k6fileler halinde Musliiman olmalarrdrr.

Transkript

1 islam dininin Azerbeycon ve Hsrzemde lu:91_opl bagarilanndan en bliyugu ;uphesiz TURK OCUZ BOYLARI'nrn hem de milyonlaia varan brlyuk k6fileler halinde Musliiman olmalarrdrr..,. Ztra O$uzlarrn Muslriman olmalarr; islam Dini, Muhammed Ummeti, Mijsluman TLirk milleti hatta lsl6m ve insanhk tarihinin kaydetti!i en buyul< hidiiyet olaylarrndan biridir. Artrk bundan boyle Trlrkiuk dunyasr ve onun cthanr krrcaklayan "Ktzil Elmq', rilkirsr-lnir, l:tr Afiwz Tiirkleri tenrsil edecel<lercii. gimdi onlar qe(ek marrada "Allah'rn Erleri" olmuslarclr. yuruyen da!lan andrran bu Allah'ln askerleii bunslan hovle " B ai,t' v a yonelece kl er, " Sel Eukl ul a r,' adtyia ll:t i i a d ve "Asmanltlar" adryla istctnbul surlarr orrijncle gtrrrineceklerrj -..f l":l 13l ".&.u.'_ Y i.,:i.irtr. #f'tu.,_.. ".tl i{il irn{':l}r:i':i{ ",1 ii;l ; i i

2 AZERBAYCAI\ - }IARZEM ve IUNX OGVZBOYI^ARI An{snrDA istatuivtr hof. Dr. Zekeriya fitafqf

3 Ttirkler'in Miisliimanhir Kiilliyitr: I YEDIKUBBE YAYINLARI: 11 T0rkleCin M0slUmanlrgr K0lliyAtr: 8 - Azerbaycan - Haaem ve T0rk Oguz Boylarr Araslnda lslamiyet O 1. Baskr : Temmuz,2005 ISBN: x llmiyazrsma Adresi: Prol. Dr. Zekerlya KlTAPgt K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk No: 1Sl4O7 Tel: Meram / KONYA x zekeriyakitapci.com lsteme Adresi: Rfat I(ARAKOL $erafettin Caddesi6z lghanr A Blok lgt 2. KONYA Tel: O Fax B0 49 Kitabtn her hakkr mahluzdur. Eserin; M0ellifin yazrh mtisadesi olmakslzrn tamamen, lfmgn veya herhangi bir deligiklik yaprlarak yayrnlanmasr dijitalortamlarda golaltrlmasl veya bir bagka dild gevriterek yaynlanmasr yasaktr. AZERBAYCAhI. riarzem ve ninx oguz BoYLARI Anrrsrr{DA istatuiver Dizgi DIZGI EVI Tel: Kapak Tasanm GRAFITO l*pr"r"-baskr-cilt SEBAT OFSET MATBAACILIK Tel: ,{ Foc 0.31}2. g2s7 N s batosobat.com kof. Dr. Zekeri.ya fitafqf Ph. D. Karagi Un- Pakistan Assot Pnof. Jos. Un N[ierYa

4 hof. Dr. Zekeriya KiTAPQI, isparta'run Yalvag kazasrnda dopdu. (1937) Orta ve Yiiksek tahsilini Tiirkiye'de tamamladr. Bu arada Karagi Universitesinden temin ettigi bir bursla Pakistan'a gitti ve Edebiyat Fakiiltesinde "Doktora" gahgmalanna basladr. Qegitli ydnled ile "el- Cdiuln EserleriAbbasiler Devinde Tihkler" konusundaki tez Eahqmalan ile "Doktora Ph. D." payesini kazandr^ (1968). Prof. Kitapg, Pakistan'da bulundulu yrllarda "Pakistan Radyosu Tiirkge Program Servisi - Karagi" de wman olarak galgu. Ttirkiye'ye ddndiikten sonra Devlet Planlarna Tegkilatrna girdi (1971). Sosyal Planlama Dairesi; Illuslar Arasr Qok Yiinlii Teknik ltbbhgi gubesinde (RCD. CENTO) "Uznarf'olarak gah;r. Tiirkiye iran ve Pakistan arastnda kurulan Kalkrnma igin Bdlgesel igbirli[i (RCD) gergevesinde bir gok dnemli kiiltiirel program toplantrlanna katrldr. Daha sonra Atatiirk agrlan ve gimdiki adryla "ilahiyat Fakiiltesi"nde gdrev aldr. Prof. Kitapgr, burada "Emevilcr Dewinde Maveraii'n-Neht'de islfuniyet" konusundaki ilmi tez gahgmalan ile "ishm Tarihi Dogenti" oldu. (Ankara Universitesi Dil Tarih ve Cogafya Fakiiltesi, 1976). Prof. Kitapgr, 1978 yrhnda Jos Universitesi Edebiyat Fakiiltesi'nin teklifini kabul ederek Nijerya'ya gitti. Orada beg sene kaldr. Fakiiltenin Dini E$timler Biiliimiinde; ingilizce olarak Osmanh Tarihi, isldm Tarihi ve Medeniyeti derslerini okuttu. Aynca Dini Elitimler Biiliimii Bagkanhfr ve Dekan Vekillili gibi idarf gdrevlerde bulundu. Ekim 1982de Tiirkiyeye ddnen Prof. Kitapg: Frrat Universitesi Fen Edebiyat Faktiltesi (ElaaS)'da gdrev aldr. Burada Tarih Biiliimii Baqkanhg yanl srra, birgok akademik, sosyal ve kiilturel faaliyetlerde bulundu. Prof. Kitapg, 1987 yrhnda "Tarih Profesiirii" olarak Selguk Universitesi Efitim Fakiiltesi (Konya)'ya rayin oldu. Prof. Kitapgr burada da Dekan Yardrmcrblr Biiliimii Bagkanhfrnt yapnx$ aynca ilmi aragtrrma ve yayrnlan yanl slra ktiltiirel faaliyetlerine de devam etmigtir. Prof. Kitapg, Mlli ve Milletlerarasl birgok kongrelere kahlnlg, ilml tebliller sunmu$tur. hrytlkce ve Arapgayt gok iyi bilen Prof. Kitapgr,mn bu dillerde yaynlannlg kitap ve aragtrrmalan vardrr. Aynca. Farsga ve Urduca'yr da bilmektedir. Prof. Kitapgr yrhnda emekli olmugtur. ilmi ara$urma ve gahgmalanna butun giictiyle devam etmektedir. Kitapgrnrn gimdiye kadar yazmrg oldulu biitiin kitaplar,,yedi KUBBE YAYINLARI" vasrtaslyla basrlmrg ve Tiirk okuyucusuna sunulmugtur. Bu eserler kendi ktilti.ir tarihimizin yapr taqlannt olugurmaktadrr: YBDI KABBEYAYINI.ARI 6NsOz Ttirkler'in Miisliiman olmalanru bir KUfiY at haline getinnek igin gktrf,mrz bu gileli ilim yolculufunda bu defa Azerbaycan, Harzem ve di$er Tiirk Oiuz Boylan iizerinde durulmug, isl6m hidayetinin bu topraklarda nasrl yayrldrir, bundan da <jte nasrl bir meden.iyet ve ktiltiir haline geldi$i sorusuna her zaman oldu$u gibi yeterli bir cevap aranrnrghr. Gerqekte Azerbaycatt, Hatzett bu arada Oguzlar'n yagadr$r Ust Yurt ve di$er kuzey bolgeleri, isl6m dini'nin erken devirlerde aydrnlathfr en ijnemli Ttirkltik merkezi ve en genig Tiirk co$rafi bolgelerinden biriclir. Bpnlardan hele hele Azerbayca.fi'Ln islam dini'nin yayrlmasrncla qok ayil bir yeri ve oncelikli bir durumu vardrr. Zira Hz. Peygambe/in vefatrndan hemen sonra girigilen fetih hareketleri ve islfrm dini'nin, bir taraftan Doiu Turan Yurdu, diger taraftan Ka.fkasga ve difrer Kuzey Tiirk bdlgelerine dofiu g*tr$r bu hidayet yolculusunda, hem de bu en erken devirlerde u$radr- Sr Ttirk vurtlarrndan biri de gtiphesiz bu gi.inkii Azerbaycan olmuetur. Zira islam hidayet giineginin feyizli rg;rklarr, ilk defa bu topraklar iizerine diigmtig, buralarda koklegrnig, dal budak salmrg ve Azerbaycqn daha ilk "Sahqbe" ve,'tabiilef, asrrnda ozbe oz bir isl6.m yurfut haline gelmiqtir. Azerbaycan'daki dini ve islami geliqmeler, bununla da srnrrh kalmanuqbr. Biiylece daha sonraki vrllarcla islim hidayetinin Ilazar ve Bulgar Yurtlartna giden tarihi yolu aqrlmrg ve bu bereketli Trirk b6lgelerinde giriqilen islsmi tebli$ ve irgad faaliyetleri iqin Azerbnyc:nnbk iis haline gelmig ve bu bol,le uzun asrrlar devarn etmigtir. Bu bakrmd an islilrn d.ini'ninbu

5 6 en erken clevirlerde hej} Hazarlar ve Brrlgarlar, hern cle Hnrzem ve ust Yart glbi kuzey Tiirk b<ilgeleri ve buralarda ya$ayan Tiirkler arasrnda yayrlmasr ve buralarda Tiirk varltirnrn daha yo$un bir hale gelmesinde Azerbaycnn Miisliimanl$mmher zaman gok ayn ve onemli bir yeri olmuqtur' Hadd-i zattnda islam dininin Azerbaycan'da yaytlmasr ve buralann en erken devirlerde bir "D6nt'l-Isl6rn* islfrm'm 6z Yurdu" haline gelmesinde Mtisliiman Fatihler'in gok bir veri vardrr. Zba, isliln dini'ninyeni fethedilen iilkelerde yayrlmasr l/s. 6mu devrinde bir "clevlet politileasl' haline getirilmig ve yerli halkla yaprlan sulh anlagmalarrnda, islfun dini'nin bu iilkelercle yayllmasrna ayn bir ozen gtisterilmig r''e bunu tegvik eclen ci,nemli macldeler konulmuptur' iqte Azerbaycanbu konuda en ganslt ve bundan en qok nasibini almr$ Ti.irk iilkelerinden biridir. Oyle ki, bu devirlerde Azerbaycan halkr ile yaprlan siyasi bang anlagrnalannda genellikle hep qoyle clenilmigtir: "E{er sizler istiltn dini kabul eder, flnmazlartntn dosdo$ru kilar ue nrallnrtntztn zekattnt aerirseniz, bu takdirde bizim din kardesimiz sayilrsttttz ve biz sizleri kant g6zetiriz. Kimki Allah's Onun Peygatnberi, Onwt kitaytlan ae Ona htanan rniiminlerclen yiiz geoitirse arttk bizim igin onlarla kareiltkh. yalm kiltng ha.rbetmektenbapka yapacak bit Eeyler yoktur. $iiphesiz AIIsh (hig bir zaman) hain ae algaklan seametnietir. Evet yukarda da gciriildti$ii gibi, anlagma metinlerinde ye1 alan bu ve benzeri iizendirici maddeler Azerbaycan halkn'un gonli.inde Allah'rn hidayetine giden volu agtr$r gibi, Miisliitnan Fatih ve idarecilerin onlarrn, miisliiman olmalart hususunda gosterdikleri sami gayret ve tegviklerinde bunda ayrr bir tesiri olmugtur. Biitiin bu bag dtjndiiriicti bayti ge' ligmeler sonucu Azerbaycan halkr, istdm dini'ni sevmiq, o- nunla birlegmig biitiinlegmig ve Azetbeyc(tn l'esa zamanda parlak bir islarn iilkesi olmugtur. islftm diri'nin; yukarda da ifade eclilcligi gibi Azer' Itaycan'da gtiqln bir din haline'gelmesi ona; kazey Tiirk bijlgelerirrde yeni ufuklar aqmrg ve bu hidayet ri.izgallan buradan Hstzern Tiirk diyanna yol bulmugfur' Gergekte Harzem; Ceylrun nehrinin bir ga$layan halinde Aral gfliine dokiildiiiii bereketli topraklar sanki bir "lrlil deltas{' gibi, bir biiyiik medeniyet merkezi olmasrmn yanl srra, kuzev i.ilkelerinin sosyal, ekonornik ticari ve dini hayatrnda bi.itiin Eski ve Orta-Qa$lar boyunca gok onemli bir rol oynam$hr. Harzem'in) gerek Hinilistsn dan gelen Hind Baharat yolu, gerekse giiney ve kuzey Asyadan gelen stratejik ipek Yolu'nun kuzey Tiirk kavimleri ve Orta'Avrupa istikametinde ve tam bir kavqak noktasnda bulunmast, bi.iyiik ticaret kervanlarlnm bir u$rak yeri olmasr ve buralardan Kuzey tllkelerine biiyi.ik kafileler halinde kervanlar diizenlenmesi islami devirlerde Hsrzern'in onemini bir kere daha artrrmrgtrr. Ne var ki, islam hidayet gtineginin buralan aydrnlatmasmdan sonra, Eski ve Orta-Qaflarm bu ticaret merkezi islami devirlerde artrk Tiirk islam medeniyetinin en parlak merkezlerinden biri olmug ve bu bi.iyiik medeniyet rnegalesini taqryan yiizlerce, binlece Tiitk astllt ilim adamr yetiemigtir. igte istfrn dini'nin kuzey Tiirk bolgelerinde etkili olmasr, islarn mirasrmn bu giinlere kadai gelmesi, miisliirnan varh- Srn hernen her devirde dimdik hayatta ve ayakta kahnasr her 7

6 8 geyden once Harzem'inbu clevirlerde gok giiglii bir Ti.i.rk ve islam tllkesi haline gelmesi ile miimkiin olmugtur. Her ne kadar Hsrzemdeferli islam komutam Kuteybe b. Miislim tarafindan fethedilmigse de isl6m d'inibu topraklarda daha sonraki yrllarda yaynlmrq ve koklii bir din haline gelmigtir. Buna sebepte islam dini'nin; Aga{r. Tiitkistsn da tutunmasr, Baykent, Btthata ve Semetkant gibi, Tiirk gehirlerinde yayrlmasr ve bu.ndan da ote, yeni iman ategiyle yamp duran Tiirk miicahid gazileri tarafindan Hsrzem'in bir "Datw'I-Kiifiir", "Hayrrt" bir 'akiifut cephesi" olarak goriilmesidir. Zira Agap Tiirkistan gehirlerinde kurulau "Ribntla{'ve bu hayrr mtiesseselerinde yetigerr ve kendilerini 6zellikle smtr boylarlndaki kafir Tfirkler arasrnda islam dini'nin yayrhnasrna adayan miicahid gazilet, Hatzetn'e yo' nelmig ve burasrm bir cihad cephesi ilan etmiglerdir' Asrl bundan sonradrt ki bagta Agap Tiirkistnt olmak iizere Turan Yurdu'nun difer bir Gok sehirlerinden llanem cliyarrna bir ilim "irfan giiga'de baglamrg oluvoldu. Bu gogiin gerefli yolculan, kendilerini Allah'a, Onun yice lteygambe{ine ve islfrm dini'ne adamrg yiice kimselerdi' Bu bakrmdan Harzem bu ilk devirlerden itibaren bir cok abid, zahid, islam alimleri, miisliiman tacirler ve "Tilrktnen Der ztigleri"nin uirak yeri olmuqtu r. Hatzett de bu islam'rn kara sevdahlan tarafindan qok giiqlii ve bir o kadar da sa$lam bir islamlaqhrma faaliyeti baglamrg ve bu boyle birkac kugak devam etmigtir. Harzem'in bize g6rc; bu rlevirlerde islam dini'nin yayrlmrq oldufu cliier Ttirk bolgelerinden Eok daha farkh bir yonii vardrr. $oyle ki; bagta Haznilar ae Bulgarlar olmak iizere difer bir qok T'iirk Yurtlarrna isl6miyet once bir din olarak girmig ve aradan qok uzun bir siire geqtikten sonra ancak bir kiiltiit ve medeniyet haline gelmigtir' Ne var ki bu Harzem iqin higte btiyle olmamrqhr ' Zita islfrtn 'dini' Harzetn'e saciece bir ctin defldl ayru zamanda bir killtiir ve meilmiyet olarak girmig ve bu topraklar en ktsa zamanda ftirk islam ktiltiir ve medeniyetinin en parlak, en onemli rnerkezlerinden biri olmuqtur. Diier taraftan islfrtn dini'nin kuzey bolgelerinde kazandr$renbtiyiikbagarrlardanbirisidetiirkosuzboylannrn hem de milyonlara varan biiyiik kafileler halincle Miis- Itiman olmalatrdrr. Gergekte OSuzlat' n rniisliiman olmalan; isl6m dini, Muhammed ommeti, Miislil,mnn Tiirk nilleti, islfrnt ve insanhk tarihfuin kaydettigi en biiyiik olaylarrlan biridir. isl6m dini s*efli tnrihinde Ti)rk a{uz boylartntn Milsli.intan olmalarmdan Qok daha biiyi)k eok daha pnrlak, gok dahn gerefli hiq bir znfer knzanmamryhr. Bilincliii gibi, Tiirk OE*z Bo.ylan; bu devir:lerde' Harzem Aral Gtitii EeVresi yani [ist Yutttaki O{uzlat Seyhun nehrinin orta yataklarrndaki "Orta Oiuzlay'', aynca ispicab'a kadar uzanan ve Qin'e srmr olan yerlerdeki Doftt ciheti Oduzlan olmak iizere bu tig an4 colrafi bolgelerde mekan tutmug bulunuyorlardt. Ne var ki bunlardan IslAm dini igin o devirlerde en tehlikeli olan Orta Seyhun yataklarrndaki Orta Oduztan idi' Ofta Oiuzlanntn yerlegtiii bu bdlgeler, kelimenin tam anlamr ile "Datu'l-Kiifiit" kiifriin oz yurdu olarak kabul ediliyordu' Nitekim IX' ve X' Asrrlarda yagam$ olan islam coffafyacrlanmn hemen hepsi, bu konuya aynr g6zle balcmglar ve Orta Seyhun Oduzlannt Dhru'isthmla, Dhru'l-Kiifr arasnda bit kimg srrfi, eskilerin

7 10 tabiri ile bfu "Hadd-i fasr.la" olugturduklannr kaydetmiglerdir. \ Bununla beraber onlara gorc O{uzlar; Eok cesur atilgan, yi{it, mert, ata binmeyi ae kilme kullanmayr seaen kahraman insanlardr. $imdiye kadar hiebir tiiq onlart kendi idareleri alhna a- lamamryil. Onlar hem de hie beklenmedik zamanlarda islhm illkelerine akm ae yn$ma hareketlerinde bulunduklan gibi, avnca Harzem ae Hazar Yurtlannda akmlar y apry orlarfu ki milsliiman idarecilerin go$u zaman bunlart dnlemeleri miimkiin olmuyordu. O{uzlar yukarda da ifade edildifii gibi, islamiyetten once hiqbir din ve milletin siyasi hakimiyeti altrna girmemig- Ler, Qrta-Asyabozktlarrnda bir deli rizgar gibi kendi baqlarrna buyruk, her zaman htir ve yarr gogebe bir hayat y'agamrglardrr. Onlar btiyiik cedleri O$uz Han'rn orf, adet, anane ve torelerine baih kalmrglar, milli ve dini varhklannr, islam dini ile tanrgmcaya kadar bu qekilde devam ettirmiglerdir. $imdi bu giizel ata binery giizel krhng kullanan insanlar arhk Miisliiman olmuglarfu. Zaten mert, zaten cesur ve yifit yaratrlrgh olan O{uz Tiirklen gimdi islam'rn gayrel gehamet gehitlik ve gazilik gibi yiice mertebeleri, hulasa o- nun maddi, manevi biitiin yiice de$erleri ile birlegtikten sonra onlarrn kargrsrna artrk adr, ganr ve gohreti ne olursa olsun higbir gtig grkamayacakh. igte ytice Allah'n mtiminlere bir "kurtancilar orihtsu" olarak gondermeyi vaad ettifi kavimde bu O[az Tiirkleriidi. Artrk bundan boyle Ti.irkli.ik diinyasr ve onun ciham kucaklayan "Ktztl Ehna" i.ilki.isiinii bu O{uz Tihkleri temsil edeceklerdi. $imdi onlar gergek manada "Allah'tn askerleri" olmuglardr. Ytiriiyen da$larr andrran bu Allah'rn askerleri bundan boyle "Batt"ya yonelecekler, SelEtklular adryla Ba{dad ve Ostnanlilar adryla istanbul surlarr oniinde gortineceklerdi. Artrk bundan biiyle islam diinyasrmn Kaggat onlerinden Viyana'ya Don-Yolga boylan, Ktrrmdan, istanbul'dan Hab egistan,a, Basra Korfezinden Atlas okyanusu sahillerine kadar bu ugsuz bucaksrz tilkelerde, Muhammed i.immetinin mukadderatrna igte bu iman erleri, islam'rn sanca$mr bir iklimden difer bir iklime kogturan O{uz Kahtamnnlan hakim olacaklardr. igte yukarda da ifade edildiii fum israu ffi-ri- YATI'nrn bu eserinde bagta Azerbaycan olmak iizere Harzern Tiirk diyan ve Tiirk O{uz boylar,'ttnt' miisliiman olmalarr tizerinde durulmug Ofiuz Han destamnrn bir bagka y6nti yani O{uzlannistfrm destant yazrlmrg ve Ti'irk okuyuculanrun irfan zenginliiine sunulmugtur. Bu destanlar okunmadan Tiirk milletinin tamnmasl, onun tarihi misyonun bilinmesi miimkiin de$ildir. B ag art a e muo affakiy et Allah' t andr. $ubat 2005 KONYA Prof. Dr. Zekeriy a KiTAPCI ci. com 11

8 13 iqinoxirrn nininci ndruu AZERBAYCAN'DA israuiyrr isrim "tuy,it rt"t:usll$tu*rathf, r. AZERBAYCAN',IN ranihi CEqn4igi ve rull.rur DOKUSU Azerbaycan'rn Tarihi Bir Realite.'. '...'...24 Azerbaycan'rn Tarihi Gegmigi ve Ttirkli.ik Dokusu.'.."...'...'..'...26 Sabir Tiirkleri Azerbaycan Topraklannda'...'...,.'...'...'.".'...28 Nigirvan ve Yeni Geligmeler......'...'...'29 Azerbaycan Tiirkliik Dokusu ve Araplar '...'...'...31 Dinler Arasr Miicadele de AzerbaycanZetdigtliik...'..'..."."...33 Dinler Arasr Miicadele de Azerbaycan: Hrristiyanhk ".. "'.'...'.'...'.' 35 Yah0dilik ve $amanizm..'...'...'35 II. AZERBAYCAN'IN UUSTUUEN ARAPLAR TARAFTNDAN KISACA FETHi Hz. 6mer'in Yeni Hedefleri...'.'.'...'.....'...39 Hz. 6mer'i Meggul Eden Ulke Azerbaycan..'...'40 Azerbaycan'rn Fethine Giden Yolun Agrlmal.'.."...'.'...41 Miisltiman Araplar Azerbaycan iglerinde......'...43 Azerbaycan'rn Fethi......'.-'...'...44 Hz. Osman ve Aze;rbaycan Fetihleri.....'.'..'..'...'.'...46 Hz. Ali ve A2erbaycan...'......'...48 Hz. MuAviye ile Baglayan Yeni Fetihler...49 t

9 14 15 III. MUSLUMAN ARAPTATiHIERi VE AzERBAycAN'rN runrrur nnarirnsi Azerbaycan Tiirkltik Realitesi ve}{z. MuAviye...51 Hadislerin Krsaca Deierlendirilmesi ry. isram HinAvnr currlngi AzERBAycAN TOPRAKLARINDA......s9 Azerbaycan'da islam'rn itk eyak Sesleri...59 Anlagmalarrn Safladr$r Yeni Haklar...60 Azerbaycan'a Olan Sahabe Akrnr Miisliiman Arap Aileleri...67 Azerbaycan'rn Biiyi.ik $ehirlerinde islamiyet Yeni Cihat Erleri Azerbaycan Topraklarrnda Azerbaycan'da Yeni islami Geligmeler islim Dini Ermeniye Topraklannda Azerbaycan'rn ig Krsrmlarrnda islamiyet...78 Erdebil'de islamiyet... v. AZERBAYCAN israu irurcrlq.nnrrn TAMAMLANMASL Hz. MuAviye ile Gelen Yeni iman Esintileri Tiflis islam inkrlabr...88 TiflisislAminkrlabr'mnYazrhMetinleri....,...91 Tiflis islam AhitnAmesinin Delerlendirilmesi Tiflis ve Halisine islam Mrirgitlerinin Gcinderilmesi Tiflis islam inkrlabrmn Gegmigi...98 VI. AZERBAYCAN MUSLUMANLIGININ ABBASiLER DEVRi Baf,dat Ti.irk Varh$r ve Azerbaycan..., Muhammed b. Sul; ilk Azerbaycan Valisi Miibatek et-ti.irki ve Kazvin'in Bir Tiirk $ehri Olmasr AfginveBerzend'inYenidenimarr Biiyiik Bof,a Azerbaycan'da BAbek ve Hi.irremiye Tegkilatr......""' 112 BAbek AbbAsi Halifeleri Kargrstnda.'. '..."..." 115 BAbeKin Yakalanmasr ve Sonu.'...'..'.118 Sonug.....'..'...' Azerbaycan'daki Yeni Hayri Geligmeler...'...'...:.....1,23 iran Zbrdi.igtliiiiiniin Yeni $dr: $iilik.'...'...'1.24 Hrristiyanhsrn Tiikenen Umidi L26 islam Dini ve Azerbaycan'm Ttirkltif,e Agrlmasr. '...1'27 irinci sorun,i HARZEM TURK YURTLARINDA. isrnmiyet r. HARzEM'iru tanist GEqMi$i ve TURKLUK DOKUSU... Ijlarzem'in Tiirkltik f)okusttnun 'Iarihi Clegnriqi..'...'.'.'.'...'.'.'.'.'.'.' 133 Harzem Ti.irkli.ik Dokusunun Kaynaklart '...'...1'37 Harzem'in Tiirk Dokusunun Beslenmesi...'...'...'. L38 Harzem'deki Eski Din ve Ktiltiirler '...1'41' Harzem'in Mtisliiman Araplar Tarafindan Fethi...'143 Kuteybeb.MiislirnlinHarzemSeferi rr. HARZEM',DE GELi$EN YENi HiDAYET A6ACI......:...14s islam HidAyet Giinegi Harzem Topraklannda...'... '...'l'49 llarzem'de istamiyeiin ilk Yrllan Harzem'in islim Dini iqin Bir Heclef Ulke Olmasr...'..."...'.'.'.150 Kifir I'Iarzem Hiikiimdarrnrn Mtsli.iman Olmasr... '...'...".'-152 l{arzenrlde islamiyet'in Yayrhgr Sebepleri... '..'..-...'157 Harzem HidAyet Yolu'nun Yolculan.'.'...'.'.'.'.'...'.' ibn Fadlan [{arzem'de.....'...'...' 162 l-iarzem'de islimiyet'in Yaygrn tsir FIdIe Gelmesi.'...'.'.'.'."..."' 154

10 16 rrr. HARzEM'ri uusruvreru racinrnn israna ninaynrixin sizuerinnn ,gs Harzem Miisliimanhsrmn Uluslar Arasr Onemi...1"69 Harzem: Tarihi TicAret Yollarrnrn KesiEtiii Utte...,.... 1"69 Harzem TicAretinin Dinarrrikleri....,..".^171...,... i :' T'iirk Asrlh Koleler... ibn Fa<llan'rn Grizlemi... Miislriman Tiiccarlar islam'm Hizmetinde Gogebe'ler Arasrncla islimiyet...i Harzem Bir Medeniyet Merkezi OIuyor ibn Batuta ve Harzem Miisltimanh$r IV. HARZEM islau DEvLETiNiN YENi PoLiTiKASI HAZARLAR BTJLGARLAR VE RUSLAR ARASINDA israuiynlin v1,ynuasr Yeni F{arzem islim Devleti ve l-.iazarlar....:187 Harzemlelin Hazarlarla Dini iligkileri..., Harzem'lerin Haza{larla Dini Dayanrgmalan.., Rus Prensi VilAdemir'in Miisliiman OImasr uquncusdrunl TURK OGUZBOYLARI ARASINDA isramiyer islim Diinyaslmn Miistakbel Liderleri islam Hidayet Nuru ile Kucaklagryor I. oguz HAN TURK'UN Rna.H,IN HiDAyETiNE cionru yolda ix,c,ra.sr...., OSuz Han ve Onun Tiirk Maqeri Vicdamndaki Yeri O$uzlarrn Miisliimanh$rmn il6hi Mengei Of,uz Han'rn Babasrna Kargr ilk Dini Bagkaldrrmasl Oluz Han'rn itt Clhat Qaf,nsr Zi'l-Kameyn O$uz Han mrdrr? Of,uz Han "Haniflik" vehz.ibrahim '6 Hz. ibrahim'in Ttirk Hakammn Krzr ile Evlenmesi Kantura Of,ullarr Hz. Peygamber'in Dilinde Oiuz Han Devletinin Yrlahgr ve Ofruz BoyIarr Oiuzlarrn Ti.irkistan'a Dairlma ve Yaytlmalarr Ti.lrk OSuz Boylarrrun Dini inang ve Yagayrglan II. TURK OGUzBOYLARI ARASINDA TSTAU HiNAYET FIRTINAST O[uz Ulularr Hz. Peygamber'in Hu2urunda Of,uzlann islam Dini ile ilk Temas1an O$uz Yabgu Devleti ve islamiyet...: el-muktedir Billah'rn Yeni Arayrglan....., el-muktedir'in Of,uz'lara Gonderdi$i Heyet..., ibn Fazlan'a Gcire O$uz'larrn Dini Hayatr ibn Fadlan Alp Tofan Oilu Etrek'in Huzurunda Alp Tof,an O$lu Etrek'in islam'a Davet Edilmesi Boga Giden Btiyiik Frrsat...: Mi.isliiman Tdcirler ve Gogebe Oiuz Tiirkleri Miisliiman Ofuzlarrn Saf,lam Karakteri Ust Yurttaki Ofruzlar Arasrnda islamiyet islamiyet'in O$uzlar Arasrnda Yayrlma Yollarr Orta Seyhun Bolgesi Oluzlarr Arasrnda islamiyet O}uzlar; DAru'l-Ktifr ve DAru'l-is16m Mi.isliiman SAmAniler ve Orta Seyhun Ofiu2lan Orta Seyhun O$uzlarr ve TicAret Orta Seyhun Bdlgesi $ehirlerinde islamiyet Doiu Ciheti Of,uzlarr ve Karahan'hlar Dof,u Ciheti Ofuz'larrmn Miisliiman Olmalarr SonuE...., BiBLiYocRAFYA..,..,...,28e 17

11 sininci eoluilr AZERBAYGAN'DA ISIAmIYET lslim Hidiyet Giineginin Aydrnlattr$r llk Turan Ulkesi

12 20 21 I. AZERBAYCAN',IN TARiHi GEqMi gi ve rumrur DoKUsu "E{er sizler Isl6m dini'ni kabul edel natnazlanntzt ilos ilod"ru ktlor ae mallanntztn zekatmt aerirseniz, bizim ilin kailegimiz olursunuz, Bu takilirde biz sizleri hem korur, hem de giizetiriz. Kimki Allah' a, Onun P ey gamb erleri, Onun kitaplan zte Ona inanan miiminlerdm yiiz geuirirse, arfik bizim igin onlatla kargiltkh yalm kilmg harbetmektm baeka yapacak bir Eey yoktur. $iiphesiz Allah (higbir zaman) hain ae al g akl an s eatn etni g tir". et-taberi Azerbaycan; Souyet Rusya oe komiinizm gdktiikten sonra, styhst, sosyal ae ekonomik ingiirliifiiine kaougmug en tjnemli Tiirk dealetlerinden biridir. Zaten uzun tarihi gegmiginde genig Kaftas co{rafyasmtn en ijnemli stratejik btilgeterinden biri olmugtur. ig- Asya, Kafkaslm ae DoiuTuraiYurduyani Horasan'dan gelen ae tarihin gok erken dmirlerinde baglayan Tituk dalgalan ile bu ktrag topraklar tarihi Tilrk aarhfi ile tarugmtg ae Tiirkliik Azerbaycan'm en tinemli dokusu olmugtur. Daha sonra bu bereketli topraklar ilzerine isthm hidhyet gilneginin ilahi ry*ian diigmiig ae alrunda "sahabe" Vazan, Peygamber erlerinin gayretiyte isl6miyet bu topraklarda bir oarhk hhline gelmig, btiylece Azerbaycan hem Tiirktii{tin, hem de islfrm'm 6z yurdu olmugtur. Turan Yurdu illkeleri arastnda ne itgingtir ki istfrm dini, itk defa Azerbaycan'da yaytlmry ae bu topraklar ilk defa "siirmt isl6m" tarsftndan aydmlatilmqtr. isl6m'm yannlara giden yolda biiyiik iimitler vaad etti{i ae belki de isl6m'm Riinesans dearini yagafuft, bir bilyi)k kiiltilr ae medeniyet haline geldifii bu topraklar; daha sonraki astrlarda, yirminci yilzytlm aydmhk yarmlarma do$ru kogarken neylersiniz ki bu defa tarihte egi oe benzeri olmayan bir hakazh{n u$ramq, higte hak etmedi{i halde bir zuliim ve ceberut deari yagamry, kendi 6- zilnden aurulmug kendi kimli$i, dini varhfit, tarihi mirasrndan koparilmq, kendi tarihi misyonu ue bunun idrakinden yoksun bir mutsuz ae ilmitsiz nesil yeti1mig ae netice de bir bedbahtlar iilkesi haline gelmietir.

13 22. ZEKER YAKiTAPqI $iiphesiz bundan maksadrmtz Qafl* Rusya ve ondan sonra sdmilrgeci Rrts kotniinizninin Azerbaycan ilstiine kara bir kabus buluttan hhlinde inmesi oe ona biitiiniiyle indirdi{i insafstz darbelerdir. Eaet Rus emperyalizmi ae komiinizm, Azerbaycan'a her geyin iitesinde iki biiyiik darbe uurmugtur' Bunlardan birincisi tarihi "Tiirkliik kimli{i" ae ikincisi ise onun dini yani 'isl6.mi aathit"dtr. O bunlarm ikisini de hige saymt7 ve buna esas olan milli guurunu iildiirmek onun tarihi basiret ve idrakini yiyip bitirmek istemigtir Komiinizm bu insanlartn sadece midesini dilgilnen ae bunun iginde topra{ma ba$h bir toplum olmastnt istemig ae bunda gilphesiz bi;yiik i)lgiide de bagarth da olmugtur. igte Qailtk Rusya ae Sdmiitgeci Rrts Komiinizminin Azerbaycan'da belki bir asrdan fazlabir siiredir yapmak istedi$i bu kimlik tahribah olmugtur. Azerbaycan'da olup bitenler ae komiinizmin yaphfi bu killli tahibah, bu kiiltiir, bu din oe milli kimlik yrktmmm burada uzun uzun izah ue tahlilini yapmak konuyu dagfimak olur. Arttk bunlar ae biltiin bu au ae kara gilnler geride kalmqtr. Zira Komiinizm gokmilg, SoayetRusyast da!ilmg ae Aznbaycan di{er 6 zb ekistan, Krgtzistan, Kazakistan o e Tiirktnmistan Tiirk Cumhuriyetleri gibi hiir, milstakil bir dealet olmug ae bunun sembolil olan milli Azerbaycan bayra{mt bir ilahi u ultu halindeki 'istiklal Margt" ile yedi kat giiklere ulagan giinderine Eekmigtir. Bdylece M.E. Resulzidmin riiyasq hasreti de gergeklegmigtir. Zira 6yle dua ediyor ae inanryoruz ki o bayrak bir daha inmeyecektir. $iiphesiz bu bizleri Eok seaindirery ayrrca milli gururumuzu da okgayan bir durumdur. Ne aar ki bu, bir gok problemleri de beraberinde getirmigtir. Bunlardan birincisi belki de en nemlisi A- zerbaycan'da, gelecek nesillerin kimli{i ae bu kimli{in ayak AZERBAYCAN-HARZEM VE TURK OCUZBOYLARI' 23 basaca5'l, oturtulacafi zemindir. Burada kargtmtza yeni neslin Tiirkliiiii ae bunu islilmi muhteaa ile doldurulmast, benzetilmesi ae isl6m dininin AZERBAYCAN TLiRKtUGi igin mitti bir nrh haline getirilmesi bir yiice Saye oe yannlara giden yolda A- NADOLII funxtocu ite iizdeglegtirilmesidir. Bu iiyle tahmin ediyoruz ki; onlann aarhklarmt siirdiirme ae ayakta kalmalanrun en biiyiik dinamizmi ae yarmlara giden yolda bir motor gilcii olacaktr. igte yeni Azerbaycan'tn durumuna bit de bu aqdan bakldrfitnda gelecek ae yartnlar bize iimit defiil, kara bir kkbus olarak ortay a gtkmakt adr. N eyler siniz ki b u s ade ce Az erb ay can' a has b ir keyfiyette degildir. Bu ilmitsiz durum yukarda afu gegen di{er Tiirk Cumhuriyetleri ieinde gegerlidir. Daha agtk bir ifade ile de{il Aznbqycan, di{er Tiirk Cumhuriyetlerinde bile, delil bu hususta bir geyler yapmak isteyenler, bunun guur ae idrakinde olanlar, bunun eksikli{ini duyanlar, bunun utrabt ile yantp kaorulanlar yok denecek kadar azdtr. Oysa bu hususta yani yarmki rcsillerin kendi tiziine diinmesi gergek milli ae dini gahsiyetine kaaugmasx hususundn bir geylerin yapilmasma inananlar ae bunun bir zaruret oldu{unu sauunanlar ortaya gtkmadtkga ae bu kalp ae gdniilleri yakan milli bir gaye ae bir dealet politikau haline gelmedikee meselenin gdziilmesi ae yine gelecek nesillerin aydmh$a giden yollanntn aelmast miimkiln defildir. igte bu kilgiik ve ifude ettifii mana bakrmmdan oldukga bii' yiik Ealqma bdylesine biiyilk bir ilmit ae gayelerin tezahiirii iein de{il, tahakkuku igin yaztlmqtt. Zira millet birligini yarmlara gdtiirmek ae bu mukaddes iitkiiyii bir kor ae bir ateg parqafl haline getirmek isteyenlerin kargtsma Azerbaycan'da isldm itahi bir stlmak olarak Erkmakta ae onlartn yannlara giden yolunu aydmlatacak enbilyilkbir medeniyet aebir hidayet megalesi olmaktadtr.

14 24. ZEKER YA KiTAPqI AZERBAYCAN-HARZEM VE TURK OCUZ BOYLARI O25 Fakat burada karguntza bizteri kahreden bir iki soru ortaya g*maktadr. O da; Azerbaycan igin isl6m neyi ifude etmektedir? Bu bilyiik kiiltiir ae medeniyet mirasrntn oturdu{u zemin, haytr yannki nesillerin ilzerine bast$r topraklar heniiz aydmlattlmrg mtdtr? Bunlann gimdilik ceoabr kocaman bir HAYIR ilv, Ne aar ki bu ae benzer sorulara, her geyden ijnce Azerbaycan aydtn ue dilgiinilrlerinin efiilmeleri ae bunlara gok ciddi ceoaplar aermeleri gerekmektedir. Bu bir aatanperverlik borcudur. igte burada "islilm gerge[i" biitiin heybeti ile bir kere daha onlartn kargrsma gtkmaktadtr. Bundan maksadtmtz; Azerbaycan'do isl6m ilini, bundan da iite; isl6m itininin bu topraklarda nasil yayildtp ae nasi bir biiyiik din, kiittiir oe medeniyet hnline geldi{i zte bu medmiyet ae kiiltiir mirasmda A- zerbaycan'tn gercfli yeinin aydnlahlmast yolunda ki ciitdi gahgmalardr. Neylersiniz ki bu gahgmalar heniiz baglamamtgttt. igte bizim bu miiteaazi galrymamtz ile buna ilk adtm ahlmtg Azerbaycan'm isl6m'a giden hidhyet yolu da aqtlmtghr. Bu ciddi galqmamtz da ilk defa islilmiyet'in Azerbaycan topraklarmda nasil yayildt{t bir Tiirkliik guuru ae bir milli tarih glriigii aqemdan ele almmry oe gok giizel neticeler elde editmigtir. Oyle tahmin ediyoruz ki bu biiyiik Fuurun idrak ae temsilcisi olmak isteyenler, bizim bu aragtrmamtzda bir gok geyter bulacaklar ae kendilerini gok acak ae samimi bir duy gunun kaplafulmt gi)receklerdir. Az erb ay c an' m T arihi Bir Re alit e : Azerbaycan kavram itibanyla Azeri lehgesinl konugan Tilrklerin yagadrir topraklar ve bu isimle amlan bir Tiirk yurdunun adrdrr. MekAn ieindeki tarihi ve islami srnrrlarr ise; 6n Asya, Hazar denizi sahili ve onun Anad.oluya kadar yayrlan batr krsrmlarr, kuzeyde Kafkas Da{tan nihai srmr olmak iizere bugiinki.i iran'rn btitiin kuzey kesimlerini igine alan gok genig colrafi bir bolgedir. Arap ve islami fetihler zamanrnda Azerbaycan'rn giiney hududu; Ktztltfuen Nehri olmugtur. Kuzey srmrlan ise goiu kere Detbent veya BAbii'L Ebvhb' ati.irkge; D emir Kapty a kadar uzanmaktadrro). On Asya ve "Bat{'ya dofru ytiri.iyen Ti.irk boylarrmn Eok cinemli geqig b<ilgelerinden biri olan bu genig topraklar uzun tarihi geemiginde; ig-asya, Karadeniz'in kuzey kesimleri Kafkaslar, ayflcai gtineyden yani Horasan'dan gelen ath, yarr gcigebe Trirk kavimlerinin her zaman bir u$rak yeri olmugtur. Oyle ya, rizgar gibi ugan boz yeleli Cutnet atlan i- zerinde uzun sagh, kurt bakrgh, tune yijrziij.t, yayh mrzrakh, muharip Tiirk akrncilarr buralara gelmiqler ve bu genig A- zerbaycan topraklannl uzun asrrlar bir "aatan co{rafyast" yapmarun mticadelesini vermiglerdir. MilAttan <ince ve sonra bu Ti.irk kavimleri kargrmza S akalar, Uzlal Ak-IIunl a1 Haz arlal S ab irl er, Bulgarlar o e Ktpgaklar olarak grktrklan gibil2) islami devirlerde ise bu yalrn krlrne tuz yij'zli.j. yi$it kahramanlar kargrmna O{uzlar, Tiirkmmlet Selgaklular ve daha sonra Osmanltlar olarak grkmrglar, bir biiytik din ve medeniyet yani islam dini, islam ktilttir ve medeniyetinin temsilcileri olmuglardrr. Derbend, kaprsrndan yizyilar boyunca Azerbaycan topraklarrna o kadar gok Tiirk ve Tiirk akrncrlarr gegmigtir ki bu kaprnrn adr daha sonralarr "Tiirk Kaptsr" olarak anrlmrg ve bu boyle, uzun asrrlar devam etmigtir. Ne ilgingtir ki; bu hummah g<ie- ' Geniq bilgi igin bkz. Buniyatov, 2.M., Azerbaycan, DiA,IV, s. 319, Togan, Z.Y., Azerbawut, ia, II, s. 9 l, Aynca, T A., Azerbaycan, ly, s B[nyatov, 2.M., Azerbaycan VIIJX. Asvlarda, Baku, 1989, s. 170, l7l, Krg. Bilgili, A.5., Azerbaycan Tlirkmenleri Tarihi, TURI<I-ER, VII, s. 22.

15 26. ZEKER YA KITAPqI ler ve daha sonralarr islam hidayet giineginin ilk rgrklanmn bu topraklarr aydrnlatrnasrndan sonra, Anadolu islam destanrnda orne$ini giirdn["iimiiz gibi buralarda da$r-tagr, topra$r-denizi, ovasr ve yaylasr ile, Azerbaycan Tiirkliijii iein mtibarek bir vatan isthm Dini iein mukaddes bir yurt olmugtur. Azerbaycan'm iarihi GeEnigi ae Tiirkliik Dokusu: Tiirk kavimlerinin tarih devrelerine girmelerinden sonra, 6n-Asya ve Azetbaycan'a gelmeleri ve buralan kendileri igin mekan tutrnalarr Saka Tiirklert ile baglamrgtrr(s). Sakalar M.O. Vil. Asrrda buralara gelmiqler ve uzun bir siire buralarda Z.V. Togan'rn tabiri ile "h6kim zilmreyi tegkil" etmiglerdir(a). Yine M ve ll7'liyfllarda 6n-Asya'ya gok 6nemli bir Ttirk gogii daha olmugtur. Bulgarlar zte Vanadlar admr tagryan bu Ttirk kavimleri Etil havzasrndan kalkmrglar ve Derbent'ten gegerek Azerbaycan'm ig lesrmlanna dalmrglardrr(s). Erken devirlerde Azerbaycan'a gelen ilk Ttirk kavimlerinden bir dileri de, kaynaklardan o$rendi$imize gore nudhu veya "Udhinley''dfu. Strabon'un "lltiley'' olarak zikretti$i bu Tiirk kavirnleri Azerbaycan'a gok biiytik bir ihtimalle Saknlarlaberaber gelmigler ve varhklarrru bu toprak- 3 Sakalar'rn Ttirklrilu igin bkz. Qay, A.M., bhuet,turkler I, s. 581, Grinaltay, Tiirk Tarih Tezi Hakhrula intibalann Mahtyeti ve Tezin Kat'i Zaferi, Belleten, II, 1938, s. 349, El'abegi, Molla Mehmet, Tarih-i nirk Kavmi Tlirkl, Ufo, 1909, s. 54, Arsal, 5.M., Orta-Asy4 Ankara, 1933, s. 8. Oztuna, Y., Devletler ve Hanedanlar, ittc Qag ve Asya Afrika Devletleri, Ankara, 1990, s. 39, inan, A., Makaleler ve incelemeler,i. Ankara, 1987, Seyidof, M., Azerbaycon Halkuun Soy Kdkiinii Dligiiniirken, Baki, I 989, s. 86, Pyankov, lgor, Sakalar, TURKLER, I, s. 6l I atogan,2.y., IJmumiTiirkTarihine Ging, istanbul, 1981, s Togan, 2.Y., a.g.e., s.'169. AZERBAYCAN-HARZEM VE TURK OEUZBOYLARI '27 larda uzun aslrlar, bir di$er ifade ile islam ve Araplar zamanrna kadar devam ettirmiglerdir' Bunlarrn bagkanlanmn' Tiirkge bfu Han tinvam olan "Tarhan" lakabrnr tagrmasr(6) onlarrn Tiirkliiklerinin baqka bir delili olmahdrr' Ttirk dalgalanrun Azerbaycan sahillerine vurmalarr daha sonraki asrrlarda da devam etrnigtir' Bundan maksadrmrz Do[u ve Orta-Avrupada uzun asrrlardrr at kogturan akrncr Hunlay'nbu gok btiyiik kafileler halindq hem de btiytik Tiirk cihangiri Attila'mn parlak krhncrm slyrdrgl srraiurda, Kafkaslardan bir firtrna 81bi eserek Azerbaycan topraklanna dalmalarr, toz koparan atlan ile buralara hakim olmalan ve bir gok yerlegim birimleri kurmalandrr (445)' Bu yerlegim birimlerinden mesela; Arapqa kaynaklarda ismi Belesagan geklinde yazrlmrq olan gtineydeki Mugan gehri igte bu Ak-Hufllar denilen akrncr Hun Ttirkleri tarafrndan kurulmugtul(7). Togan bunlarrn Azerbaycan tarihine ilk defa Tiirk ismiyle geqen bir kavim oldu$unu zikretmigtir(8). ilerleyen asrrlarda Azerbaycan'a Ttirk akrnlan devam etmigtir. Bu ctimleden olmak i.izere miladi v. Asrrn yarrsrnda yine Kuzey Kafkalya'd an A{ageri Tiirkl eri'nin Azerbaycan topraklanna girdikleri g6riilmektedir' Bunun gibi yine aynt asirlarda Hazay'lattnyakrn akrabalarr olan Sangw (yani Sarr Uygur) lar da ktzey Kafkasya'danAzerbaycan'ainmigler ve S d s 6nil erc kar gr gok getin mticadeleler yapmrqlardrr(e)' 6 et-taberi, (Leyden), III, s , ibnti'l-fakih, K' el'biildan' n9r' De Goeje' Leydan, isa5, t. 293,Kr1.Togan,Z'Y ', a'g'e" s' 169' t Marquan, Eransahr,s' 96, 8 Togan, z.v.,la.,ii, s.97. e Togan, z.v.,ia,ii, s. 98.

16 28. ZEKERiYAKITAPqI S abir Tiirklert Az erb ay c an T opr akl ann d a : Fakat Azerbaycan Ttirkliik dokusunun geligmesinde en etkili olan kavimlerin bagrnda Sabirler gelmektedir. I{azay'larrn onemli bir kolu olan Sabirler veya Saberler, miladi 503li.i pllarda onceleri Kafkaslarm giineyine inmigler ve daha sonra Derbmt, bir diler ifade ile Bdbfi'l-Ebadb'tan geeerek gok bi.iyiik bir varhk halinde Azerbaycan topraklarrna inmiglerdir Sabirler gok gegmeden Sfrsilniley'in kargrsma dikilmigler ve onlara kargr gok getin bir hakimiyet mi.icadelesi vermiglerdir. Ozellikle deierli Sabir Han'r Ambazuk, bir Eok kereler SAsAni krah Kubad ( ) la Earprgmrg ve en sonund a on4 hakimiyetini kabul ettirmigtir(10). Sabirler di$er taraftan btitiin Ertneniye'yi ele gegirmigler (515) ve bundan da ote hakimiyet srmrlarrru Anadolu'ya kadar geniglefrniglerdir. Sabirlerin ni.ifusunun o devirlerde Eadrr halkr oldu[u tahmin edilmektedirki bu oldukga onemli ve biiyiik bir rakam olmahdr. Btitiin bu sosyal ve siyasi geligmeler sonucu Azerbaycan'ln en onemli yerlegim bolgeleri olan Aran, Giircistan, Vaspurkan zte $igecan, SAsAni kralr KubAd devrinde Hazailar ve onlann yalcn akrabalan olan Sabirler gibi Tiirk kavimlerinin elinde kalmrg ve meghur Kabala gehri onlarrn idare merkezi olmugtur(11). Ayrrca bu topraklardaki Tiirk varh[r bu devirlerde oylesine gtiglenmigtir ki, bu bakrmdan Azerbaycnn ve gevresindeki bi.itiin yerlere "Hazarlar illkesi" denilmigtir[?). Zfua bu devirlerde gi.iney 'o Togan, 2., Girig, s rr el-bel6zuri, s. 194, ibnti'l-f akih, s. 122, ibn Hurdadbeh, el-mesdlik ve,l-,. Memdlik, ngr. De Goeje, Leyden,1967, s " et-taberi, (Leyden), I, s. 884, Krq. Togan, 2.y., GiriS, s. l7z. AZERBAYCAN-HARZEM VE TURK OCUZBOYLARI O 29 Kafkasya ve Azerbaycan'd.a sahnede daha ziyad e Hazar Tiirkleri gori.iliiyordu. Bunlar Kabale, Burcah, Kazak, Aga-!t, Aras kryrlan ve Mugan gibi biiyiik gehir ve kasabalarda gok daha yogun bir gekilde bulunuyorlardr. Nigint an o e Y mi G eli gmel er : Fakat Azerbaycan'daki bu Tiirk hakimiyeti komgu tilke ve bu topraklarda btiyiik bir niifuzu olan Sdshnl idaresini gergekten de rahatsrz efiniqtir. Delerli SAsAni hiiktimdan Kubad b. Nugirvan ( ) biitiin Azerbaycan ve Giiney Kafkasya' yr Tiirk hakimiyetinden arrndrrmak istemig, Azerbaycan'daki hakimiyet srmrlarrm Derbend'e kadar genigletmig, Ttirk akrnlarrm durdurmak igin buralarda yeni yeni ciddi tegebbiislerde bulunmugtur. O; bu ciimleden olmak i.izere'hazar Tiirk Hakantna dostluk elini uzatrnry, onunla sihriyet bailarr kurmtrg, onun bu dostlu$undan yararlanarak Babii'l-Eboafu arya Demin Kaptyt, yeniden tahkim etmigtir, El-BelAzuri'den oirendiiimize gore O: "Derbend suilartnt yenidm yaphrdt, Surun deniz tarafmdaki ktstnt biiyiik taglar oe kurgunla iig yiiz zira, (ikirnetreden genig) olarok yapidu Bu surlan ilailann tepelerine kadar uzattt, Gemilerle taglar getirilmesini oe ilenize diikiilmesini emretti. Denizin dolmast tamamlanrnca, denize iig mil uzunlukta surlan Vaptnqyfl deaam etti. Surlann yapimast tamamlandtktan sonra iilkesine girie igin demir kapilar koydurdu, her kaprya oruyt beklemek ilzqe yiiz tnuhaf"tz brakh, Daha iinceleri burastnt. korumak igin 50,000 askere ihtiyag duyuyorilu. Aynca kaptlann iiniine tag atan mtnaruklat koydu"q3). rr el-beldzuri, Fiitiihu'l-Biildan, tah. Rrdvan, M. Rrdvan, Beyrut, 1983, 199, s. 209.

17 30. ZEKERIYA KITAPqI AZERBAYCAN-HARZEM VE TURK OEUZBOYLARI' 3 I suna mensup kimselerdi. SAsAnilerle olan harplerde maflup olmuglardr. Geride kalan aile Azerbaycan'a yerlegtirilmigtir(l4. Gtiney Kafkasya ve Azerbaycan'ln gegitli yerlerinde, islamiyet'ten gok daha onceki devirlerde gelip yerlegen soz konusu Tiirk kavimlerinden kalma bir gok co$rafi isimler bulunmaktadrr. ' Azerbaycan Tiirkliik Dokttsu ae Ataplar: Miistiirnan Filtihler, Hz. 6mer devrinde ( ) Azerbaycan'a ayak bashklarr ve ig krsrmlarrna do$ru ilerledikleri srrada qegitli gehir ve kasabalarda, daha onceki devirlerde buralara gelip yerlegmig bir gok Ktpgak Tiirkleri ile karqrlagmrglardrr. Bu Krpgak Ttirkleri daha ziyade el-cihfr.l denilen D a$l* Bdlge{rtl ve Mukan' a yerlegmig bulunuyorlardr. Nitekim Biikeyr b. Abdullah, Mukan't ele gegirdikten sonra gerek Mukan ve gerekse Dail* Bdlge de yagayan Krygak Tibklni igin gegerli ve adam bagr "bir dinar" olmak gartryla bir anlagma yapmrgtrr. Krpgak Tiirklerinin isimlerinin asil anlagma metninde zikredilmesi onlarm bu bolgelerde gok yogun bir gekilde yerlegmig olduklannr gostermektedir. et'taberi'den 6$rendifimize gore bu sulh anlagmasr goyle baglamaktadrr: ep' Jr* i/ ou, 'pi ar * a -& Pi b ria" ". ilto! I '"Bu Mukan oe Daf.ltk Bdlge de yagayafl kpgaklar igin onlann tnallan, canlan, kaoimleri ae dinleri igin adam bagt Bu arada hemen gunu ilave edelim ki bu srralarda Bhbii'l-Ebai.bbir Tiirk gehri idi. Burada Hazar Tiirklerinden bin Aile vardr(ra). Her bir hanede 5-10 kigi oldufu kabul edilirse "Demir Kapt"'daki Hazarlarrn sayrsmrn oldu$u anlagrlrr. Bu ise Bfr.W)'l-Ebaab'rn bir Hazar Ti.irk gehri olduiunu ortaya koymaktadrr. MAmAfih biitiin bunlar, islami fetihlerin baqladrir srralarda Azerbaycan'ilaki Tiirk oarh{mtn bir aysberg gibi denizin iistiindeki goriinen krsmrdrr. Goriinmeyen ve Hazar Denizinin altrndaki krsmrmn Eok daha muhtegem olmasr gerekmektedir. Emeviler devrinde Mesleme b. Abdii'l-Melik'in kargrsma igte bu Hazar Tiirk ailelen grkmrg ve gehri ona kargr korumaya gahgmrglardrr. Ne var ki NugirevAn, Hazarlarda yaptrir savaglarda onlarr yenilgiye ufratmrg ve Hazar tilkesinden yaklagrk kigiyi tehcir etrnig ve onlan Azerbaycan'rn Kabala gehrine yerlegtirmigtir(1s). Nugirevan ayrrca Azerbaycan Ttirkleri aleyhine gok ciddi tedbirler almrg ve Eok ciddi tasarruflafda bulunmugtur. De$erli SAsAni Hiikiimdarr bu ctimleden olmak izere, bir gok iran'hyr bu bolgeye yerlegtirdi$i gibi, Azerbaycan'daki bir gok Tiirk kabilelerinin de yerlerini defigtirmig ve onlarr bagka bagka yerlere naklehnigtir. Bunlardan mesela; Bazr (Yazrr) ve Su'l-Tiirklerini, $ahram Firuz'a yerlegtirdi$i gibi, yine onun zamanrnda Bulgar ae Belutcer Tiirkleri de Azerbaycan'a yerlegtirilmigtir(16); Bundan sonrakiler; Giik-Tiitkter, yani istemi Kafan'rn ordula el_belazuri, S. 209 '.,+' e a J-t lil kd J!6r' 15 Bunyadov, 2., a.g:e., s. 42,43, Aynca krg. Yticel, M.U., Hazar Hakanh{t, TURKLER,II, s.446, 16 et-taberi, (Leyden), I, s 't Togan, z.v.,ia,ii, s et-taberi, Tarihu'l-Umem ve'l-mlilfrk, tah. M. Ebu'l-Fazl, ibrahim, Beyrut,1976,IV, s. 158.

18 32. ZEKEIINA KiTAPCI bir dinu cizye dilertek gafttyla oerilmig bir "emnn" Num' cedi{0e). Buraya kadar yapillrmrz biitiin bu agrklamalarda,azerbaycan'm "Tiitkliik dokusu" iizerinde durulmug ve Tiirklegme siirecine esas olmak iizerine bu sosyal geligmelerin yeni bir de$erlendirilmesi yaprlmrgtrr. Bundan maksadrmrz islamiyeften once Azerbaycan ve iran iligkilerini biitiiniiyle ortaya ko)rmakta delildir. Ne var ki, btittin bu izahlar Azerbaycan da, Mi.isliiman Araplarrmn bu bolgeye ayak basmalarrndan gok daha once Ttirkler'in biiytik bir varhk haline geldi$il Kafkasya ae Azerbayc&n'tn vaktiyle hem de defalarca bu Ttirk boylarr tarafindan idare edilmig bir i.ilke oldu$unu ortaya koymaktadrr. Bu bakrmd gn Miisliiman Araplm bu bolgeye ayak bastrktan sonra Azerbaycan'daki bu "Tiirk oaflt{tntn" ne kadar etkin bir gtig oldu$unu kavramakta asla gecikmemiglerdir. Hele hele Emevileliniktidara gelmeleri ve Hz. Muaviye'nin Azerbaycan ae Kafkas seferlerini yeniden baglaknasrndan sonra bu "Tiirkliik realitesi" bir kere daha Hz. MuAviyenin kargrsrna dikilmig ve onu, bir krsrm arayrylara y<ineltmigtir. Nitekim Veheb b. Miinebbih tarafrndan nakl edilen bir rivayette bu gergek btittin agrkhir ile ortaya Erkmaktadrr. Ondan o$rendi$imize gorc; H;z. Muaviye, Ubeyd b. SAriye; "Azerbaycan nedir?" diye bir soru sorduiunda o aynen goyle demigtir: "Burost eskiden Tifuklerc ait bit memleket idi" (20) re et-taberi, IV, s. 154, 156, ibnii'l-esir, el-karnilfi't-tarih, Beyrut, 1965, III, s t'ibn Higam, Kitabfr't-Ttcdn, Haydarabad, (Baskrsr), s. 402,403, Krg. Togan, 2., Girig, s. 174, A[asro plu, F. Azer Hallc, BakU, 3000, s. I 0. AZERBAYCAN-HARZEM VE TUNT OCUZ BOYLARI ' 33 Hz. Muiviye'nin bu Tiirkliik rcalitesi ile kargtlagmasr ve bundan Adeta goke olmasr bu kitabrn asrl konularl araslndadrr. Onury buna kargr gosterdiii tepki ve yazdri.: emirnameler i.izerinde bundan sonraki sayfalarda bir kere daha durulacak ve konunun islami yonii ele ahnacaktrr. Ne var ki Miisliitnan Araplal bu b6lgeye geldiklerinde sadece "Tiirkliik rcalitesi" ile defil ve gok canh bir sosyal yagaytg ve "ticari hayatla" kargtlagmrglar ve bu ticari hayatta yon veren bir gok gehirler bumuglardrr. Bu gehirlerin bagrnda Erilebil gelmektedir. Erdebil aym zamanda Azerbaycan'ln idari merkezi idi ve burada SAs Anile rin bir M er z eb ani bulunuyordu. Mi.isli,iman A raplar buna kargr Mero{a'yr idari merkez olarak segmiglerdir. Diier onemli gehirler arasrnda Meraia, Hunae, Miyanie, Vers6n, Saser (gimdiki Sana) Betze, (Urmiye goltintin kuzeyinde), Tebriz, Mukan, B ened. a e B akii, gelmektedir. Dinlerurast. Miicadele ile Azerb ay can Zeriliigtliik: Gergekte Azerbaycan; etnik bal<rmndan kozmopolit bir iilke olduf,u gib dini bakrmdan da higbir zarnan birlik bi.iti.inliik arzeden bir iilke olmamrgtrr. islami fetihlerden irnce nasrlki bu topraklar; diry dil etnik kijken bakrmrndan farkh bir gok kavimlerin bir uirak yeri olmugsa, dini bakrmrndan da bu boyle olmug "amel" ve "itikadt inang" bal<rmmdan biitiin ozelli$ini kaybetmig ve bir '.'tortu" niteli$inde "inang bilgilerine" sahip bir gok dinin gelip konakladrir bir tilke olmugtur. Gergekte Azerbaycan topraklarr, islimiyet'ten once birinci derecede dini bakrmdan iran'tntesiri alhnda kalmrgtrr. iran da, kendi tarihinin en eski ga$larrndan itibaren ne hikmettir bilinmez bir gok din ve saprk fikirler ortaya grkmrg ve

19 34. ZEKERiYA KITAPCI i bunlar dini hayatrn asrl dinamiklerini olugturmugtur. Bugiinkii komiinizmin bir manada babasr olan Mazdekizmbu topraklarda ortaya grktrgr gibi, daha sonra Manihaizm de bu topraklarda ortaya grkmrg Qin Seddi'ne kadar yayrlan bu topraklarda gok genig taraftarlar bulmugtur. Dini geligmeler bunlarla da srnrrh kalmamrgir. Zira Mazdekizm, Mahihaizm gibi daha bir nice batrl dinler, agrn ve yrl.ecr fikirlerin her zaman ocafr olan bu hareketli iran topraklarmda bu defazerdiigtliik ortaya grkmrg (MilAdi asrr) ve kendine ba$h olanlara tamdrlr bir krsrm imtiyazlar neticesinde krsa zamanda gok gi.iglii bfu din olmuqtur. Ne var ki islamrn ayak sesleri Azerbaycan da duyulmarnaya bagladrir devirlerde Mozdekizm goktan ttikendiii gibi Manihaizmden de pek fazlabir iz kalmamrgtrr. Bu bakrmdan Azerbaycan d.a islamiyetin kargrsrna iran'da olduiu gibi biitiin giiciiyle Zerdiigtliik grkmrg ve islam Dini asrl miicadeleyi Azerbaycan'da Zerdiigtliikle yapmrgtrr. Zira Zerili.igtliik bir taraftan Qin Seddi'ne kadar uza_ nan ig-asya ve genig Ti,irkliik di.inyasrnda yayrldr$r gibr, go- Su zaman Shsdnilerin siyasi n;j;fuz b<ilgesi alhnda kalan A_ zerbaycan'a srgramlg ve pek tabii olarak bu genig topraklar_ da varher hissedilen en koklii ve giigli.i dinlerden biri olmugtur. Nitekim Miisliiman Fatihlerin, Azerbaycan fethi srrasrnda yerli halk ve biiyi.ik gehirlerde yaptrklarr barrg anlagmalarmda her defasrnda, diier dinlerin yanr sua,'zerdiigtliik" islami adryla "Mecfisilik"in Erkmasr bizim iein bu gergeii do$rulamaktadrr. Zerdiigtliiiiin bolgede en gi.iglti oldu$u gehirlerden bi_ risi db Etdebit idi. islam Dini, Erdebil onlerine geldiiinde buranrn Mezabant (Vali) Mtishiman Fatih Huzefenin kargr- AZERBAYCAN-HARZEM VE TURK OEUZBOYLARI T 35 srna grkmrg ve onunla burada higbir kimsmin iildilriilmemesi, esfu edilmemesi ae iizellikle Ateg Ezsleri, Meafisi mab e dlerinin ytktlmama.fl Qarhyla.bir anlagma y apmqttlzl) Buna benzer bir anlaqm ada D ebil E ehri iein y aprlmrgtrr(22). Zerdilptliiiiin bu iizellisi dolaysryla Miisltiman Fatihler, ozellikle Hz. Omer, qok biiyiik bir basiret orneii gosterlmig ve "Mecf,istlei" de 'Elil-i Kitap"tan saymrghr. Boylece islam Halifesi, Mecfisilerin islam'a giden yolunu agtrir gibi, onun yerli hak tizerindeki ni.ifuzunu da bir hayli krrmrgtrr(?r) Dinler Arast Miicadele ile Azerbaycan: Hristiyanltk: Zerdilgtliikten sonra Azerbaycan da kendini gosteren ilahi dinlerin bagrnda Hristiyanhk gelmektedtu. Ztua; co$rafi bakrmdan Do{u Roma, Bizans gibi btiytik bir Hdstiyan imparatorlu{u"nun srmr komgusu olmasr, Hrristiyan misyonerler igin her zaman biiyki.i bir avantaj sailamrg boylece bir gok btiyiik gehir ve kasabalarda "Htrtstiyan cemoatlef' o- lugmugtur. 2r6;7Qt) QabranQs) Sekitzst gibi daha bir Eok qehirlerde aktif kiliseler bulunuyordu. Debilde Miisltimanlar bu kilisenin yamna gok daha biiyiik bir cami yapmrglardr. El- Istahari Debil halkrmn goiunun Hristiyan olduiunu yazmaktadrr(27). Debilde Hrristiyanhk "Patriklik" seviyesinde temsil ediliyordu. 2l el_bel6zuri, s. 321.,u c*'fr+ )r.-+'jr &i c+i +r, i,i gl''?? el-beldzuri, s. 203, Kr. et-taberi, IV, s t3 Kitapgr, 2., islilm Hidayet GiineSi Do{u Turan Yurdunda, Konya,2004, s. I 13. 2a el-makdisi, Ah.senii't-Tekisirn, th. Mahzum, Beyrut, 1987, s. 289.?s el-makdisi, s el-makdisi, s el-istahari, Mesalik el-memalik, ngr. M.J. De Goje, Leyden, 1927, s. 181.

20 36. ZEKSRiYAKiTAPqI Nitekim Habib b. Mesleme Debil'e geldifinde onun kargrsrna Debil'deki bu civann patrisi Erkmrg ve ondan bartg istemigtir. Bang mebri goyle baghyordu: "Bu kitap Debil halkma, Htristiyanlara, Mecfistler ae Yahfidiler'e zterilmig "ernfln giiaencedilzu. Bu aym zamanda'bolgenin dini mozayilini gostermesi bakrmrndan gok onemli bir belgedir. Fakat Kalikalada bu boyle olmamrg ve Mi.isltiman Fatih'in kargrsrna Patrik Ermanyakos grkmrg ve gok kanh harbler olmugfur e). islami fetihler srrasrnda Hrristiyanh$rn asrl dini merkezinin Tiflis gehri oldu[u gori.ilmektedir(30). Bunlar Tifliste ip atriklik" seviyesine ulagmrg bulunuyorlardr. Ayrrca Hrristiyanlar Aranda da bir Patriklik kurmuglar gok yo$un bir misyonerlik faaliyetine giriqmigler ve boylece buralarda gok giiqlti ve gerekti$inde Mtisltimanlara kafa tutabilecek bir seviyeye gelmiglerdir. Nitekim Muhammed b. Mesleme Ti/- lls onlerine geldi$inde buranrn Patrt{i qok btiytik bir anlayrg gostermig, daha fazla Hrristiyan kanr dokiilmemesi igin bir elqilik heyeti gondererek ondan barrg istemig ve bunda bagarrlr da olmugtur(3t). Ne var kihristiyanhkbinnbu avantajlarrna ra$men marjinal bir din olarak kalmrg ve islam fetihlerin baglamasryla de$il Azerbaycan, belki bi.itiin Kafkaslar da tesirin kaybetmiqtir. Y ahfrdilik o e $ amaninn: Trpkr bunlar gibi, bu bolgeye Yahfiditerle birlikte "Mfiseztilik" ae Tiirklede birlikte geleneksel Giik Tann dini 28 el-beldzuri, s e el-beldzuri, s et-taberi, IV, s. 162, Krg. el-bel6zu i, s r et-taberi, IV, s. 162, el-belazuri, s. 204, el-hamevi, II, 35. AZERBAYCAN-HARZEM VE TURK OGUZ BOYLARI ' 37 v ey a " $ atnattizm" girrrrignr. Mfis eotllk; Yah0dilere has millil bir din oldusu iqin, Yahffdiler, hig bir zaman agrrr bir dini aktivite iginde olmamrglardrr. Onlar sadece kendi milli varhklarmr siirdiirme miicadelesi vermigler ve siyasi ve dini manada bir iddia sahibi olmamrylardtr. $amanizm veya Gbk Tann dinine gelince; bu Ti.irkler igin bir yagayry tarzr oldusu igin, Tiirklerin drgrnda bolge halkrnr higbir zaman ilgilendirmemigtir. Zaren Giik Tann dini, hiebir z unan bir misyonerlik ve propaganda dini olmadr$r gibi, bunun igin di$er kavimler arasrnda tebli$ ve irgad faaliyetleri yi.irtitenlerde grkmamr$trr. Bu itibarla, A- zerbaycan'da dinlelarasr mi.ica d,ele; Zerdiigtliik, Htristiy an- Itk zte istfrm arasrnda olmustur. Ne var ki isl6m Dini daha aradan yanm asrr bile geemeden kendi "ilahi cezbesi" ile Zerdiigtliifii bi.ittin Azerbaycan topraklarrndan silip siipiirdtilii gibi, Hristiyanl$t da son derece etkisiz ve giigsiiz bir hale getirecektir Buraya kadar olan agrklamalarrmrzda; Azerbaycan tizerinde durulmug, onun tarihi gegmigi Tiirkltik dokusu ele alrnmrg "Azeri lehgesi"nin konugulduiu bu i.ilkenin en erken devirlerden itibaren Tiirklti$e giden yolu agrlmrg aynca "dini topo{rafyasr" haklcnda gok ozli.i bir deierlendirme yaprlmrgttr. DiSer taraftan Azerbaycan'da Mtisltiman Arap Fatihleri tarafrndan baglatrlan, "islfrrn'a QoE t" hareketinin daha iyi bir gekilde anlagrlmast igin bolgede cereyan eden siyasi olaylar ve bu olaylarrn arkasmdaki gergeklerin gok sa$lam bir gekilde ortaya konulmasr gerekmektedfu. Zfua siyasi hakimiyetin, dini hakimiyet, yani, isl6m Dini'nin goniillere taht kurmasr ve iman hakimiyetine giden yolun agrlmasr,