kalite yönetimi üzerine çok deðerli çalýþmalarý ve çok deðerli makaleleri bulunmaktadýr. Buyurun. Prof. Dr. Þeminur TOPAL Yýldýz Teknik Üniversitesi Sayýn Baþkan, deðerli meslektaþlarým, deðerli katýlýmcýlar, aslýnda sözlerime öncelikle Gökhan Bey'e ve ekibine teþekkür ederek baþlamak istiyorum. Çünkü ben gýda konusunun multidisiplinler yapýsý nedeniyle hep gurbet elde çalýþmak zorunda kaldým ama þimdi aile ocaðýnda hissediyorum kendimi. Ve buna vesile olduðu için de kendisine sonsuz teþekkürlerimi sunuyorum. Çok sevgili arkadaþlarým ve meslektaþlarýmla beni buluþturduðu için özel bir mutluluk duyduðumu da ifade etmek istiyorum. Aslýnda biraz karakteristik panel olma özelliðinin dýþýna çýktýk, Gökhan Bey'in ve sayýn Baþkanýn da onayýyla. Çünkü bu konular birçoðumuz için daha yeni konular belki biraz daha görsel hale getirirsek ilgi yoðunluðunu saðlamýþ oluruz diye düþündük. Ýzin verirseniz ben size mümkün olduðu kadar görsel olarak birtakým bilgi takviyesiyle sunmaya çalýþacaðým. Þimdi öncelikle transgenik ürün ya da genetik modifiye ürün ya da genetik olarak deðiþtirilmiþ ürün nedir onu tanýmlamaya çalýþalým. Genellikle bir canlýya bir ya da daha farklý yabancý organizmanýn ya da yabancý canlýnýn genlerinin transferi ki biz buna transgen diyoruz esasýna dayanan proses sonucu elde edilen canlý organizmalar genetik modifiye organizmalar, transgenik organizmalar veya bu þekilde üretilen ürünlerde genetik olarak deðiþtirilmiþ ürünler veyahut ta transgenik ürünler adýyla bilinmekte. Þimdi gen yapýsýndan nasýl müdahale ediyoruz bunu biraz daha iyi anlayabilmek için izin verirseniz, canlý organizmalardan yola çýkarak bu yolculuðu sürdürelim. Biliyorsunuz ki bütün canlýlar, en küçük birimi olan hücrelerden yapýlmýþ durumda ve hücrenin esas nüvesini teþkil eden de ortadaki çekirdek bölümündeki kromozomlar ve bu kromozomlarýn üstünde tüm canlý organizmanýn niteliklerini ortaya koyan þifreyi bilgi þifresini taþýyan veri bankasý niteliðindeki yapý da genler. Ve bunlar çekirdek bölgesi içerisindeki kromozomlarýn üzerinde lokalize olmuþ sarmal yapýlar niteliðinde. Bütün bunlarýn biraraya gelmesi tüm canlýlarýn karakterlerini ortaya çýkaran özellikler. Bu canlýlar üzerindeki genlerin dizilimi kromozomlarda belli bir sýrayla olmakta ve bu sýra o canlýnýn genel karakteristiðini ortaya koymakta ve o canlýya ait tüm spesifik bilgileri ortaya çýkarmakta. Ancak siz bunlar üzerinde herhangi bir deðiþiklik yaparsanýz o canlýnýn temel birtakým karakteristiðini ve buna baðlý olarak türev deðiþiklikleri de üretmiþ duruma geçersiniz. O halde bu gen dizilimleri gerçekten o canlýya has çok spesifik bilgiler içeriyor. Aslýnda bunlarýn çok karmaþýk yöntemlerle belirlenmesi mümkün. Bu belirlemeye de baktýðýmýz zaman týpký bir þifre bir harita gibi bunlarý belli bir yerleþim ile doðada görebilmek mümkün. Genetik deðiþimler sonucu birtakým sonuçlar ortaya çýkmakta. Bunlarýn bazý koþullarda yararlanabilir taraflarý var ama bazý koþullarda patolojiye yani hastalýða varan sonuçlar doðuruyor. Günümüzde en yoðun olarak tartýþýlan genetik modifikasyon sonucu þekillenen hastalýklarda koroner kalp hastalýklarý alzaymer veya deli dana uzantýlý hastalýklar ya da ciddi, geri dönüþümsüz travmalar olarak ifade edilebiliyor. Bunu geniþlettiðimiz zaman diyabetten kronik kalp hastalýðýna romatizmadan arterioskleroz kadar varan birçok saðlýk sorununu da birarada yaþayabilmek mümkün. Peki genetik modifikasyon uygulamalarý nedir bunlarý örneklediðimiz zaman 3 temel gruba ayýrmamýz mümkün. Bir tanesi geniþ aktarýmlar dediðimiz bir canlý aleminden bir baþka canlý alemine yaptýðýmýz transferler. Yani örneðin bir bakteriden, ki bacillus thuringiensis bunun en sýk gördüðümüz örneði. Toksin TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

3 lar ve ETKÝLERÝ genini alýp, bitkinin kendisine aþýlamak ve dolayýsýyla da bakteri genini taþýyan ve yabancý organizmalara, canlýlara, böceklere karþý mesela dayanýklý hale getirilmiþ bitki üretiminde olduðu gibi. Ýkinci uygulama kapalý aktarýmlar dediðimiz uygulama. Ayný canlý alemi içinde birinden diðerine gen transferi yapmak. Bunu örneklemek gerektiðinde örneðin Hindistan'da genetik modifiye pirinç üretiminin tüketilmesine baðlý olarak zaman içinde gece körlükleri þekillendi. Bunun da temel nedeni biliyorsunuz Hintliler'in temel gýdasý pirinç ve pirinç bünyesinde A Vitamini'ni sentezleyen özel karakterler var. Ancak genetik modifiye pirinç üretildiðinde bu karakter özelliði ortadan kalkýyor, dolayýsýyla pirinç A Vitamini'ni artýk sentezleyemiyor ve halk temel gýdasý olan pirinci aldýðý zaman da A Vitamini eksikliðine baðlý olarak birtakým problemler yaþamaya baþlýyor. Ýþte buna karþýt olarak þimdi günümüzde reyhan bitkisi ile pirinç bitkisinin genetik transferleri yapýlarak bu sýkýntýnýn giderilmesine çalýþýlýyor. Bu da kapalý aktarýmlarýn örneði olarak ifade edilebilir. Bir diðeri de dönüþtürme dediðimiz þey. Bir önceki slaydýmýzý hatýrlarsanýz burada genlerin belli bir dizilimle mevcut olduklarýný söylemiþtik. Burada mevcut olan karakterde yer deðiþikliði yapmak suretiyle halen mevcut olan özelliði bir baþka forma dönüþtürmek biçiminde deðerlendirilebiliyor. Örneðin bir eþeleþi koli bakterisinden enzim sentezinin yoðunlaþtýrýlmasý gibi birtakým özellikleri hýzlandýrmak ya da yavaþlandýrmak suretiyle canlýya kazandýrýlabiliyor. Ýþte bu uygulamalar günümüzde birçok tarýmsal ürüne aplike edilir, uygulanabilir durumda. Bunlarýn baþlýcalarý mýsýr ve soya. Tabii baþkalarý da var, pirinç, pamuk gibi Ancak sadece mýsýrý ve soyayý tüketmekle kalmýyorsunuz, bundan yapýlmýþ birçok türev ürünle siz bu genetik deðiþikliði bünyenize almýþ oluyorsunuz. Örneðin mýsýr türevlerini düþünürseniz, tüm þekerlemeler, bebek mamalarý, çorbalar ve benzeri gibi olayý çeþitlendirmemiz mümkün. Nitekim Türkiye'deki þeker teknolojisine baðlý daha doðrusu þeker pancarý yetiþtiriciliðine baðlý kýsýtlamalarýn sonucunda da günümüzdeki mýsýr tüketimi Türkiye'de son derece artmýþtýr. Çünkü glikoz þurubunun üretilmesi için temel madde mýsýr haline gelmiþtir ve mýsýr ithalatý da aðýrlýklý olarak türev gýdalarýnýn tüketiminde kullanýlmaktadýr. Þimdi nedir genetik kaynaklar; gýda ve tarýmsal amaçlý kullanýlan baktýðýmýz zaman bitki hayvan ve diðer biyolojik etmenlerden oluþan tüm kaynaklar bu olayýn baþlangýç, hareket noktasýný teþkil edebilir. Bitkiler olabilir, balýklar ve diðer su ürünleri olabilir ya da bakteriler, virüsler, mayalar, küfler, mantarlar olabilir ya da toprak canlýlarý olabilir. Bunlarýn hepsi biraraya geldiðinde biyoçeþitlilik dediðimiz olayý ve doðal olarak da sürdürülebilirlik dediðimiz kavramý oluþturan temel yapýlardýr. Bu uygulamalarýn yayýlýmýna bakacak olursak temelde 1996'dan itibaren ticari boyutlu olarak uygulamaya geçmiþ çalýþmalar. Yani geçmiþi çok yeni. Ancak yayýlým hýzý son derece fazla. 1996'da baþlamýþken 2000 yýlýnda 1.7 mil-yon hektara ulaþmýþ durumda yýlýnda 70 milyon hektara ulaþmýþ. Transgenik ürünler bu durumda 1996 yýlýndan 2003'e kadar 40 kat bir artýþ göstermiþ. Ve 18 ülkede 7 milyon çiftçi tarafýndan transgenik ürün tarýmý yapýlýyor. Bunlar 2003 yýlý itibariyle uluslararasý ISSN diye bildiðimiz tarýmsal verileri oluþturan temel teþkilatýn verileridir. Ve baþlýca 4 ülkede yaygýn hale geçmiþtir. Birleþik Amerika bunlarýn baþýnda, sonra Arjantin, Kanada ve Çin geliyor. Burada dikkatinizi çekmek istediðim bir husus var. Bizim de ithalat yaptýðýmýz ülkelerin baþýnda gelen ülkeler bunlar. Ancak 2003 yýlýnda buna Endonezya, Polonya, Ýspanya gibi ülkeler de eklenmeye baþladý. Aslýnda 2003 yýlý rakamsal deðerleri de elimde var ama süre kýsýtým nedeniyle bunlara çok fazla girmek istemiyorum ancak temel olarak soya, mýsýr, pamuk ve kanola bu ürünlerin baþýnda gelmekte. Biraz önce de söylediðim gibi Hindistan, Brezilya ve Endonezya bu yeni üretimlerin aðýrlýklý olarak baþlatýldýðý ülkeler içerisinde. Bunlarýn en fazla uygulamasý herbisite dayanýklý olanlar. Ondan sonra yüzde 15'lik oranla böceklere dayanýklý bitkilerin geliþtirilmesi ve bir grubu da yüzde 8 kadar her iki özelliðe dayanýklý olanlar teþkil ediliyor. Ancak bunlarýn yanýnda tuzluluða dayanýklý hale getirilmiþ bitkiler, kuraklýða dayanýklý hale getirilmiþ bitkiler ya da et verimi artýrýlmýþ balýklar, okyanus balýklarýnýn soðuða dayanýklýlýk antifriz geninin normal su balýklarýna taþýnmasý gibi uygulamalar da yaygýn uygulamalar arasýnda yer almakta. Günümüzde orman alanlarýna da bu uygulamalar þiddetle yayýlmakta ve 70 milyon hektarlýk uygulama bugün itibariyle 70 milyar dolarlýk bir pazar sonucunu doðurmakta. Önemli bir rant ortada ve tartýþýl- 10 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

4 lar ve ETKÝLERÝ makta. Tarýmsal alandaki yaygýnlýklarý da gün geçtikçe artmakta. Aslýnda týpta da bu uygulamalarýn yaygýn kullanýmlarý var fakat bunlar aþý gibi, taný kitleri gibi ya da birtakým tedavi ürünleri gibi çok daha verimli sonuçlar alýnabilen durumda. Ancak tarýmdaki boyutu biraz daha farklý. Bu aktarýmlar genellikle bir bakteriden ya da virüsten kaynaklanan uygulamalar olabiliyor, fizyon veya mikropartikül bombardýmaný dediðimiz uygulamalar olabiliyor, aðýr metal tuzlarýyla bombardýman yapmak veya yüksek voltajda gerilimle elektriksel yüklerin mikroenjeksiyonu biçiminde uygulanabiliyor ya da hücre içerisine atýþ tekniði dediðimiz teknikle uygulanabiliyor ve ribozomlarla taþýnabiliyor. Þimdi bunlara bir örnek olmasý bakýmýndan mýsýrdaki genetik modifikasyon çalýþmasýný silah atýþ tekniði dediðimiz yöntemle görebiliyorsunuz. Burada hangi geni alacaksak, o gen ilgili enzimler vasýtasýyla kesiliyor ve bir bakteri DNA'sýna aþýlanýyor. Ve ondan sonra bakterinin çoðalma hýzýna baðlý olmak üzere amplifikasyon (kopyalama) dediðimiz çoðaltma iþlemine tabi tutuluyor ve buradan da bitki dokusuna silah atýþ tekniðiyle mikropartiküllere baðlandýrýlmak suretiyle bitki dokusuna atýþý gerçekleþtiriliyor. Ýþte bu noktadan sonra tamamen karakter deðiþtirmiþ ve toksini sentezleyebilen bitki haline dönüþebiliyor. Diðer bir uygulama örneðini verecek olursak klonlama dediðimiz uygulama yine bir restrodüksiyon enzimiyle istenilen yem parçacýðý kesiliyor, bir vektörden alýnan bu gen parçacýðý da organizmaya nakledilerek bakteri organizmasýna hýzla çoðalmasý ve transformasyonu saðlanabiliyor. Bir baþka uygulamasý plazmitler vasýtasýyla yapýlan klonlama ki burada en çok tartýþýlan özellikle antibiyotiðe direnç genine baðlandýrýlarak üretiminin saðlanmasý ve böylece tanýda özellikle antibiyotiðe direnç genini taþýyan canlýlarýn hayatta kalabilmesi felsefesinden hareketle saflaþtýrma kolaylýlýðýnýn saðlanmasý. Bir diðer uygulama hepinizin canlý örneðini tarihsel platformda yaþadýðýnýz "Dolly" örneði. Burada da hedef hücre hangisiyle döllendikten sonra bunun çekirdek yapýsý uzaklaþtýrýlýyor ve ondan sonra da hangi donerden yararlanmak istiyorsak onun çekirdek yapýsý bir elektriksel füzyonla yeni nükleotidi oluþturuyor. Ancak bunun sonucunda canlý organizma annenin ayný karakterlerini taþýyor. Yani Dolly örneðinde en baþlýca vereceðimiz kritik faktör, Dolly'nin annesi 6 yaþýndaydý ve Dolly doðduðu gün 6 yaþýn karakterlerini taþýmaya baþladý ve sonuç itibariyle Dolly 13 yaþýnda yani normal yaþam sürecinde 5-6 sene sonra ölüme mahkum kaldý. Dolayýsýyla bu tarz bir uygulama yeni jenerasyonda baþlangýç yaþýnýn da çok ileri olmasýný doðurabiliyor. Yine uygulamalarý destekleyici, sonlandýrýcý, direnç kýrýcý ve vurucu dediðimiz 4 temel teknikle oluþturulabiliyor ve ayrýca antibiyotiðe direnç genine baðlanarak üretilmesi ciddi biçimde tartýþýlýyor. Kontrolü esasýna baktýðýmýz zaman ya proteine dayalý yöntemler kullanýlarak ya da DNA belirlemeye dayalý yöntemler kullanýlarak bunlarýn kontrolleri saðlanabiliyor ama esas önemli olan genomik deðerleri dediðimiz yüzde kopya deðerinin ortaya çýkarýlmasý. Esas tartýþýlan da zaten problemin proteinden mi kaynaklandýðý yoksa genden mi kaynaklandýðý konusu. Burada da gördüðünüz gibi birtakým karmaþýk test yöntemleri var. Bunlardan gene baðlý olanlar, PSR tekniði ile olan, vesternblott dediðimiz proteine baðlý olan teknikle olan. Ama her halükarda kontrol yöntemleri günümüz içerisinde artýk oturan yöntemler haline dönüþtü. Ve böylece ekosistem boyutuyla da olayý etkileyen birtakým yansýmalarý doðmuþ durumda. Yani siz bu genetik TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

5 lar ve ETKÝLERÝ modifiye organizmalarý ürettiðiniz zaman bunlarýn doðadaki ekimleri ile doðaya salýnýmlarý gerçekten diðer genetik modifiye olmayan canlýlarý ve bitkileri de kontamine etmek, bulaþtýrmak gibi sonuçlarý doðuruyor. Günümüzdeki küreselleþme boyutuyla birleþtirirsek olayý, bu tarz biyoçeþitliliði etkileyecek çalýþmalar sonuçta insanlarý umut, tatmin ya da kuþku arasýndaki ikilemlere sevketmek durumunda kalmýþ ve biyogüvenlik kaygýsýnýn yaþanmasýna neden olmuþtur. O halde tüketici aleyhine de birçok belirsizlikler ortaya çýkmýþ durumdadýr. Fakat en çok tartýþýlan olayýn saðlýk, çevresel, hukuk ve etik boyutuyla olan yönleridir. Bunlarý özetlemeye sürem izin verdiði sürece devam edip sonra keseceðim. Allerjen etkisi en çok saðlýk açýsýndan tartýþýlýyor. Günümüzde artan alerjiler buna baðlanýyor. A vitamini kýsýtlayýcý etkisi çok tartýþýlýyor. Metabolizmaya zarar verip enzimatik deðiþiklik yaptýðý özellikle deli dana ve alzaymer gibi hastalýklarý tetiklediði konusunda ciddi tartýþmalar var dünya genelinde. Baðýþýklýk sistemini etkileyip, canlýlarýn antibiyotiðe direncini kýrdýðý konusunda çok ciddi kuþkular var. Ve ileriye yönelik antibiyotik tedavilerinin cevap vermeyeceði sorularý günümüzde kuvvetleniyor ve tartýþýlýyor. Bunun dýþýnda da ürün ve risk güvenci boyutlarýyla, çevre ve tarýmsal etkileri söz konusu. Ancak arzu ederseniz, þu sözle bitirmek istiyorum günümüzde bu teknolojinin fayda ve zararlarý kefeye konup tartýldýðýnda gerçekten yararlý mýdýr, bir armaðan mýdýr yoksa reddedilmesi gereken bir teknoloji midir tartýþmasý tüm dünya genelinde sürüyor. O zaman bizim þu an itibariyle yapmamýz gereken þey, bu tartýþmalara kulak verip, bu ürünlerin masumiyeti ispatlanmadan, üretimlerine ve ithalatlarýna izin vermeme konusunda daha kararlý ve ýsrarlý yapýmýzý sürdürmek. Sanýyorum tekrar söz vereceksiniz, bir miktar daha ondan sonra devam etme þansým olacaktýr diye düþünüyorum. Teþekkür ederim. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Zamandan kazanmak açýsýndan konuþmacýlarýn yaptýðý deðerli konuþmalarý özetlemek yönteminden vazgeçiyorum. Bu hakkýmý sayýn konuklarýn soru sormasýna ilave ediyorum. Onun için hemen ikinci konuþmacýmýzý kürsüye davet ediyorum. Sayýn Doç. Dr. Candan GÜRAKAN. Ortadoðu Teknik Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gýda Mühendisliði Bölümü öðretim üyesidir sayýn konuþmacýmýz. Gýdalardaki patojenler, gýda güvenliði, bakteri genetiði ve bakteriosinler üzerine çok deðerli çalýþmalarý ve makaleleri bulunmaktadýr. Buyurun efendim. Doç. Dr. Candan GÜRAKAN ODTÜ Gýda Mühendisliði Teþekkür ederim sayýn Baþkaným. Ayrýca ZMO'ya da teþekkürlerimi sunuyorum, böyle güzel bir toplantýya beni davet ettiði için. Benim konuþmam biraz daha farklý olacak aslýnda. Etkilerini çok fazla tartýþmak istemiyorum. Etkilerinden daha ziyade, genetik modifiye organizmalarýn tanýsýndan, taný yöntemlerinden bahsetmek istiyorum ve Bt11 mýsýrýn laboratuvarlarýmýzda tanýnmasýndan biraz bahsetmek istiyorum. 'lar nedir, buna girmeyeceðim, Þeminur Haným çok güzel bir baþlangýç yaptý benim için. Kendisine çok teþekkür ediyorum, bu þekilde çok fazla detaya girmeyeceðim. Ama yine de kýsaca söyleyecek olursak genetik yapýsý deðiþtirilmiþ organizmalar genetik materyalleri doðal çiftleþme veya doðal rekombinasyon ile oluþamayacak þekilde deðiþtirilmiþ organizmalar olarak tanýmlanmakta. Avantajlarý ve dezavantajlarý var dediðimiz gibi kuraklýða, sýcaða, soðuða, böceklere ve virüslere karþý dirençli bitkiler geliþtirmek mümkün bu þekilde. Besin ihtiyacýný gidermek mümkün. 'larýn dezavantajlarý ise gen kaçýþlarý, biyogüvenlik, allerjik reaksiyonlar, antibiyotik direnç genlerinin insan vücuduna yerleþebilmesi, toksik etkiler, bilinmeyen etkiler, literatürde karþýlaþtýðýmýz dezavantajlarý ve en önemlilerinden biri bana göre biyoçeþitliliðin kaybolmasý. Onaylý ürünler dedim aslýnda ama onaylý ürünler derken bir iki tane örnek vermek istedim. ABD'de onaylý olan birçok ürün bulunmakta þu anda. Bunlardan mýsýr, domates, soya, pamuk ve pirinçten biraz önce Þeminur Haným da bahsetti. Birçok deðiþik ürünle karþýlaþabiliyoruz. Yalnýzca 2 örnek üzerinde durdum bu konuþmamda. Sürenin de kýsýtlý olmasý nedeniyle. AB'de onaylanan yalnýzca 4 adet mýsýr çeþidi var. ABD'de ise 17 adet. ABD'de AB'de onaylanan genetiði deðiþtirilmiþ domates yok. Halbuki ABD'de 6 adet onaylý domates çeþidi mevcut. Yine domateslerden bir miktar örnek verdikten sonra mýsýr ile ilgili detay- 12 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

6 lar ve ETKÝLERÝ lara girmek istiyorum. ABD'de þu anda görüyorsunuz 35 1N denilen Flavr Savr aslýnda genetiði deðiþtirilmiþ ilk ürün diyebiliriz. Flavr Savr denilen domates çeþidi ve geç olgunlaþmayý ya da bir þekilde raf ömrünü bir þekilde daha geciktirmeyi saðlayan bir genetik modifikasyon. Yine isimleri var, kimisi bunlardan ticari isimler, Flavr Savr dediðimiz yine ticari bir isim. Deðiþik birçok hattý var, kullandýðýnýz gen bölgelerine göre. Mýsýra baktýðýmýzda AB'de onaylý 4 çeþit mýsýr görüyorsunuz. Event 176 denilen çeþit, Monsanto Firmasý'nýn ürettiði Mon810, Bt11 ve T25. ABD'de ise bazýlarýný verdim 17 örnekten. Bt11 genelde Syngenta Firmasý'nýn ürettiði bir ürün. Çok ilginçtir ki ABD ve Ýsrail'de genetik modifikasyon teknikleri kullanýlarak üretilmiþ gýdalarda etiketleme zorunluluðu yok. Buna karþýn AB'de 'lu ürünlerde etiketleme zorunluluðu var. Bu arada kýsaca ben kendi kiþisel fikrimi belirtmek istiyorum. Eðer ki 'lu ürün var ise -ki var olduðu biliniyor artýk- bir þekilde etiketlenme zorunluluðu konulmalý, AB'ye uyum çerçevesi içinde. Bt11 ile ilgili olarak 5 yýl süren bir yasak vardý. Bu yasak 19 Mayýs 2004'te kaldýrýldý. Ürün Syngenta Firmasý tarafýndan etiketlenme koþulu ile þu anda AB'de pazarlanabilecek ve ithal edilebilecek. Bt11'in yetiþtirilmesi ise halen yasadýþý AB'de. Burada yine 176, Bt11, 35S, Cry1Ab, NOS, nptii gibi bazý genetik elementleri, transgenik elementleri görüyorsunuz. Biz ODTÜ Gýda Mühendisliði'nde bir dizi araþtýrma baþlattýk. Deðiþik türler ve ürünlerde çeþitlere bakmak istedik. 35S dediðimiz bir promotor bölge. Yani bir þekilde bir gen bölgesini aktive edici bir bölge. Cry dediðimiz ise toksin geni. Ve o toksin bölgesi genellikle böceklere direnç saðlayan bir bölge. NOS bölgesi terminatör bölge diye geçiyor, sonlandýrýcý bölge. NptII denilen ise bir antibiyotik direnç geni ve Bt11 mýsýrda normalde yok. Þimdi, neden 'lar analiz edilmeliye geçiyorum. Türkiye'ye genetik olarak deðiþtirilmiþ gýdalarý kullanýp kullanmama konusunda bir seçme þansý tanýmak amacýyla genetik modifiye gýdalarýn etiketlenmesi gerekmektedir diye düþünüyoruz. Türkiye'deki duruma gelince, Türkiye'nin Cartagena Biyogüvenlik Protokolü'ne imza attýðýný biliyoruz. Biyogüvenlik Yasa Tasarýsý hazýrlandý. Ýyi ya da kötü bu yasa tasarýsýnýn hazýrlanmasý hýzlandý, umarým en yakýn zamanda yürürlüðe girer, hazýr hale gelir. Ancak yürürlükte olan yasa ve regülasyonlar maalesef bugüne kadar yoktu, etiketlenme zorunluluðu ise halen yok. Bt11 mýsýr ile ilgili laboratuvar sonuçlarýmýzý vermek istiyorum. Bu aslýnda bir grup çalýþmasý. Her birisi bir grup çalýþmasý oldu bunlardan. Bt11 ve Türkiye'deki durum hakkýnda bir parça bilgi vermek istiyorum. Yine daha önce bahsettiðim gibi ABD ve Ýsrail'de genetik modifikasyonlarla üretilmiþ gýdalarda etiketlenme zorunluluðu yok. Bt11 tanýsýnda kullanýlan transgenik elementler, burada da görüyorsunuz, 35S diye bahsedilen promotor bölge, daha sonra terminatör bölgesi NOS denilen ve daha sonra da kanamisin direnç genine de bakýldý ki eðer Bt11 yoksa daha deðiþik bir genetik modifikasyon olabilir diye düþündüðümüz için. Dediðim gibi daha önce transgenik bazý elementlerin olup olmadýðýna bakýlýyor ve daha sonra bunlarýn gerçekten bir transgenik ürüne ait olup olmadýðý event spesifik dediðimiz çeþide özel bir polimeran zincir reaksiyonu ile kontrol ediliyor. Burada tekrar Bt11, 176 ve deðiþik mýsýr çeþitlerinde deðiþik transgenik elementlerin varlýðýný görüyorsunuz. Bunlar literatürden elde edilen bilgiler. Dediðim gibi Cry geni böceklere direnç saðlayan bir toksin ve bu deneylerde laboratuvar çalýþmalarýndaki amacýmýz Türkiye'de gýda pazarýnda bulunan mýsýr ürünlerinin rasgele seçilen market ve pazarlardan toplanarak DNA tabanlý metotlarla genetik modifikasyon analizlerinin yapýlmasýydý. Bu nedenle iþlenmemiþ ve iþlenmiþ birtakým mýsýr ürünleri seçtik. Ýþlenmiþ olanlarda mýsýr unu, mýsýr niþastasý, mýsýr cipsi, gevreði ve patlamýþ TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

7 lar ve ETKÝLERÝ mýsýr gibi bazý örnekler vardý. Ýþlenmemiþ olanlarda ise insan gýdasý olarak kullanýlan tane mýsýr ve hayvan yemlerini kullandýk. Þimdi yine laboratuvar çalýþmasý olarak neler yapýlmasý gerektiðine bir göz atýyoruz. Bir akým þemasý çizdim sizler için. Öncelikle bitkiye özel bir polimeran zincir reaksiyonu tasarlanýyor ve gerçekten o bitkinin geni çoðaltýlabiliyor mu, çoðaltýlamýyor mu ona bakýlýyor. Burada biz zein genine baktýk. Daha sonra var-yok testleri ile düzenleyici genler ya da transgenik elemanlar dediðimiz gen bölgeleri kontrol ediliyor. Burada 35S promotor bölgesi, NOS terminatör ve Kanamisin direnç genlerine baktýk. Daha sonra taný testlerine geçildi ve Bt11 taný geni test edildi. Bt11 mýsýrýna özel polimeran zincir reaksiyonu gerçekleþtirildi ve bu gerçekleþtirmeden sonra sekanslama yöntemiyle yani o bölge sekanslanarak gerçekten o bölgeyi çoðaltýp çoðaltmadýðý test edildi. Burada Bt11 için oluþturulan gen kasetinin haritasýný görüyorsunuz. Gördüðünüz gibi yine 35S bölgesi var, yine terminatör olarak NOS bölgeleri göze çarpýyor. Onun dýþýnda Cry1Ab dediðimiz bölge var yani toksin bölgesi ve biraz önce Þeminur Haným da bahsetti pat bölgesi ve diðer bölgeler mevcut. Burada gördüðünüz gibi hemen hepsinde zein var, en altýnda negatif kontrollerimiz mevcut. Bt11 pozitif kontrollerde ya da referanslarýmýzda çýktýðý gibi yemlerde bir tanesinde ve gýda olarak kullanýlan 5 tane analiz ettiðimiz mýsýr çeþidinin 4'ünde bulunmuþtur. Sonuçlarý o zaman çok fazla detaylý göstermiyorum. Sonuç olarak bu çalýþma Türkiye'de genetik olarak deðiþtirilmiþ mýsýrýn tüketildiðini ve Türkiye'nin genetik modifiye gýda pazarýnda yer aldýðýný göstermesi açýsýndan önem taþýmaktadýr diye bir sonuca vardýk. Bunun dýþýnda naçizane bazý önerilerim olacak. Belki bu önerilerden bir kýsmý yapýlýyor, yapýlmýyor onun çok iyi detaylarýna ulaþamýyorum. 'larýn kontrol altýna alýnmasý gerektiði herhalde herkesçe kabul edilen bir gerçek. Dolayýsýyla en önce yapýlmasý gereken þeylerden bir tanesinin akredite laboratuvarlarýn kurulmasý gerektiðine inanýyorum. Türkiye'de henüz tanýsý yapabilen akredite laboratuvarý yok. Akredite yok, yani denkliði bir þekilde onaylanmýþ olan laboratuvar yok. Daha önce bir dinleyici, "Akredite ne demek?" dedi. O nedenle eþdeðer diye burada tanýmlayým. Tarým ülkesi olan Türkiye'de tohum geliþtirme çalýþmalarý bence hýzlanmalý. Yani bir an önce Türkiye kendi tohumunu üretebilmeli. ile ilgili laboratuvar denemeleri yapýlmalý. Her ne kadar 'lardan çok bahsediliyorsa da, 'larla ilgili sonuçlar ve gerçekten onlarýn olup olmadýðýna dair bilgi çok az Türkiye'de. risk analizleri ve parçasý olarak risk deðerlendirmeleri yapýlmalý diyorum. Ýthal edilen tohumlarda olmadýðýna dair ithalatçý firma güvence altýna alýnmalýdýr. Ülkeye kaçak tohum giriþi engellenmelidir diyorum. Bunlar benim naçizane fikirlerim. Araþtýrma ve laboratuvar çalýþmalarý 3 kiþi tarafýndan gerçekleþtirildi. Yüksek lisans öðrencim Gamze AYDIN, Dr. Remziye YILMAZ ve ben Doç. Dr. Candan GÜRAKAN teþekkür ediyorum. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Teþekkür ederiz, sayýn GÜRAKAN'ýn aslýnda çok popüler bir de çalýþmasý var, pratiðe uygulanmýþ son aylarda. Basýndan takip etmiþsinizdir belki. Türkiye'nin çeþitli yörelerinden toplanmýþ 28 adet ithal domatesin analizini bir doktora çalýþmasý olarak sunmuþlardýr ve bunun sonucunda 22 tanesinin transgenik olduðuna dair rapor verilmiþti. Belki soru ve tartýþma kýsmýnda bu konuda da soru sorarsýnýz diye açýklamak istedim. Þimdi üçüncü konuþmacýmýzý davet ediyorum. Sayýn Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ. AÇIKGÖZ'ün tarýmda bilgisayar kullanýmý, tarla bitkileri veri tabaný paketi, agro istatistik paketi gibi çok deðerli istatistik çalýþmalarý var tarýma uygulanmýþ. Ayrýca tarýmsal 14 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

8 lar ve ETKÝLERÝ biyoteknoloji konusunda da birçok çalýþmasý var. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi öðretim üyesi olduðunu biliyoruz. Ayrýca Tohumculuk Teknolojisi Merkez Müdürü olarak da bir hizmette bulunmaktadýr. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ EGE ÜNÝVERSÝTESÝ ZÝRAAT FAKÜLTESÝ Oda Baþkaný, sayýn Panel Yöneticisi, hepinizi hürmetle selamlarým. Ýzmir'den selamlar getirdim dersem yalan deðil. Gerçekten Ýzmir'de bu transgeniklerle ilgili olaylar hususunda bayaðý hareket var. Sessizliðe isyan ediyor Ýzmir'deki arkadaþlar. Bunun baþ nedeni özellikle Tarým Bakanlýðý'nýn transgeniklerle ilgili olaylarda adeta sessiz kalýþý. Asýl biz konumuza devam edelim. Nereden baþlayalým biliyor musunuz. Muhtemelen OECD raporlarýndan alýndý Erkan Hocamýzýn da muhtemelen bu raporda imzasý olabilir. Dünyada 1960'lý yýllarda kiþi baþýna 4 dekar tarým arazisi düþerken, bunun 2040 yýlýnda 1 dönüme düþeceði hesaplanmýþ OECD'de. Þimdi buna karþýn yani bir noktada bizim artan nüfusu beslemek için fazla gýdaya ihtiyacýmýz var, fazla gýda da fazla verimle saðlanýyor. Bilmiyorum izah etmeme gerek var mý? Tahýllarla ilgili verim artýþýnýn yýllara düþen oraný, yýllýk verim artýþýnýn saðlanmasý. Burada agronomik ýslah, vs girdiler var, düþmeye baþladý, ne zaman baþladý, arasýnda yüzde 1.8 iken arasý 1.7'ye ve geliþmiþ ülkelerde bu yýllarýnda yüzde 6'ya düþüyor. Geliþmekte olan ülkelerde ise vana ülkeleri dediðimiz o Kuzey Afrika ve Yakýndoðu ülkelerinde ise bu nispeten daha fazla. Bu ne demek oluyor, biz bitki ýslahçýsý olarak gerçekten arayýþ içinde olmak zorundayýz. Bu arayýþýn özünde ne yatýyor? Gen yatýyor. Karþýnýzda bir bitki ýslahçýsý olarak konuþabilirim. Çeltik çeþitlerim tescil edilmiþtir. O nedenle bir çeþidin tescilinde ne kadar zaman geçiyor, nasýl bir çaba harcanýyor çok iyi biliyorum. Ben baldonun vejetasyon süresini 15 gün kýsaltarak Ege Bölgesi'nde ikinci ürün olarak devreye girmesi için bir proje ile yola çýktým. 25 sene sonra hedefim þaþýrdý çünkü Ege Bölgesi'nde çeltik yapacak su kalmamýþtý. Bitki ýslahýndaki böylesine uzun vadeli bir çalýþmanýn gerçekten sorun olduðu bir realite. Öyle olunca, sayýn arkadaþlar þöyle bir olay var, biz kýsa zamanda genler bularak verimi artýracak yöntemlerin peþine düþmek zorundayýz. Size bir sorum var, süne ve kýmýlýn Türkiye'ye yýllýk zararý ne kadar biliyor musunuz? Yýlýk 1.5 milyar dolar. Biz eðer bir gen bulursak, transgenik buðday elde edersek acaba buna kaç kiþi karþý gelir? Devam edelim sayýn arkadaþlar. Bu transgenik çeþitlerle saðlanan bir noktada karlýlýk var. Amaçlara göre deðiþmek üzere bir patates olayýnda transgenik patates ile transgenik olmayan patatesin üste transgenik olmayan bir patatesin muhtemelen deðiþik girdilerle ürün eldesi bir diðeri de transgenik deðilse hiçbir girdiye gerek kalmaksýzýn ürün eldesi söz konusu. Bunun maliyeti 10 senelik bir hesap ortalamasýyla yüzde 30 maliyet düþüklüðü. Tekrar bir soru sayýn arkadaþlar. Salondan: Ýlk sorunuzu anlamadýk. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Eðer bakýn süne ve kýmýlla ilgili olarak Türkiye'nin 1.5 milyar dolarlýk yýllýk kaybý varsa ve birisi bir gen bulsa da transgenik de olsun hiç fark etmez, bu geni bizim buðday çeþitlerimize monte etsek de þu süne ve kýmýl olaylarýndan kurtulsak nasýl olur dersiniz. Salondan: Bitkisel kökenliyse iyi karþýlanýr. Salondan: Önemli olan birisinin kim olduðu. Birisi bulsa diyorsunuz ya, orada birisinin kimliði önemli. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Türk olursa çok daha iyi olur. Ama bu da olacak arkadaþlar. Þimdi bu konuyu bazý arkadaþlar size aktardýlar o da klasik ýslahtaki ve transgenik ýslahýndaki olaylarý zannederim anlayabilirsiniz. Klasik ýslahta bir kromozom devreye sokuyorsunuz, kromozomdaki genlerin eliminasyonu TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

9 lar ve ETKÝLERÝ gibi uzun vadede bir uðraþýnýz var bu ýslah tabii ki uzun sürecektir ama altta gördüðünüz olayda tek bir genin transferi halinde transgenik çeþitler ya da bizim gen mühendisliðinin beraberinde getirdiði olaylar tek bir genin aktarýlmasý ve bunun da zaman kazanma açýsýndan artýlarý Transgenik soyanýn bakýn burada 2004 yýlý rakamlarýna göre Amerika'da 1966'dan 2004'e lineer bir artýþýný görüyoruz. Bakýn yüzde 85'i transgenik. Orada herhangi bir þekilde transgenik olan ve olmayanýn ayrýmý söz konusu olmadýðýna göre bütün Amerikan vatandaþlarý herhalde bu soyanýn 800'e yakýn yan ürünleri ile tabii ki haþýr neþirler. Þimdi insanýn aklýna þu geliyor, Amerika'nýn nüfusu ne kadar, bir baký-yorsunuz ki 258 seneden beri bu iþ böyle olduðuna göre çarpalým kaç kiþide bu denenmiþ, 2 milyar kiþide denenmiþ. Tek bir soyadan zararlý olay hastaneye yansýmamýþ. Yalnýz merak etmeyin, Amerika kendisi de yemiyor, bize de yediriyor, Avrupa'ya da yediriyor. Ve arkadaþlar gerçekten soyayla ilgili bakýn mýsýrla ilgili bir olay anlatacaðým size, soyayla ilgili tek bir hastanelik olay henüz saptanmamýþ. Salondan itiraz: Ýyi tetkik etmediðinizi düþünüyorum sayýn konuþmacý. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Cevaplayacaðýz efendim. Þimdi efendim dünyadaki bu artýþ hýzýný da þöyle bir göz önünde bulundurursak bakýn biz þu anda dünyada 140 milyon tonluk üretimin yüzde 10'unu, soyanýn dünya üretiminin yarýsýný, pamuðun yüzde 10'unu ve kolzanýn da yüzde 10'unu transgenik olarak görüyoruz yýlý için dünyadaki transgenik tohumculuðun piyasasýnýn mevcut tohumculuk piyasasýnýn yüzde 66'sý olacaðý tahmin ediliyor. Þimdiden bir parantez açýyorum ve Avrupa Topluluðu'nun transgeniklerle ilgili yasaðýnýn baþlamasý ve bitiþini birer cümleyle aktarmak istiyorum size. Dýþ piyasaya yansýyan dünyada 5 milyar dolarlýk bir tohumluk ticareti vardý 1997'lerde ve Avrupalý firmalar bunun yüzde 66'sýna hakimdi. Transgenik olayý devreye girer girmez teknolojisi geri olan Avrupa otomatikman tohumluk piyasasýný kaybetmemek için acele bu sisteme hayýr kampanyasýný baþlattý ve 1990'larýn sonuna doðru yasaklama geldi. 5 sene sürdü. 5 sene sonra gerçekten herhangi bir sorun olmayacaðý yahut da teknolojinin adeta kaçýrýlmasý endiþesiyle Avrupa bu yasaðý kaldýrdý. Biz þimdi transgenik ürünlerle ilgili bazý ürünlerde ilaç tasarrufunu þöyle hýzlý bir görelim ve ortalama yüzde 30'luk bir kardan bahsettik ya, o karýn hangi ürünlerde kimlere gittiðine bir göz atalým. Pamukta tüketicinin payý çok fazla, çiftçinin payý az ama soyada farklý farklý, bunlar da iþin biraz ekonomik tarafý. Ve asýl can alýcý nokta þimdi geliyor arkadaþlar. Bu maalesef Türkçe'ye çevrilmediði için özür dilerim ama hepinizin az buçuk bu konulara vakýf olduðunu biliyorum. Hemen Oktay arkadaþým buradaydý Adana'dan. Muhakkak surette bizi destekler bir ifadede bulunacaktýr. Þimdi transgenik pamuk devreye girdiðinden beri ki 4 milyon hektarýn 2.8 milyon hektarý transgeniktir. Ve Çin þu anda dünyaya en ucuz pamuk satar durumdadýr. Orada kimyasal ilaçlamanýn daha doðrusu inseptisik kullanýmýnýn 13.2 defa azaldýðýný deklere etmiþ bir rakam, araþtýrma ya da bulgu. Öyle olunca beraberinde ne geliyor biliyor musunuz arkadaþlar çevreyi hakikaten çok iyi düþünen bizler þuraya odaklanmak zorundayýz. Çin'de ilaçlama esnasýnda yýllýk transgenik pamuk devreye girmeden evvel 250 civarýndaydý, artý eksi 30 ile ve bu sayý þu anda 50'lere inmiþ vaziyette. Çevre bilincindeki arkadaþlara insan saðlýðý açýsýndan bir mesaj olsa gerek diyorum. Bizim karlýlýkla ilgili o yüzde 30 çok global bir rakamýn deðiþik ülkelerde farklý farklý olduðu meydanda. Hatta hatta tohumla ilgili fiyatlarda, yüzde itibariyle bazýlarýnda, yüzde 500 daha fazla fiyat bulan transgenik çeþitler var. Nerede bu Arjantin'de. Tohumla ilgili olay. Þuradaki rakamlarý geçeceðim. Benim aslýnda sizlerle konuþmak istediðim baþka bir 16 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

10 lar ve ETKÝLERÝ konu var arkadaþlar. Arjantin'de transgenik çeþitlerin devreye girmesinden evvel yýllýk tarla bitkilerinin toplam üretimi 25 milyon ton. Transgenik çeþitler devreye giriyor, transgenik çeþitler devreye girince ikinci ürün devreye giriyor. Ýkinci ürünün devreye girmesi için agronomik bir girdi de devrede. O da notillage diye tanýmladýðýmýz anýza ekin. Bu anýza ekim devreye girdiði zaman Arjantin'deki söz konusu tarla bitkileri alaný 3 milyon hektar artýyor ikinci ürünle ve elde edilen ürün 3 katýna 75 milyon tona çýkýyor. Arkadaþlar Türkiye'de gerçekten bizim bitki ýslahçýlar olarak müthiþ gen bulmaya ihtiyacýmýz var. Çünkü, gýdada tüketim yelpazesi alabildiðine deðiþti, geniþliyor. Dondurulmuþ gýda için bamya çeþidi arýyor arkadaþlarýmýz. Bamya çeþidi geliþtirmek için Türkiye'de herhangi bir birimimiz var yok diyelim ama Türkiye'de hayati bilimler diye tanýmladýðýmýz fen bilimleri diye tanýmladýðýmýz biyoloji, ziraat ve diðer branþlarla ilgili olarak on binlerce eleman duruyor. Üniversitelerde. Ve bu arkadaþlarýmýzýn tez bazýnda çalýþmalarýndan þüphesiz ülke yararlanýyor. Ama nüfusumuz artýyor, yarýnýn gerçekten komþularýnýn bahçesi olacak Türkiye'de çeþit gereksinimimizi karþýlamak için muhakkak surette bu kullanýlmayan potansiyeli devreye sokmamýz lazým. Nasýl olacaktýr. Þüphesiz bu hususta stratejiler geliþtirilebilir ama birilerinin muhakkak bir þey yapmasý gerekiyor. Arkadaþlar Avrupa'daki transgeniklerle ilgili yasaklamaya itiraz eden birisinin þöyle bir ifadesi var: "Bir karþýtlar grubunun esiri olduk. Karþýtlar hayaletlerle milleti korkuttular. GMO ABD'de hiçbir sorun olmadan kabullenilirken, AB on milyonlarca insanýn içinde bulunduðu yaþayan laboratuvardaki sonuçlarý gözardý ederken, kritik etmekten baþka bir iþ yapmamýþtýr. Hayaletlerle uðraþaduran AB, bilim ve tarýmsal ekonomi açýsýndan ABD'nin gerisinde kalmýþtýr. Sonuçta AB kaybetmiþ, ABD kazanmýþtýr" diyor. Karþýtlarla ilgili olarak ilginç noktalar devreye girdi. Gen kaçmasýyla ilgili olarak mýsýrýn kökeni Meksika'da bir transgenik mýsýr bulunduðu ortaya atýldý. Bunu yapan da bir üniversiteli arkadaþýmýzdý. Sonuçta ne ortaya çýktý biliyor musunuz kral kelebeklerinde olduðu gibi saðlýklý bir araþtýrmanýn olmadýðý saptandý. Detayýný vermiyorum. Arkadaþlar gerçekten bazý olaylarda bilinçlenmemiz lazým. Bu bilince herkesin katýlmasý gerekiyor. 1998'de Ýsviçre'de toplumda tarýmsal araþtýrmalara, tarýmsal biyoteknolojiye onay verelim mi, vermeyelim mi gibi bir soru soruluyor. Yüzde 66 "Hayýr" diyor. 1 senelik bir bilinçlenme sonucunda bu oran yüzde 30'a düþebiliyor. Arkadaþlar muhakkak suretle gene ihtiyacýmýz var. Ha bu gen deðiþik yerlerde deðerlendirilebilir. Türkiye'de bir Islahçý Haklarý Kanunu çýktý. Hatta ve hatta gen patentlemesiyle, dünkü bir haber Avrupa'da bir þans doðdu. Canlýlar patentlenemez diye karþý duranlar artýk patent ofisinin kararý çerçevesinde canlýlarýn patentlenmesine þahit olacaklar. Avrupa ilginçtir transgeniklere "Hayýr" dedi, yasak koydu ve Ýspanya'da 6 seneden beri transgenik çeþit mýsýr ekiliyor. Ben tabii herhangi bir þey söyleyecek deðilim, asýl benim söylemek istediðim þu arkadaþlar. Biz kuvvetlerimizi birleþtirmek TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

11 lar ve ETKÝLERÝ zorundayýz. Býrakýn transgenik davasýný çeþit gereksinimimizi kapatmak için Tarým Bakanlýðý, üniversiteler, bakýn TÜBÝTAK ile Tarým Bakanlýðý'nýn ortak çalýþmamasý hususunda Servet arkadaþýmýz da burada inþallah bundan sonra çok güzel adýmlar atarýz ve biz muhakkak suretle Tarým Bakanlýðý olarak artýk biyoteknolojiye sýcak bakarýz. Uzak durmakla bir þey elde edemeyiz. Bakýn arkadaþlar 2. Tarým Þurasý'nýn sonunda ve hatta hatta Devlet Planlama ve Hazine ile birlikte Tarým Stratejileri Belgesi'nde biyoteknoloji geçmiyor. Niye biliyor musunuz, biz bu konularý konuþma þansýna kavuþamadýðýmýz için. Ve gururla söylemek lazým. Bakýn sivil toplum örgütü olarak Odamýz bu iþi baþardý. Bizi burada bu konularý tartýþmaya götürebildi. Teþekkür ederim. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Þimdi efendim sayýn hocamýz 3 tane size soru sordu. Aslýnda sorularý siz soracaksýnýz o cevap verecek ama izin verirseniz sizin adýnýza ben cevap vereyim. Birinci sorusu çeþitli sorunlarý çözen genleri taþýyan transgenik bitki ister misiniz dedi. Ýsteriz tabi eðer bitkisel gen kaynaklýysa ve içindeki mikro organizmalar toksit madde üretmiyorsa isteriz. Bizce bir sakýncasý yok. Ýkinci sorusu soyadan þimdiye kadar ölen bir kiþi var mý dedi. Bir kiþi yok, doðru yýlýnda triptofan maddesini soyanýn içerisine katký maddesi olarak besin deðerini artýrmak üzere kattý bir Japon firmasý. Ve bu Amerika'da kullanýldýðý zaman 37 kiþi öldü kiþide de kalýcý hastalýk belirtileri görüldü. Ve bu firma milyarlarca dolar tazminat ödedi bunlara. Üçüncü sorusu hocamýzýn Amerika'da 6-7 seneden beri bunlar kullanýlýyor, ne olmuþ Amerika'da? Amerika'da olan þu, 76 milyon kiþi gýda zehirlenmesinden her yýl hastaneye baþvuruyor ve bunlarýn 5 bin kiþisi her yýl ölüyor. (alkýþlar) Bunu Salý günkü toplantýmda literatürlü olarak sunmuþtum belki hatýrlarsýnýz. Çok ciddi bir bilimadamýnýn, ciddi bir dergide yayýnlanmýþ makalesinden alýnmýþtýr. Prof. Dr. Þeminur TOPAL: Ýzin verir misiniz sayýn Baþkan iki husus eklemek istiyorum. Sayýn Baþkanýn dediði verileri güçlendirmek üzere þu anki literatürler Amerika'da staphylacoc vakalarýnýn 3 kat arttýðýný göstermekte. Onun ötesinde benim daha sunabileceðim bu konuda çok fazla sayýsal veri var. Ama þu anda öyle bir þansým yok. Bir söylemek istediðim þey, bir bitki ýslahçýsýnýn transgenik çalýþmayla bitki ýslahý yanýltmacasýný nasýl biraraya getirebildiðini ben þahsen çok hayretle karþýlýyorum. (Alkýþlar) Çünkü burada herkes tarýmcý, ýslah bambaþka bir olay, transgenik çalýþma bambaþka bir olay. Arzu ederseniz bana süre verilirse bunu ifade edebilirim. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Konuþmalarýmýzý tamamlayalým tartýþma kýsmýnda bunlarý tekrar tartýþacaðýz. Sayýn Nazimi Hocamýza da söz verip bunlarýn cevaplarýný alacaðýz tabii ki. Þimdi dördüncü konuþmacýmýz sayýn Petek ATAMAN, Gýda Mühendisleri Odasý (GMO) Baþkaný. Gýdalarda zararlý maddeler, gýda denetimi, gýda yasasý gibi çok önemli konularda çalýþmalarý ve yayýnlarý olan deðerli bir sunucumuz. Buyurun efendim. Petek ATAMAN TMMOB Gýda Mühendisleri Odasý Baþkaný Öncelikle bu düzenlemeye emeði geçen herkese ben de çok teþekkür etmek istiyorum. Genetik olarak deðiþtirilmiþ ürünlerle ilgili sunularýn birçok ortaklaþtýðý nokta var. Oralarý mümkün olduðu kadar kýsa ve genel geçmeye çalýþacaðým. Çünkü konuþmacýlarýn çoðu bu noktalara deðiniyor. Öncelikle ben tanýmý tamamen geçmek istiyorum izninizle. Çok kereler yapýldý. Þimdi 'larý ya da genetik olarak deðiþtirilmiþ ürünleri pazarlarken ya da yasal olarak kullanýma sunarken, belli gerekçeler öne sürülerek sunuluyor, bunlarý bir kez daha hatýrlatmak istiyorum. Bir tanesi bu savunulardan biri açlýða çözüm getireceði çünkü belli iklimlerde, belli topraklarda tarýmsal üretimin rahatlýkla yapýlamadýðý bir gerçek. Kurak ortamda, tuzlu ve alüminyumlu toprakta tarýma olanak saðladýðý yönüyle 'lar savunulmakta. Yine bitki patojenlerine dirençli bitkiler geliþtirmeleri ve böylece pestisit ve herbisit kullanýmýnýn azaltýlmasý verim ve kalite artýþý gibi birtakým gerekçelerle 'lar üretilmekte ve pazarlanmakta. 18 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

12 lar ve ETKÝLERÝ Savunularýmýza devam edersek aslýnda bunlarýn bir kýsmýný hocamdan da dinledik, dünya nüfusu artýyor, demek ki farklý teknolojiler bulmak zorundayýz. Su kaynaklarýmýz sýnýrlý, ekilebilir araziler azalýyor, o halde ne yapmalýyýzýn cevabý olarak sunuluyor. Ama þu bir gerçek genetik olarak deðiþtirilmiþ ürünlerin üretiminde kullanýlan teknolojiler ve bu ürünlerin tüketiminde uzun yýllar itibariyle karþýlaþýlacak sorunlar henüz tartýþýlmakta ve net bir bilimsel veri yok. Birçok kaygý var, olumsuz yönde de birçok kaygý ve birçok deðerli bilimadamýnýn yayýnlarý var. Dolayýsýyla þunu söyleyebiliriz risklerin elimine edildiði bilimsel olarak kanýtlanmýþ bir teknoloji olarak görmek mümkün deðil genetik olarak deðiþtirilmiþ ürünleri. Bu riskleri gerçekten temel olarak sýralamaya çalýþtým çünkü çok deðerli hocalarým var biliyordum ki bunlarý ayrýntýlý olarak sunacaklar ama ana baþlýklarý halinde bir kez daha anmak istedim. Ýnsanlarda toksisite ve alerji konusunda çok ciddi endiþeler ve yayýnlar var, yine çevre, gen transferi ile biyolojik çeþitliliðin etkilenmesi yönünde çok ciddi endiþeler var. Bu endiþeler bilimsel temelli endiþeler. Zararlýlarýn direncinin artmasý yönünde birtakým raporlar ve endiþeler var. Yine birçok kez söylendiði gibi antibiyotiklere karþý direnç oluþmasý özellikle insan saðlýðýný olumsuz yönde etkileyecek. Bunun dýþýnda sosyoekonomik ya da etik sorunlar diyebileceðimiz birtakým sorunlar var. Bizim gibi ülkelerde yani bunun tohumunu da üretmediðimiz almayý ya da kullanmayý tartýþan ülkelerde mutlaka tohumda dýþa baðýmlýlýk yaratýyor. Çünkü tohumlarý bir kez bir kez daha kullanamýyorsunuz. Bu bir sorun. Ýkincisi alýcý ülkelerde, bizim ülkemiz de alýcý mý deðil mi yasal olarak bir veri yok ama piyasa taramalarýnda görünen o ki bilmeden de olsa alýcý durumundayýz ve tüketici durumundayýz. Bu ülkelerdeki yasal boþluklardan faydalanýp etiketleme yapýlmýyor. Bu ürünlerin kontrolü þu anda yasamýz olmadýðý için yapýlmýyor olabilir ama üreten ülkeler bu ürünlerde olduðunu bile bile etiketlemeden bu ülkeye gönderebiliyorlar. Yine organik tarým ve diðer sürdürülebilir tarým yöntemlerini olumsuz etkilemesi 'lu tarým yapýldýðýnda çevrede geleneksel yöntemlerle ya da organik yöntemlerle tarým yapýlan arazilere uzaklýðýnýn çok ciddi mesafelerde olmasý lazým. Bunun gen kaçýþý kaygýlarý da dikkate alýndýðýnda uzun vadede çok daha ciddi problemlere yol açabileceði açýk. Yine sorunlardan biri de çok uluslu firmalar tarafýndan oluþturulan tekeller. Bunu hepimiz görüyoruz. Birkaç firma tüm dünyaya tohumlarýný pazarlamakta. 'larýn kullanýlmakta olduðu alanlarý çok kýsaca geçeceðim. Herkes biliyor artýk hatta anmayacaðým da. Yine üretim, daðýtýmý baþta Amerika, en büyük, en fazla üretim yapan, Arjantin, Kanada ve Çin. Bu da anýldý. Ürünleri de geçiyorum. Bunu da söyledi hocalarým. Biraz yasal yönüne iþin girmeye çalýþtým. Çünkü biz Oda olarak ya da Odalar olarak, Türkiye'de ne yapýlmalýyý sorgulamak durumundayýz. Amerika'da, AB'de Kodeks Alimentarius Komisyonu'nda neler yapýlýyor diye bir miktar baktýðýmýzda, ABD'de farklý türden gen bulunduran ve besin deðerinde deðiþiklik olan ürünler transgenik olarak deðerlendiriliyor. Yani transgenik teknoloji kullanýlmýþ olsa dahi eðer üründe temel bir deðiþiklik saptayamýyorlarsa o zaman bunu gen teknolojisi kullanýlmamýþ gibi algýlýyorlar ve etiketleme zorunluluðunda da bu temel ölçüt eþdeðerlilik yani herhangi bir maksimum limit yok. Eðer geleneksel çeþidine eþdeðer olarak görülürse etikette belirtme zorunluluðu yok. AB'de durum nasýl? AB'de epey bir karþý çýkýþlardan sonra kabul edilmiþ durumda. Ancak bunda da bir tanýmlama getirilmiþ. Eþik deðeri yüzde 0,9 yani binde 9 olarak kabul edilmiþ. Binde 9'un üzerinde genetik olarak deðiþtirilmiþ ürün veya bunlarý içeren ürünler olarak ifade edilmiþ ve bunlarýn etikette belirtilmesi zorunluluðu getirilmiþ. Türkiye'ye geçmeden evvel Kodeks Alimentarius'tan çok kýsa söz etmek istiyorum. Çok ciddi rakamlar ya da çalýþmalar olmadýðý için sadece sözlü olarak geçmek istiyorum. Bildiðiniz gibi 180'den fazla ülkenin üye olduðu bir komisyon. Kodeks Alimentarius'tan Komisyonu da bu konuda bir çalýþma grubu kurmuþ. Çalýþmalarýný yürütmekte ama tabii þu anda somut hiçbir þey yok. Uzun vadede de olacaðýný düþünmüyorum açýkçasý çünkü bu kadar tartýþmalý, bu kadar karþýt gruplarýn olduðu bir konuda 180 ülkenin ortak bir noktada birleþip de bir karar almasý biraz zor gözüküyor. Türkiye'de durumumuz ne? Türkiye'de teknolojisini üreten deðil, kullanan durumundayýz. Onu da tekrar ifade edeyim ki araþtýrma sonuçlarýndan anlýyoruz. Yoksa resmen biz 'yu ithal ediyoruz diye 'lu gýdalarý ya da tarýmsal ürünleri ithal ettiðimizi zannetmiyorum. Çünkü bir yasamýz ve kontrolümüz TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

13 lar ve ETKÝLERÝ yok. Bu ürünlerin teknik kriterlerini kontrol sistemlerini düzenleyen bir mevzuatýmýz yok. Bu arada Bakanlýðýn Biyogüvenlik Yasa Tasarýsý ile ilgili yürüttüðü çalýþmalar var. Taslakta henüz herhangi bir eþik deðer, somut kriter yok ama umarým ki çalýþma sýrasýnda geliþtirilecektir. Çalýþmaya katýlan gruplara baktýðýmýzda aslýnda oldukça geniþ katýlýmýn saðlanabildiði gözüküyor. Hem üniversiteler, hem bu konuda çalýþan kurumlar, TÜBÝTAK gibi Taslaðýn þu haliyle limitler anlamýnda ya da denetim sistemi anlamýnda çok yeterli olduðunu söylemek mümkün deðil ama umarým ki daha somut birtakým kriterler taþýyacaktýr. Yine Türkiye'de analiz yapan laboratuvarlar yetersizdir diye bir kez daha vurgulamak lazým. Demin hocalarýmýzdan biri akredite olan laboratuvar olmadýðýný söyledi. Bir baþka yönüyle bakýldýðýnda gýdanýn resmen denetiminden sorumlu Tarým Bakanlýðý'nda da benim bildiðim kadarýyla bu analizleri yapabilen bir laboratuvar var ama akredite deðil. Ülkemizin biyolojik çeþitliliði çok geniþ bunu her yerde sürekli dile getiriyoruz, sürekli konuþuyoruz. Dolayýsýyla bu tür bir teknolojinin kullanýmýný tartýþýrken, ülkemiz koþullarýný çok iyi deðerlendirmemiz lazým. Kendi biyolojik çeþitliliðimize zarar vermememiz lazým. Kuraklýk sorunu ya da tuzluluk sorunu çok ciddi boyutlarda olan bir ülke deðiliz ve çeþitliliðimiz çok fazla. Gýda kontrolünde izlenebilirlik saðlanamamýþtýr. Gýda Yasasý'nda izlenebilirlikle ilgili bir madde var. Ancak henüz bunun uygulanamadýðýný hepimiz biliyoruz. Kýsa vadede uygulanamayacaðýný da biliyoruz. Ýzlenebilirliðin saðlanamamasý 'lu ürünlerin ticaretinde, hatta transit geçiþinde ya da üretiminde çok ciddi bir sorun olarak karþýmýza çýkacaktýr. Ben kýsaca önerilerden bahsedip konuþmamý bitirmek istiyorum, tekrar tartýþma bölümünün hareketli olacaðýný düþündüðüm için. Bizim Oda olarak önerimiz önce ülke olarak yaklaþýmýmýzýn belirlenmesi lazým. Bu yaklaþýmý mümkün olduðunca geniþ, her kesimden katýlým saðlayarak belirlememiz lazým. Tarýmsal üretime, tohum ithalatýna, tohumun tarýmda kullanýmýna biz Oda olarak karþýyýz. Zannediyorum þu anda bilerek bir tohum ithali yok. Genetiði deðiþtirilmiþ ürünler içerebilen gýda maddelerinin mutlak surette etiketlenmesi, eþik deðerinin tespit edilmesi ve bunun etikette belirtilmesi gerektiðini düþünüyoruz. Oluþturulan mevzuat çerçevesinde ürün denetiminin hýzlý ve etkin bir biçimde yürütülmesini saðlayacak sistemlerin mutlaka kurulmasý gerektiðini düþünüyoruz. Tüketici de bilinçlendirilmelidir. Aslýnda her sunumun sonunda tüketici bilinçlendirilmeli diye bir cümle geçer. Ama özellikle de 'lu ürünlerle ilgili etikette böyle bir uyarý olacak ve eþik deðeri kabul edilecekse mutlak surette tüketicinin çok daha yoðun bilinçlendirilmesi gerekli ki böylece insanlar ne aldýklarýný, ne tükettiklerini bilerek alsýnlar. Bu bir teknolojidir üzerinde çalýþmalar sürüyordur, belki yýllar sonra aklanabilir ya da aklanmayabilir ama bizlerin de bu konuda bilimsel çalýþma ve araþtýrmalara aðýrlýk vermeye devam etmemiz gerekir diye düþünüyorum. Teþekkür ediyorum hepinize. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Son konuþmacýmýz Tarým Orman ve Köyiþleri Bakanlýðý Tarýmsal Araþtýrmalar Genel Müdürlüðü elemaný ve ZMO Yönetim Kurulu üyesi olan arkadaþýmýz Dr. Servet KEFÝ. Dr. Servet KEFÝ TÜBÝTAK Sayýn Baþkan, deðerli katýlýmcýlar sunumuma baþlamadan önce hepinizi þahsým, ZMO, TAGEM ve TÜBÝTAK adýna saygýlarýmla selamlamak istiyorum. Þimdi ben son konuþmacý olduðum için aslýnda hem þanslý, hem de þansýzým. Þanslýyým çünkü benden önce her þey anlatýldý, þansýzým bana anlatacak çok az 20 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

14 lar ve ETKÝLERÝ þey kaldý. Umarým çok tekrar olmaz. Mümkün olduðu kadar tekrardan kaçýnarak bazý konulara da açýklýk getireceðim. Tanýmlarý geçiyorum sadece belirli konulara kýsaca tekrar deðinmek istiyorum. Özellikle biyoteknoloji uygulanmaya baþladýðý zaman en temel ilerleme gösterdiði alan hepinizin kabul ettiði gibi saðlýk. Hastalýklarýn teþhisi, tedavisinde gerçekten biyoteknolojide çok büyük ilerlemeler kaydedildi ve insanlýðýn hizmetine sunuldu. Saðlýðýn yaný sýra özellikle tarým ve hayvancýlýkta da uygulama buldu. Tarýmsal biyoteknolojideki uygulamalara süremi de aþmamak kaydýyla çok kýsa deðineceðim. Kronolojik olarak ilk çalýþmalar, zararlýlara dayanýklýlýk, yabancý ot ilaçlarýna dayanýklýlýk ve bir de hastalýklara dayanýklýlýk þeklinde gerçekleþmiþ. Zararlýlara dayanýklýlýkta daha önce de söylendi bacillus thuringiensisten gen aktarýlarak zararlýlara dayanýklý hale getirilen mýsýrda saf ve koçan kurduna, pamukta pembe ve yeþil kurda, patateste de patates böceðine dayanýklý çeþitler elde edilmiþ ve pazara sunulmuþ. Ve þu anda gerçekten de özellikle pamuk ve mýsýr ciddi anlamda pazarda söz sahibi. Ayný zamanda ayçiçeði, soya, kolza ve buðday da diðer örnekleri takip ediyor zararlýlara dayanýklýlýkta. Yabancý ot ilaçlarýna dayanýklýlýkta da yabancý ot ilaçlarýna yani herbisitlere dayanýklýlýk geni aktarýlmýþ ve þu anda pazarda söz sahibi olan soya, pamuk mýsýr, kolza, çeltik var. Bunu buðday ve þeker pancarý da izleyecek ve þu ana kadar özellikle roundup ultra herbisitine dayanýklý olan roundupredi çeþitler elde edilerek bunlar pazara girmiþ bulunmaktadýr. Viral bitki hastalýklarýnda da özellikle virüs hastalýklarýnda patates, çeltik ve mýsýrda viral bitki hastalýklarýna dayanýklýlýk saðlanmýþ, kazandýrýlmýþ. Domates ve muzda da benzer çalýþmalar var. Bu belirttiðim 3 alanda, zararlýlara, yabancý ot ilaçlarýna ve hastalýklara dayanýklýlýkta bugüne kadar özellikle hocam sunumunda da belirtti, kullanýlan ilaçlarýn yani zirai mücadele ilaçlarýnýn azaltýlmasý nedeniyle maliyette belirli bir oranda azalma ve yine verimde de bir artýþ olduðu ileri sürülmektedir. Ancak yine bazý çalýþmalar göstermektedir ki özellikle herbisite dayanýklý çeþitlerin yetiþtirildiði alanlarda herbisit kullanýmýnda azalma yerine tam tersine bir artma olduðu tespit edilmiþtir. Bunlardan sonra kaliteye yönelik çalýþmalar yapýlmýþ. Tarýmsal biyoteknolojide bu amaçla bitkisel yað kalitesinin artýrýlmasý amacýyla yapýlan çalýþmalarda yüksek oleik asit ve düþük linolenik asit içeriðine sahip ayçiçeði, soya ve yer fýstýðý çeþitleri ve ayný zamanda margarinde hidrojenasyonu ortadan kaldýran yüksek stearik asit içeriðine sahip kolza çeþitleri elde edilmiþtir. Sebze ve meyvelerde ise özellikle etilen sentezin bloke edilmesiyle, olgunlaþmanýn geciktirilmesi ve raf ömrünün uzatýlmasýyla bildiðiniz gibi domateste saðlanmýþ, daha uzun süre pazarda kalabilen çeþitler elde edilmiþtir. Benzer çalýþma diðer ürünlerde de yapýlmaktadýr. Ayný zamanda kuru madde içeriði yüksek aromanýn artýrýlmasý için kuru madde içeriði yüksek domates çeþitleri ile biber, muz, kavun ve karpuz da yine elde edilmiþtir. Bunun yaný sýra hormon üretimi ve gýda enzimlerinin üretimi de yine kaliteye yönelik olarak yapýlan tarýmsal biyoteknolojinin sonuçlarý içerisindedir. Hormon üretiminde özellikle ineklerde süt üretimini yüzde artýran doðal bir hormon olan bovines simot ropinin bir rekombinant formu elde edilmiþtir. Bu 1993 yýlýnda Amerika'da gýda ve ilaç dairesi olan FTE tarafýndan onaylanmýþ ve þu an Amerika'da yüzde 30 yetiþtirilen ineklerde kullanýlmaktadýr. Her ne kadar gýda ve ilaç dairesi bu hormonun herhangi bir olumsuz risk etkisi olmadýðýný söylese de bunun kullanýldýðý ineklerden elde edilen sütlerin daha fazla bakteri içermesi nedeniyle kýsa sürede bozulduðu ve yine bu ineklerde meme enfeksiyonlarý ile rahimlerde birtakým kistlerin oluþtuðu tespit edilmiþtir. TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

15 lar ve ETKÝLERÝ Gýda enzimlerinin üretiminde de yine yüzde 60 daha sert peynir yapýmýný saðlayan cymosenin bir rekombinant þekli elde edilmiþ, caymocin. Bunlar da kaliteye yönelik çalýþmalar. Daha önce Þeminur Haným bahsetti A Vitamini ve demir içeriði yüksek çeltik elde edildi. Bu da özellikle Uzakdoðu'da pirince dayalý beslenen toplumda eksik olan veya mikro element noksanlýðý nedeniyle ortaya çýkan insanlardaki bozukluklarýn giderilmesi için bu A Vitamini içeriði ve demir içeriði yüksek çeltik elde edildi. Adana'da Altýn Çeltik denildi, Golden Rice. Ama istenen düzeyde yani beslenmeye dayalý bozukluklarýn giderildiðine dair henüz bir sonuç elde edilmedi. Protein içeriði yüksek tatlý patates, çeltik, yine A vitamini içeriði yüksek kolza ve antioksidant içeriði yüksek meyve ve sebzelerde yine besin deðeri yüksek gýda üretiminin sonuçlarý. Bunun yaný sýra çevreye duyarlýlýk göz önüne alýnarak biliyorsunuz ne yaparsanýz yapýn doðada sentetik plastiði kesinlikle ortadan kaldýramýyorsunuz, bunun üzerine organik olarak parçalanabilir plastik veya biyolojik olarak parçalanabilir plastik üretimi, mýsýr ve kolzada elde edilmiþtir. Yine gýdaya yönelik olarak da biyoraktör bitkilerin üretimi söz konusudur. Bu ana kadar þunu özetlemek istiyorum. Tarýmsal biyoteknolojinin iki tane ana amacý var. Bir tanesi geliþmiþ ülkeler için bir tanesi de geliþmekte olan ülkeler için. Geliþmiþ ülkeler için daha güvenli, daha kaliteli gýdalar elde edilmesi ve özellikle hastalýklarýn tedavisinde kullanýlabilecek ürünlerin elde edilerek ilaç tedavi masraflarýnýn azaltýlmasý. Hýzlý bir nüfus artýþý olan ve üretimleri düþük geliþmekte olan ülkeler ise biliyorsunuz Amerika gibi ülkelerden gýda ithal ediyorlar. Ýþte tarýmsal biyoteknolojinin yine geliþmiþ ülkeler için bir amacý da özellikle bu tür ülkelerin ihtiyacý olan ürünlerin, yani onlara satabilecekleri gýdalarýn üretimini artýrmak. Dünyadaki duruma bakarsak, 1985 yýlýnda ilk alan denemeleri alýnmalarýna karþýn, üretimleri 1996'da baþladý. 2003'de, daha önce de söylendi Þeminur Haným tarafýndan 8 yýllýk periyotta tam 40 kat arttý. Ama artýþ hýzýna bakarsanýz, son yýllardaki artýþ hýzýnýn ilk dönemlerdeki kadar yüksek olmadýðý görülmektedir. Ülkelere baktýðýmýzda gerçekten yüzde 99'unu ABD, Arjantin, Kanada, Brezilya, son zamanlarda Çin ve bir de 6. ülke olarak Güney Afrika oluþturmakta. Avustralya ve Hindistan da var, bunlarýn yetiþtirdiði ürünleri burada görüyoruz. Zamandan kazanmak için. Ayný zamanda yeni üretime geçen veya 0.1 milyon hektar alanýn altýnda üretim yapanlar var. Bunlarýn içinde belirtmek istediðim AB içinde yer alan veya aday ülkelerden; Bulgaristan, Almanya ve Ýspanya var. Ürünlere baktýðýmýz zaman da ürünlerin yüzde 99'unu soya, mýsýr, pamuk, kanola oluþturmakta. Diðerlerine bakarsanýz örneðin patateste hala istenilen oranda bir artýþ yok. Kabak ve papayada da yine durum ayný. Deðiþtirilen özelliklerde, toplam ekim alanýnýn yüzde 73'ünü yabancý ot ilacýna dayanýklýlýk, yüzde 18'ini zararlýlara dayanýklýlýk, yüzde 8'ini de hem yabancý ot ilacýna, hem de zararlýlara dayanýklýlýk oluþturuyor. Gördüðünüz gibi kalitesi iyileþtirilmiþ ürünlerin üretiminde henüz çok ciddi rakamlar yok. Ürün bazýnda baktýðýmýz zaman þu an dünyada üretilen 72 milyon hektar soyanýn yüzde 57.5'i, 25 milyon hektar kolzanýn yüzde 14'ü, 34 milyon hektar pamuðun yüzde 21'i, 140 milyon hektar mýsýrýn da yüzde 11'ini transgenik çeþitler oluþturmakta. AB'de biliyorsunuz bugüne kadar özellikle tüketicilerin çok ciddi tepkileri nedeniyle bunlarýn onaylarý çok engellenmedi demeyim, çok yavaþ seyretti. Ancak 19 Mayýs 2004 tarihinde AB'li bakanlarýn oy çokluðu ile Bt11 tatlý mýsýr için moratoryum kaldýrýldý ve bunlarýn üretim hariç ithalat ve iþleme amaçlý kullanýmýna 10 yýllýðýna onay verildi. Ama en son 8 Eylül 2004 tarihinde, Mon810, Bt mýsýrýn 17 tane çeþidine, ki bunlarýn 6 tanesi Fransa, 11 tanesi de Ýspanya ulusal kataloðunda listeli- artýk üretim izni de verilmiþ oldu. AB'de etiketleme zorunluluðu daha önce de belirtildi Petek Haným tarafýndan, eþik deðer binde 9 ki bu daha önce binde 5 idi. AB'de yine son zamanlarda biraz herhalde yumuþama diye belirteceðim, onun neticesinde bu oran neredeyse yüzde 1'e yaklaþtý, yani binde 9. Bundan sonra ben kýsaca bu ürünlerde olabilecek riskler hakkýnda bilgi vermek istiyorum. Risk kaynaklarýndan bir tanesi transfer edilen genin yapýsýndan kaynaklanan risklerdir. Burada daha önce de belirtildi, iþaretleyici olarak genelde antibiyotiðe dayanýklýlýk ve antibiyotiðe direnç genleri kullanýlmakta. 22 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

16 lar ve ETKÝLERÝ Çoðunlukla da anpicilin ve kanamisine dayanýklýlýk genleri. Genin kaynaðý önemli. Þu ana kadar özellikle bakteri ya da virüs kökenli genler kullanýlýyor. Transfer yönteminden kaynaklanan riskler var. Genelde hücre çekirdeðine yapýlan transfer daha stabil iken, stoplazmaya yapýlan daha kararsýz. Ve ayný zamanda transferde de þunu belirtmek istiyorum yabancý gen bitki DNA'sýna aktarýlýrken tam olarak gittiði yer bilinmemekte, rastlantýsal olarak gerçekleþmekte. Bu rastlantýsal olarak aktarým da bitkinin kendi DNA'sýnda bulunan iþlevsel genlerin yapýsýnda deðiþikliklere yol açabilmekte. Bunun bir örneðini vermek istiyorum. Özellikle roundup ultra herbisitine dayalý soyalarda -aslýnda verimin de yüzde 6 oranýnda son zamanlarda azalmasýnýn nedeni de buna baðlanmakta- ýsýya duyarlýlýk tespit edilmiþ. Bu demektir ki yine transgenik soyalarýn sýcak bölgelerde yetiþtirilmesi sorun olacak. Kullanýmýndan kaynaklanan riskler, toksik ve alerjik etkiler, yatay gen kaçýþý, flora ve faunaya olan etkiler... Bunlara deðineceðim. Dolayýsýyla 3 tane alanda risk oluþturma ihtimali var bu ürünlerin, insan ve hayvan saðlýðý, biyolojik çeþitlilik, çevre ve sosyoekonomik yapý. Ýnsan ve hayvan saðlýðýnda, antibiyotiklere dayanýklýlýk, daha önce belirtildi. Yine transfer edilen genlerin insan ve hayvan bünyesindeki bakterilerle birleþme ihtimali. Bu virüs kaynaklý genlerin dayanýklýlýk genini diðer virüslere transfer etme ki horizantal gen transfer ediyoruz, olasý toksik ve alerjik etkiler, hocamýz az önce yok dedi ama benimde elimde var. Toksik için sadece bir þey söyleyeyim, Filipinler'de yetiþtirilen Bt mýsýrlarýn bulunduðu alandaki köylülerde solunum yetmezliði ve birtakým bozukluklar tespit edilmiþ ve alýnan kan örneklerinde bu Bt mýsýrýn yetiþtirildiði alanlarda yaþayan kiþilerin kanlarýnda Bt toksine karþý üretilmiþ antikorlar bulunmuþtu. 11 Eylül 2003 tarihinde Rusya'da yayýnlanan bir raporda, alerji vakalarýnýn arttýðý ve bu alerjilerin de 'lara dayalý olduðu belirtilmiþ, Amerika'da da yine son zamanlarda alerji vakalarýnýn arttýðý tespit edilmiþti. Olasý gen kaçýþý var, bu da lafta kalmasýn, çünkü Meksika'da gen kaçýþýnýn olduðu Natura 2001 dergisinde yayýnlandý. Toprak mikro organizma yapýsýnda ve bir de doðadaki hedef olmayan diðer faydalý ve zararlý canlýlara olasý etkiler Burada da yine Amerika'daki Cornel Üniversitesi tarafýndan yapýlan bir çalýþmada Bt mýsýrlardaki polenlerin Kuzey Amerika'da yaygýn olarak bulunan Kral Kelebeði'nin larvalarýna öldürücü etkileri olduðu tespit edilmiþtir. Virüs kaynaklý genlerin diðer virüslere transfer etme ihtimali Herbisitlere dayanýklýlýkta, az önce de söyledim rounduppredide bu transgenik ürün yetiþtirirken sadece roundup ultra herbisti kullanýlýyor. Bu da belirli yabancý otlar öldüðü için doðada tek yönlü evolüsyona sebep oluyor. Tarýmda dýþa baðýmlýlýk saðlýyor. Çünkü genetik olarak deðiþtirilmiþ bitkilerin, ayný yabancý döllenen, tozlaþan hibritler gibi her yýl tohumluðunun alýnmasý gerekiyor. Artý zaten bu tohumluðun sahibi olan firmalar çiftçilere bu tohumu satarken, hazýrladýðý protokolde kesinlikle ürettiði üründen tohum almamasýný þart olarak koyuyor ve bunlar aktarýlan genin özelliðine baðlý olarak fiyatlarý transgenik olmayana göre yüzde 25 ile yüzde 100 daha pahalý. Umarým hocam maliyetleri hesaplarken bunu da göze almýþtýr. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Yüzde 500 dedim ben. Dr. Servet KEFÝ: Yüzde 25 ile yüzde 100 hocam. Tarýmsal üretim sistemlerinde deðiþiklikler... Bu da hiç bahsedilmediði için çok özür dilerim hocam hemen bahsedeceðim. Özellikle Bt çeþitlerde yani zararlýlara TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

17 lar ve ETKÝLERÝ dayanýklý olan çeþitlerde bunlarýn böceklere dayanýklýlýk kazandýrmamasý için refüj denilen bir uygulamanýn yapýlmasýný yine bu tohumu satan firma çiftçiye zorunlu hale getiriyor ve protokole koyuyor. Bunun nedeni eðer bu yapýlmazsa normalde 5 yýlda direncin kýrýlacaðý gözüküyor. Yani saf ve koçan kurduna dayanýklý mýsýr 5 yýl sonra eðer bu refüj uygulamasý yapýlmazsa artýk dayanýklý olmayacak. O da kurtlardan zarar görecek. Ama yine Amerika'da yapýlan bir çalýþma, 5 yýl deðil, refüj yapýlmazsa 1 yýl içinde bu özelliði yitireceðini gösteriyor. Refüjün de oradaki böcek popülasyonuna baðlý olarak örneðin Amerika'da 100 hektarlýk Bt mýsýra ya 25 hektar alan klasik bir çeþide ayrýlacak herhangi bir pestisit uygulanabilecek veya 100 hektar Bt mýsýra karþýlýk 5 hektarda kesinlikle herhangi bir ilaç uygulanmayacak ki orada böcek hayatýný devam ettirsin. Bu oran Avustralya'da artýyor. Avustralya'da 100 hektara karþýlýk 50 hektar alan herhangi bir ilaçla uygulanacak Bt hariç. Veya 100'e karþýlýk 10 hektarlýk alan yine transgenik olmayan bir çeþitle ve kesinlikle ilaç uygulanmadan yetiþtirilecek. Ve sonuçta kesinlikle risk analizi yapýlmasý lazým. Risk analizinin neler olduðunu herhalde biliyoruz. Risk deðerlendirmesi, risk yönetimi, risk iletiþim. Kesinlikle biyogüvenlik sisteminin kurulmasý lazým. Biyogüvenlik protokolü 11 Eylül 2003 tarihinde dünyada yürürlüðe girdi. Biz ülke olarak onu 2000 tarihinde imzaladýk ve ülkemizde 24 Ocak 2001 tarihinde yürürlüðe girdi. Þu an Ulusal Biyogüvenlik Kanun Taslaðý hazýrlandý ama öncesinde de transgenik kültür bitkileri ve alan devri hakkýnda talimatýmýz var. Ne yapýlmasý lazým? Kanun bir an önce yasalaþmalý ve direktiflerle yürürlüðe girmeli. Ýdari yapýda bir Ulusal Biyogüvenlik Kurumu oluþturulmalý ki bunlar kanunun içinde var. Soru geldiðinde cevaplandýrýrým ama kýsa vadede ülkemizde özellikle risk deðerlendirmeleri ile herhangi bir ürünün içerip içermediðinin tespitine yönelik laboratuvarlar kurulmalý. Ayný zamanda özellikle gümrüklerde bu testleri yapacak ihtisas laboratuvarlarý oluþturulmalý. Þöyle baðlamak istiyorum, özellikle 21. Yüzyýl'da 6 milyarýn üzerine çýkacak dünya nüfusunun beslenebilmesi için hep tarýmsal biyoteknoloji yegane çözüm olarak görülüyor ancak burada çevremize ve gelecek nesillere olabilecek risklerin minimuma indirilmesi ve bunun için gerekli önlemlerin alýnmasý gözardý edilmemelidir. Biyogüvenlikli bir gelecek dileðiyle çok teþekkür ediyorum. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Sunum haline dönüþünce panelin havasýndan biraz uzaklaþýlýyor. Ama böyle bir yöntem deðiþikliði yapýldýðý için öyle oldu. Ben hemen þimdi soru-cevap kýsmýna geçiyorum. Bazý yazýlý sorular var. Aslýnda yazýlý deðil, sözlü olarak yapýlmasýný istiyorduk ama bunlarý biz biraz özetledik. Önce þu yazýlý sorulara kýsa bir cevap verdikten sonra sizlerin sorularýný alacaðýz. Sayýn GÜRAKAN'a sorulan bir soru var, onun hemen cevaplanmasýný rica ediyoruz. Doç. Dr. Candan GÜRAKAN: Sayýn Gökhan GÜNAYDIN, "Domates üzerinde yaptýðýnýz çalýþmayý katýlýmcýlarla paylaþýr mýsýnýz, lütfen" diye bir soru sormuþ. Tabii ki paylaþýrým. Domateslerde ön taný diye bahsettiðim 35S, NOS ve Kanamisin direnç geni tespit edilmeye çalýþýldý. Bulduðumuz Kanamisin direnç geniydi. Kanamisin direnç geni bütün onaylý domateslerde mevcut olan bir gen. Daha sonra tabii bazý tepkiler aldýk. Sýrf Kanamisin direnç geni ile buna karar veremezsiniz gibi. Daha sonra yaptýðýmýz çalýþmalarda ve Avrupa'da akredite bir laboratuvara gönderdiðimiz DNA'mýz 35 1N genetik modifiye olarak isimlendirildi. Yalnýzca tek bir örneði gönderebildim çünkü kendi cebimden verdim bu meblaðý. Dolayýsýyla oldukça zor bir þey oldu benim için. Ama þu anda Isparta'dan almýþ olduðumuz domatesin genetik modifiye olduðu ayný zamanda Avrupa laboratuvarlarý tarafýndan 24 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

18 lar ve ETKÝLERÝ da onaylandý. Tabii konvansiyonel PZR ile çalýþmalarýmýzý tamamladýðýmýz için NOS bölgesi bulanamamýþtý. Ayný laboratuvardan aldýðýmýz bilgiye göre NOS bölgesi de bulunmakta. Þimdi çalýþmalarýmýz bu konuda yoðunlaþtý, detaylý çalýþmalarýmýz devam ediyor. ZMO Baþkaný Gökhan GÜNAYDIN: Türkiye'den alýnan bir domates örneðinin GMO'lu olmasý neyi gösteriyor? Doç. Dr. Candan GÜRAKAN: Türkiye'de GMO'lu domates olduðunu gösteriyor bana göre. ZMO Baþkaný Gökhan GÜNAYDIN: Hocam bir katký yapabilir miyim izninizle. Genetiði deðiþtirilmiþ domates tohumunun ithalatý tümüyle yasak. Bu Türkiye'de bu yasaða raðmen... Doç. Dr. Candan GÜRAKAN: Þimdi bakýnýz, benim internetten öðrendiðim son bir haberi söylüyorum size, Antalya Havaalaný'nda bir vatandaþ, gerçi Türk vatandaþý deðilmiþ galiba, birisi yakalanýyor ve bavulunda her birinde 1000 adet kadar olan 700 paket domates tohumu bulunuyor. Tesadüfen yakalanmýþ. Bu kaçak mý giriyor, yeterli denetimler yapýlýyor mu, yapýlmýyor mu, onu bilemiyorum ama Türkiye'de olduðunu görüyoruz. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Teþekkür ediyoruz. Sayýn AÇIKGÖZ hocama bir soru var onu cevaplýyoruz. Prof. Dr. Þeminur TOPAL: Ama beni pas geçtiniz gibi geliyor bana. Ben cevaplamak isterim o zaman sýramý kullanayým. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Peki, sýra Þeminur Haným ýn. Prof. Dr. Þeminur TOPAL: Þimdi ben zannettim ki sorular alýnacak, öyle cevaplanacak. Müsaade ederseniz ben sýramý vermek istemiyorum ve son 5 dakikaya býraktýðým þeylerle birlikte sorularý cevaplamak istiyorum. Bir kere Türkiye'de bir süredir beni tanýyanlar bilir, bu konudaki bilgilerimi mümkün olduðu kadar aktarmaya çalýþtým. Fakat tekrar özetlemeye çalýþayým. Ben asla teknolojinin karþýtý bir insan deðilim. Ve 33 yýllýk meslek hayatýmý tamamladým, hatta 9 Ocak'ta tamamlanýyor, bu süre zarfýnda pek çok kez, pek çok projemde tarýmsal biyoteknolojiyi bizzat kullanan bir insaným. Gelen sorular doðrultusunda bu laflarý ediyorum, çünkü bana söylenen þey, açlýða ve birtakým olumsuzluklara karþý inkar etmememiz gerektiði, hocamýzýn da konuþmasý bu mealdeydi. O nedenle bunlarý söylüyorum. Bu teknolojiyi þu an itibariyle kesinlikle kabul veya ret etmemiz söz konusu deðil. Çünkü bu teknoloji bütün dünyada olumlu ve olumsuz yönleriyle tartýþýlýyor. Bizim ifade ettiðimiz þey tekrar tekrar söylüyorum, asla teknoloji karþýtý deðilim, zaten böyle olmam mümkün deðil. Akademisyenim, senelerdir mesleðimi akademik alanda sürdürmeye çalýþýyorum. Dolayýsýyla böyle bir þeyi yapmam söz konusu deðil, ama þu an itibariyle olumsuz etkileri aðýrlýklý tartýþýlan bir teknolojiyi hiçbir savunma ve kontrol mekanizmasý kurulmadan, hiçbir yasal önlem stratejisi geliþtirmeden, sadece karþý tarafýn deklarasyonuna baðlý TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

19 lar ve ETKÝLERÝ kalarak ülke gümrüklerinden sokulmasýný, hatta bunun devlet eliyle yapýlmasýný ve hatta bunun bakanlarýmýzýn yakýnlarý tarafýndan yapýlmasýný þiddetle kýnýyorum ve bunu hem mesleki, hem de toplumsal sorumluluðum olarak düþünüyorum. Bu ülke hiçbir zaman geliþmiþ ülkelerin artýk pazarý deðildir. Bizim ülkemizde tarýmsal stratejilerimizde çok kararlý bir þekilde ciddi yanlýþlýklar yapýlmýþtýr. Biliyorsunuz tarýmsal araþtýrmalar laðvedildi, Zirai Mücadele Teþkilatý laðvedildi, ziraat teknisyenliði diye ara eleman eðitimi veren çok deðerli kurumlar ortadan kaldýrýldý. Tütün yetiþtirme stratejimiz deðiþtirildi, þeker yetiþtirme stratejimiz deðiþtirildi, fýndýk ve zeytin ilk hedef içerisinde. Bütün bunlar bu iþin hazýrlýðýydý. Sonra açýk alan denemeleri adý altýnda bunun ciddi olarak bu ülkede yayýlýmý saðlandý. Bugün Çukurova ve Trakya Bölgesi'nde yerli tohumlar ciddi ölçüde kaybedildi. Bu hepimizin gözleri önünde, tarihsel süreçte birebir yaþadýðýmýz alan. Bütün bunlar göz önündeyken bu genleri böyle kurtarýcý gözüyle görmemiz ve þu an itibariyle onlara bir kýlýç gibi sarýlmamýz mümkün deðil. Ve ben bir tarýmcý olarak çok üzüntü duyuyorum. Ben gýda konusunda spesifiði oldum ama sonuçta bir tarýmcýyým bir melezlemenin ne demek olduðunu çok iyi biliyorum. Ama kafalar karýþtýrýlmak için bu ülkede genetik modifikasyon çalýþmalarý melezlemeyle eþdeðer gibi tutulup örnekler o þekilde veriliyor. Aslýnda bu olay tamamen farklý. Siz burada genin yapýsýný deðiþtiriyorsunuz, genin karakterini deðiþtiriyorsunuz ve ona bazen bir virüs geni ekliyorsunuz, bazen bir toksin geni ekliyorsunuz ve bunun sizin vücudunuzda veya sizin nesillerinizin, ileriki jenerasyonlarýnýzýn vücudunda ne yapacaðý henüz meçhul. Þu anda ileri sürülen savlar birer birer de doðru çýkmaya baþlýyor. Bu durum varken benim ülkem niçin bu kadar kontrolsüz... Son yýllara kadar biz bunlarý söylerken, "Biz bu ülkeye genetik modifiye ürün sokmuyoruz" deniyordu. Þimdi, "Biz bu ülkede bunlarý kullanmýyoruz" deniyor. Bu da bir aþamadýr diye düþünüyorum. Ama kullanmýyorsak, niye alýyoruz. O da bu olayýn gerçek boyutu. Biz bu ülkede kullanýyoruz. Altýndan çok daha deðerli, parasal olarak deðerli olan tohumlar, kontrolsüz olarak Ýsrail'den çanta çanta bu ülkeye taþýnýyor. Ve insanlar bu ticaretten þu anda çok ciddi rantlar yapýyorlar. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Evet soruyu cevaplar mýsýnýz. Çok uzadý yalnýz Prof. Dr. Þeminur TOPAL: Evet soru böyle, soru bunlarýn içinde. Monsanto þu anda Türkiye'de ücretsiz tohum daðýtýyor ve bunu özellikle ova bölgelerinde yapýyor çünkü açýlýmý çok daha fazla olsun, yayýlýmý, yani çapraz kaçýþlarý çok daha fazla olsun diye. Hal böyleyken, bu teknolojiyi bugünkü haliyle benimsemem, fikrim sorulmuþ o nedenle söylüyorum, benimsemem mümkün deðil ve bu konudaki fikirlerimi sonuna kadar da savunmayý görev kabul ettim kendime ve bunu yapacaðým. (Alkýþlar) Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Sayýn AÇIKGÖZ hocamýn bir yanýtý olacak. Buyurun. Salondan: Sayýn Baþkan benim sorum ayný zamanda bir tartýþma niteliði taþýyordu ama sayýn hoca okumadý. Okumasýný rica ediyorum. Prof. Dr. Þeminur TOPAL: Müsaade eder misiniz okuyayým. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Ama süremiz çok kýsaldý, öbür oturum baþlayacak. Onun için. Prof. Dr. Þeminur TOPAL: Ben burada olaydan kaçýþ durumunda deðilim, okuyacaðým. "Toplumun hýzla çoðaldýðý, besin ihtiyacýnýn çeþitlenip çoðaldýðý, topraktan suya üretim kaynaklarýnýn giderek azaldýðý, azalan kaynaklarýn bir yandan tarým dýþý süreçler, öte yandan tarým kimyasallarýnca kirlendiði, üretkenliklerinin gerilediði hatta besin zincirine giren kimyasallar nedeniyle toplum saðlýðý sorunlarýnýn yaþandýðý bir dünya " Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Burada keselim çünkü o çok uzun. Bir bildiri gibi bir þey yani. Prof. Dr. Þeminur TOPAL: Evet kaçak bildiri belki. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Vakit kalýrsa onu þey yaparýz. Sayýn AÇIKGÖZ hocama þimdi cevap 26 TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý:

20 lar ve ETKÝLERÝ hakký veriyoruz. buyurun. Salondan: Sayýn Baþkan bir yandan tartýþalým diyorsunuz, bir yandan tartýþmayý kesiyorsunuz. Buna hakkýnýz yok. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Arkadaþlar kabul etmek lazým, hepimizin sorunu bu. Evvela ben Ordu'dan Nurettin Hocamýzýn bir sorusunu ele almak istiyorum. "Maddi kazançlarla insan saðlýðýný hangi kritere dayanarak mukayese ediyorsunuz. Transgenik ürünlerle bozulan insan saðlýðýný o muazzam kazancýnýzla geri getirebilir misiniz?" Arkadaþlar þu bir gerçek, bugün hiçbir firma yarýnýný tehlikeye atmak için riskli bir ürünü pazarlamaz. Pazarladýðý takdirde yarýn yoktur o firma. Salondan itiraz: Vardýr vardýr, hem kazýklar hem devam eder. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Yok yaþamaz. Ondan ben þüpheliyim. O nedenle arkadaþlar hele Türkiye'nin dýþýndaki ülkelerden bahsediyoruz arkadaþlar. Hiçbir ülke kendi vatandaþýný riskli bir saðlýk sorunuyla baþ baþa býrakmaz. Avrupa'daki ve. Salondan itirazlar Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Evet arkadaþlar kabul etmek lazým ki bütün ülkeler muhakkak suretle kendi vatandaþýnýn saðlýðýný öncelikle düþünmek zorundalar. Bizim þimdi þu gerçeði görmemiz lazým ikinci ürün mýsýrdan bahsettik, ben Ege'de ikinci ürün mýsýrý, o çeltik denemelerim esnasýnda yaþadým, gerçekten sap kurdu nedeniyle ikinci ürün mýsýr tarýmý ortadan kalktý Ege Bölgesi'nde. Ýnsanýn aklýna þu geliyor, acaba transgenik çeþitler olsaydý, bu ikinci ürün mýsýr Türkiye'de yerleþseydi, bizim ithal ettiðimiz 1.8 milyon tohumluk mýsýrýn yarýsýný en basitinden Türkiye'de üretemez miydik? Bu evet, iki cümlemiz daha var. Salondan: Þu anda altyapý buna müsait mi siz bunu söyleyin. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Çok basit mýsýr üretiminde biz hibrit mýsýrýn tarýmýný yapýyoruz arkadaþlar. Birçok arkadaþ diyor ki dýþa baðýmlýlýk olur. Hibrit mýsýrda zaten dýþa baðýmlýsýnýz yüzde 90 Salondan: Çiftçi çeþitleri Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Mýsýr çeþidini çiftçi çeþidi olarak ekebilir misiniz. Melez olmak durumunda. Bilmiyorum siz ziraat mühendisi misiniz. Deðilsiniz. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Evet baþka soru sormak isteyen. Buyurun siz. Lütfen kendinizi tanýtýr mýsýnýz. Prof. Dr. Nurettin Ýsmail ÇELEBÝOÐLU (KTÜ Ziraat Fakültesi Dekaný): Sayýn Hocama sorduðum sorunun cevabýný alamadým maalesef. Orayý es geçiyorsunuz. Efendim ürünü þu kadar artýrdýk, bu kadar karýmýz var, bu kadar efendim onun için gen bulmalýyýz diyorsunuz, ben diyorum ki bu muazzam kazancýnýza efendim acaba bozulan insan saðlýðýný geri getirebilecek misiniz? Bunun sorusunu sordum. Teþekkür ederim (alkýþlar) Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Sayýn meslektaþým, herhangi bir þekilde siz bulduðunuz çeþit veya transgenik çeþit ile insan saðlýðýný hedef mi seçiyorsunuz, düþünüyorsunuz. Ne münasebet. Salondan: Elbette tabii efendim. Ýþte ortada, Amerika'da þu kadar insan öldü. Prof. Dr. Nazimi AÇIKGÖZ: Bunlar hep spekülasyon, biraz evvel arkadaþýmýz bahsetti o Kral Kelebeði olayý var ya, tamamen insektisitin etkisiyle olduðu ortaya çýktý sonradan. Baþkan Prof. Dr. Murat ÖZGEN: Þuradaki konuðumuza söz veriyorum. TARIM VE MÜHENDÝSLÝK, Sayý: