T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KLASİK ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI YUNAN VE ROMA MİMARİSİNDEKİ YAPI TEKNİKLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KLASİK ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI YUNAN VE ROMA MİMARİSİNDEKİ YAPI TEKNİKLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Abdullah ÇÖRDÜK DANIŞMANI : Doç. Dr. Gül GÜRTEKİN DEMİR İZMİR-2006

2 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum Yunan ve Roma Mimarisindeki Yapı Teknikleri adlı yüksek lisans tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım. Abdullah ÇÖRDÜK

3

4 İÇİNDEKİLER HÖNSÖZ... HVI HGİRİŞ... H7 HI. BÖLÜM... H8 HI.YUNAN UYGARLIĞI... H9 H1. YAPI MALZEMELERİ...H9 H1.1. TAŞ TİPLERİ VE TAŞ OCAKLARI...H9 H1.2. H1.3. H1.4. H1.5. H H H H Mermer...H10 Kireçtaşı...H16 Tüf...H17 Granit...H17 AHŞAP...H18 KERPİÇ...H20 TUĞLA...H21 SAZLIK...H21 H1.6. ÜST ÖRTÜ...H22 H1.7. BAĞLAYICI MALZEMELER VE BAĞLANTI ELEMANLARI...H24 H Harç, Sıva...H24 H Metal (Kenet)...H25 H2. TAŞIMA TEKNİKLERİ VE YÖNTEMLERİ...H26 H3. TAŞ H4. DUVAR H5. SU H6. YOL İŞÇİLİĞİ VE TEKNİKLERİ...H32 ÖRME TEKNİKLERİ...H37 TEMİNİ...H42 YAPILARI...H44 H7. YUNANLI MİMARLAR ve ESERLERİ...H45 HII. BÖLÜM... H51 HII. ROMA UYGARLIĞI... H52 H1. YAPI MALZEMELERİ... H52 H1.1. TAŞ TİPLERİ VE TAŞ OCAKLARI... H52 H Tüf (Tufa)... H52 IV

5 H Traverten (Lapis Tiburtinus)... H53 H Mermer... H54 H Granit... H55 H Kireçtaşı... H56 H Alabaster... H57 H Bazalt... H57 H Porfir... H57 H1.2. ROMA BETONU... H58 H1.3. TUĞLA... H60 H2. TAŞ İŞÇİLİĞİ... H61 H3. TAŞIMA TEKNİKLERİ... H64 H4. DUVAR H5. SU ÖRME VE KAPLAMA YÖNTEMLERİ... H67 TEMİNİ... H73 H5.1. SU KEMERLERİ VE KÖPRÜLER... H76 H Su Kemerleri... H76 H Köprüler... H78 H6. KEMER, TONOZ VE KUBBELER... H81 H6.1. Kemer... H82 H6.2. Tonoz... H84 H6.3. Kubbe... H87 H7. ROMA YOLLARI... H87 H8. ROMALI MİMARLAR VE ESERLERİ... H94 HSONUÇ... H97 HKAYNAKÇA VE KISALTMALAR... H99 HÖZGEÇMİŞ... H106 HÖZET... H107 HABSTRACT... H108 V

6 ÖNSÖZ Dokuz Eylül Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü'nde lisans bitirme projesi olarak tamamladığım İzmir'e Su İleten Tarihi Karapınar Suyolu başlıklı tez çalışmam Arkeoloji Bilimi'ne olan ilgimin nedenlerinden birisidir. Bununla birlikte, lisans eğitimim olan İnşaat Mühendisliği'ne de çok da yabancı olmayan, belki de Antik Dönem'deki inşaatlar olarak da algınabilecek, Antik Dönem'deki malzeme ve yapı teknikleri gibi temel konular bu çalışmanın temellerini oluşturmuş ve beni bu araştırmayı yapmama yöneltmiştir. Bu çalışmada zaman, kaynak ve maddi-manevi her tür desteği veren danışmanım Doç. Dr. Gül Gürtekin Demir'e, tez konumun belirlenmesindeki katkılarından dolayı Prof. Dr. Tomris Bakır'a, bu çalışma öncesi Klasik Arkeoloji Bölümü'nde yüksek lisans fikrimi destekleyen ve yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Güven Bakır ve tüm hocalarıma ayrıca her zaman yanımda bulduğum ailem ve tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. İzmir 2006 Abdullah ÇÖRDÜK VI

7 GİRİŞ Bu çalışma kapsamında, Antik Dönem'de kullanılan yapı malzemeleri, işçilik ve yardımcı araç gereç ile yapı tipi ve tekniklerinin ana hatlarıyla incelenmesi amaçlanmıştır. Bibliyografya çalışması sonucunda, bu kapsam çerçevesinde yayınlanmış olan kaynaklar taranmış ve antik kaynaklarla karşılaştırmalar yapılmıştır. İzlenen bu ana yöntemin yanı sıra, antik yerleşimlerde yapılan gözlemler çalışmanın tamamlanmasına katkı sağlayan diğer bir unsur olmuştur. Antik Yunan ve Roma Uygarlıkları olmak üzere iki ana bölümde incelenmiş olan yapı teknikleri kendi içlerinde alt bölümlere ayrılmıştır. Yunan Uygarlığı bölümünde başlıca hammadde olan taşın ocaklardan elde edilişi, taşınması, işlenmesi ele alınmış; diğer yapı malzemeleri ve bağlayıcılara değinilmiş ve sonrasında tüm bunların yapıya dahil olma süreçleri ve bu süreçte kullanılan teknikler detaylandırılmıştır. Roma Uygarlığı bölümünde yine aynı yol izlenmiş, Yunan Uygarlığı'nda kullanılan yöntemlere değinilmiş, ayrıca özellikle yeni olan mimari ve teknik gelişmeler üzerinde durulmuştur. Özellikle duvarlar olmak üzere, büyük bölümü tapınak ve diğer yapıların öğeleri üzerinden yürütülen bu çalışmada, diğer kamusal gereksinimler olan su temini ve yol yapıları da ele alınmış, Yunan ve Roma Dönemleri'nde ayrı alt başlıklar halinde incelenmiştir. Kullanılan yöntemlerin yanı sıra, vazgeçilmez unsurlar olan yapı araç gereçleri de örneklendirme ve gerektiğinde resimlerle desteklenmiştir. Yunan ve Roma Uygarlığı başlıkları altında irdelenen bu iki ana bölüm, o dönemlerde çalışmış olan bazı önemli mimarlar ve yaptıkları eserlerin incelenmesiyle son bulmaktadır. Çalışma kapsamının büyüklüğü dolayısıyla işlenen konu başlıklarında da aşırı detaya inilememiş, bazı bölümler daha çok bir önbilgi niteliğinde aktarılmıştır. Değinilen ve değinilemeyen her malzeme, her işçilik (ahşap işçiliği gibi) veya yöntem ayrı bir çalışma konusu olma niteliğindedir. 7

8 I. BÖLÜM 8

9 I.YUNAN UYGARLIĞI 1. YAPI MALZEMELERİ 1.1. TAŞ TİPLERİ VE TAŞ OCAKLARI Yunan Dünyası nın mermer işçiliği Neolitik Dönem in ortalarında, küçük boyutlu insan-biçimli mermer figürlerin yapımıyla başlamıştır. Kyklad Adaları nda Erken Bronz Çağı na doğru devam eden bu üretim, sahillerdeki mermer çakıl ve taş parçalarının toplanmaları ve şekil verilmeleriyle başlamış, M.Ö.2700 lerden sonra bronz aletlerle tanışılması sonucunda, teknik gelişme göstermiş ve büyük taş parçalarıyla çalışmak mümkün hale gelmiştir. M.Ö.III. bin yılın sonlarına gelindiğinde Kyklad Adaları ndaki 1 üretimin durduğu, fakat taş işçiliğinin Girit te devam ettiği görülmektedir.f Antik Yunan yapı malzemelerinin en önemlilerinden biri olan mermerin bol miktarda çıkarıldığı en önemli taş ocakları, Atina yakınlarındaki Pentelus ve Hymettus DağlarıF2 ile Paros ve NaxosAdaları nda bulunmaktadır.f3 Bu ve diğer önemli ocakların bulunduğu başlıca bölgeler aşağıda özetlenmektedir : Attika Bölgesi: Atina nın kuzeyindeki Pentelus ve Hymettus Dağları en ünlü mermer ocaklarının bulunduğu yerlerdir. Pentelikon mermerif4 daha sonra ünlü Elgin mermeri olarak anılan mermerlerin yapımında kullanılmıştır. Hymettus Dağı ndan çıkarılan mermer ise Hymettian adıyla anılmış olup, mavi-gri damarlarıyla ünlüdür. 1 Waelkens 1992,7. 2 Plommer 1956, Fletcher 1961, Plommer 1956,

10 Kyklad Adaları: Paros Adası ndaki başlıca ocak Parpessa Dağı ndadır. Naxos Adası ndaki antik ocağın adı bilinmekte olup Apollon durf5. Bu bölgedeki diğer bir ocak ise diğer ikisi kadar önemli olmasa da Tinos Adası nda bulunmaktadır. Kavala Bölgesi: Bu bölgedeki en önemli ocak Thassos Adası ndadır. Adadan çıkarılan mermer özellikle beyazlığıyla ünlüdür. Çok farklı tip ve yoğunlukta mermer ocaklarının bulunduğu diğer bölgeler ise; Epirus, Korinth, Peleponnessos da Lakonia, Olympia ve Tainaro Burnu, Euboea da Karystos ve Eretria, Skyros Adası, Korkyra Adası, Lesbos Adası, Chios Adası, Rhodos Adası ve Agrilesa Vadisi dir. Bunlardan başka Anadolu da; Lydia Bölgesi nde bulunan Sardis yakınlarındaki Tmolos (Bozdağ)F6, Ephesos (Kuşini), Prokonnesos (Marmara Adası), DokimeionF7 (İscehisar), Herakleia (Kapıkırı), Aphrodisias (Babadağ-Karacasu- Geyre-Aydın), Aizonai (Altıntaş) ve Teos (Seferihisar) önemli mermer ocakları arasında 8 sayılabilir.f Ocaklardan çıkarılan mermerlerin özellikleri sonraki bölümde işlenecek olup, kireçtaşı ocaklarına Kireçtaşı başlığı altında değinilecektir Mermer PENTELİKON MERMERİ: Pentelikon mermeri, Atina ve diğer Yunan merkezlerindeki başta Parthenon, Erectheum, Akropolis Propylaea, Theseum, Olympia Zeus olmak üzere, çeşitli diğer tapınak ve anıtların yapımında kullanılmıştır.f9 Bugün bile, antik ocaklarla aynı bölgede bulunan, 700 m. yüksekteki taş ocağı hala çalışmaktadır. Yunanistan ın yeraltındaki bir ocaktan çıkardığı ilk mermerdir. Bugün 10 Dionysos mermeri olarak adlandırılmaktadır. Antik dönemde saf beyaz ve lekesizf olarak çıkarılan bu mermer, günümüzde biraz grileşmiş durumdadır. Dış mekanlar ve 5 MacKendrick 1962, Adam 1994, Bingöl 2004, Crouch 1985, 61,63, Coulton 1977,

11 heykeltıraşlık için çok uygun olan bu malzeme, yaygın olarak mimari ve dekoratif 11 amaçlı kullanılmıştır.f ERETRIA KIRMIZISI: İsmini antik Eretria kentinden alır. Antik taş ocağı kentin 3 km kuzeyinde bulunmaktadır. Bu malzeme Arkaik Dönem den Bizans a kadar tapınak ve diğer yapılarda yaygın olarak kullanılmıştır. Bu mermer yoğun tanecikli bir kütleye ve kırılmaya karşı yüksek bir dayanıklılığa sahiptir. Mükemmel sertliği sayesinde perdahlanması kolaydır. Kahverengi-kırmızı, pembe, beyaz ve yeşil-kül rengi çeşitlerinde gölgeli yüzeylere sahiptir. Beyaz ve kül rengi alanlı damarlı formlar, ton ve oran olarak değişik varyasyonlara sahiptir. Canlı renklerin güzel görüntüsü ve farklı dizayn kombinasyonlarından dolayı iç mekanların dekorasyonunda kullanılmıştır. Bununla birlikte, düşük miktarlarda çıkarılmıştır. NAXOS MERMERİ: Antik Çağda bu mermer Apollon adlı taş ocağından çıkartılmıştır. F12 O dönemdeki girişimcilere ait işaretlere göre, bu mermer beyaz ve açık kül rengi gölgelidir. Kül rengi zerrecikler bazen tüm yüzeye dağılmakta ve koyu bölgeli, damarlı bir görüntü oluşturmaktadır. Bugün bu mermer çıkarılmasa da, farklı bir türü olan yarı-beyaz Naxos Kristali adanın merkezinde çıkarılmaktadır. PAROS MERMERİF13 : Paros yüzeyinde çıkarılan düşük kaliteli bu mermer, griye yakın renklidir ve kullanımı sınırlıdır. Hatta çakıl olarak bile kullanılmıştır. Delphi de bulunmuş olan ve M.Ö lara tarihlenen arkaik Kleobis Heykeli, Paros 14 Mermeri nin Kıta Yunanistan da ortaya çıkarılmış en eski ve en büyük örneğidir.f EPİRUS PEMBESİ: Antik Dönem de Epirus da çıkarılmıştır. Bu taş,yoğun kireçtaşı karakterli olup, sarımsı renkli, açık pembe gölgeli, kırmızı damarlı, gri renkte alışılmamış hatları olan bir malzemedir. Çok güzel olan bu malzeme genellikle dekoratif amaçlı, örneğin Atina ve Tatoi daki kral saraylarının banyolarının yapımında kullanılmıştır. Güzel olmakla birlikte üretimi zordur, çıkarılma esnasında büyük zayiatlar verilmektedir. 11 Matthews 12 MacKendrick 1962, Fant 1992, MacKendrick 1962, 166,

12 THASSOS MERMERİ: Bu mermer, M.Ö.24 de büyük bir deniz seferinden Thassos Adası na dönen Fenikeliler tarafından keşfedilmiştir. Başlıca Yunan ve Roma dönemleri olmak üzere Bizans Çağı nda da işletilmiştir. Thassos MermeriF15 hakkında antik kaynaklarda, bu mermerin özellikle dönemin aristokratlarının evlerini dekore ettiği ve zenginliğin bir göstergesi olduğu hakkında çeşitli kayıtlar bulunmaktadır. Thassos beyaz mermeri küçük kristallerden oluşmaktadır, parlaklığının ve canlı gibi görünmesinin nedeni budur. Thassos beyazı tüm mermerler içinde, 2850 kg/m 3 gibi en 16 büyük yoğunluğa sahiptir. İç ve dış mekanlarda kullanımı uygundur.f SKYROS MERMERİF17 : Adını Antik Çağ da, çıkarıldığı Skyros Adası ndan almıştır. Farklı çeşitleri bulunmaktadır: Skyros Alfa Di Grecia: Sağlam yapılı, orta sertlikte, homojen bir kayaçtır. Beyaz fonun üzerinde renkli damarlar mevcuttur. Skyros Grec Chiaro: Beyaz fon üzerine parlak renkli damarları olan bir mermerdir. %98 CaCO 3, biraz silikon, az demir ve çok az da manganez ihtiva eder. İçerdiği hematit (kantaşı) damarlarının rengini, magnetit parçaları da metalik görüntüsünü kazandırır (Seravessa, Carrara, Versilia kayaçlarında olduğu gibi). Bu mermer iç mekanlarda ve çevresel faktörlerin etkilemediği sütun ve kemer yapımında elverişlidir. Homojen ve yoğun bir kayadır. Kırmızı fon üzerinde sarı damarları vardır. Etkileyici renk tonuna sahip bu mermerin kırmızı rengi, hematit ve manganez içermesinden kaynaklanmaktadır. Manganezin silikat bileşikleri de menekşe rengi tonlarının oluşmasına neden olmaktadır. Damarlarının sarı renginin kaynağı ise içerdiği limonittir.f 18 KARYSTOS CIPOLLINO SUF19 : Damarlarının özel biçimlerinden dolayı Yunanistan mermerlerinin en ünlülerinden biridir. Antik dönemlerde bu taş Karystia Lithos veya Karystio Marmaro olarak ünlüdür. Euboea nın güneyinde Karystos yakınında çıkarıldığı için Romalılar Marmo Carystium demektedirler. Antik cipollino 15 Adam 1994, Matthews 17 Fant 1992, Matthews 19 Adam 1994,

13 açık yeşil renklif20, koyu yeşil damarlı olup, beyaz kristalli yapısı, mika ve talk rengi içermesi onun karakteristik özelliğidir. Beyaz ve kırmızı olanlara da sık rastlanılmaktadır. Yüksek kaliteli olan bu taş pahalı olduğu için lüks yapılarda kullanılmaktadır. Şist (yaprak kayaç) karakteri içermesi onu kolay kırılabilir yaptığından, yapı malzemesi olarak pek elverişli değildir. Bu tip mermerler yaygın olarak dikdörtgen bloklar halinde kullanılmıştır. Antik taş ocaklarındaki işaretli sütunlardan anladığımız kadarıyla, bazen de büyük ebatlarda hem iç, hem de dış 21 alanlarda kullanılmıştır.f İMMİTOS MERMERİ: Antik dönemlerde basit anıtlar için kullanılmış olan bu mermer, yaygın olarak büyük bloklar halinde çıkarılmış ve Roma ya sevk edilmiştir. Romalıların ithal ettikleri ilk mermer türüdür. O zamanlarda başlıca, İmmitos Dağı nın eteklerinden, kuzeydoğu yamacından çıkarılmıştır. Bu mermer, yoğun ve büyük kristalli yapıdadır. İnce pürüzlü yüzeyi, yoğun kalsit izlenimi verir. Yapısı dolayısıyla ayrıca saydam görüntüsü vardır. Kül rengi fondaki damarlardan daha açık renktedir ve bu renk özündeki karbon ve demir bileşiklerinden ileri gelmektedir. Çeşitli gri ve siyah renkteki tipleri parçalandığında, zift kokusu açığa çıkar. Bu kokunun da sebebi yapısındaki 22 organik maddelerin fazlalığıdır.f AGRİLESA MERMERİ: Attika nın güneyindeki Lavreotiki mermeridir. Sounion Burnu nun yaklaşık 4 km kuzeyindeki Agrilesa Vadisi nden çıkarılmıştır. Sounion daki Poseidon ve Athena tapınaklarının yapımında kullanılmıştır. BeyazF23 ve ince-pürüzlü olan bu mermerin, bazen açık kül rengi tonda olanları da vardır. Gri gölgeler, yapısındaki karbonun artmasından ve kalsitin şeffaflığından kaynaklanmaktadır. KORFU MERMERİ: Antik Dönem de Korfu da çıkarılmış olan mermer türüdür. Orta derecede pürüzlülüğe sahip ve yoğun bir yapıda olup, kül-beyaz renktedir. Orta sertlikteki yapısı dolayısıyla basınca dayanıklılığı azdır. LAKONİA MERMERİ: Peloponnessos un güneydoğusundaki Lakonia bölgesinden çıkarılmıştır. Orta derecede pürüzlü ve yoğundur. Basınca dayanımı 20 Bortolaso, Appolonia 1992, Matthews 22 Tomaras 23 Forbes 1993b,

14 oldukça düşüktür. Gri-beyazdır ve çeşitli düzgün şekilli açık renkli damarları vardır. 24 Oldukça zayıf kalitede olması dolayısıyla sadece iç mekanlarda kullanılmıştır.f KORINTH MERMERİ: Korinth bölgesinden çıkarılmıştır. Cilalı yüzeyinde açık renkli, dairesel damarlar görülebilir. Bu damarların bazen çok farklı-keskin renklerde oluşu, ona bir leopar-kaplan derisi görünümü kazandırır. Mükemmel cilalı olmasına rağmen, ayrıca delikli yüzeyi onun sadece iç mekanlarda kullanılmasına elverişli olmuştur. OLYMPIA MERMERİ: Romalılar tarafından, ince ve hafif yapısından dolayı, tüfle paralellik kurularak marmor porinum (sünger) denmiştir. Bu düşünce tam olarak doğruyu yansıtmamaktadır. Çünkü bu mermer, çok yoğun ve rijittir. Çok aranan kalitede olmamasına rağmen daha çok heykeltıraşlıkta kullanılmıştır. Mermerin üretildiği yer, Peloponnessos Olympia yakınıdır. Olympia Zeus Tapınağı nın, Persepolis deki Darius Mezarı nın ve Belvedere Heykeli nin yapımında kullanılmıştır. LESBOS MERMERİ: Doğu Ege Denizi ndeki Lesbos Adası ndanf25 çıkarılmıştır. Büyük kristalli, sağlam bir yapısı vardır. Beyaz renkli, sarı damarlıf26 olup Thassos beyaz mermerinden daha derin bir renk karakteristiğine sahiptir. Rengi insan cildini andırdığı için daha çok heykeltıraşlıkta kullanılmıştır. 27 TAINAROF SİYAHI: Güney Peloponnessos daki Tainaro Burnu ndan çıkarılmıştır. Bazı antik yazarlar melan mermeri (siyah renkli) olarak anmışlardır, ancak çıkarılması hakkında bir bilgi yoktur. Bütün Tainaro Burnu nun da inceleme yapan çağdaş araştırmacılar antik kaynağın tam yerini bulamamışlardır. Tainaro Burnu Yarımadası çoğunlukla kül rengi beyaz mermerden ibarettir, antik siyah mermere dair bir iz yoktur. Her ne olursa olsun, bu mermerin çok güzel ve lüks olduğu dikkate alınmalıdır. İnce pürüzlü ve yoğun yapılı olan bu mermer, koyu siyah renkli olup, bazen çok ince beyaz damarlara sahiptir (Bu mermere örnek olarak; Roma Capitol deki Regina Coeli Kilisesi nin iki sütunu gösterilebilir). 24 Tomaras 25 Adam 1994, Fant 1992,115. ; Adam 1994, Bortolaso, Appolonia 1992,

15 KHİOS SİYAHI: Doğu Ege Denizi ndeki Khios Adası ndan çıkarılmıştır. Daha sonraları yanlış bir biçimde AfricanoF28 (marmo africano antico) olarak anılmıştır. Plinius a (M.S.1.yy) göre, bu mermer siyah olup değişik tonda benekleri vardı. Yoğun ve sert bir yapısı olan bu mermerde hiç damar bulunmuyordu. O yıllarda sistematik bir biçimde çıkarılan bu mermerin üretimi yıllık binlerce tonu buluyordu. Khios un ünlü siyah duvarlarının yapımında bu malzeme kullanılmıştır. Bu adada çıkarılan mermerin diğer tipleri de; Grigio Africanato olarak anılan külrengi benekli ve Verde Africanato olarak anılan yeşil beneklif29 ve yeşil-mavi F30 renkli mermerlerdir. KHİOS KIRMIZISI: Antik dönemde bu mermer yüksek kalitede ve büyük kayaçlar halinde çıkarılmıştır. Paolo Silenzario bu mermerin kırmızı ile beyazın bir karışımı olduğunu, kırmızı fonun üzerinde beyaz damarlar veya siyah çizgiler 31 bulunmadığını söylemektedir.f Bu mermerden sayısız gri-beyaz renkte parçalar üretilmiştir. Fondaki kırmızı renk aslında bir yapıştırıcı maddeden kaynaklanmaktadır. RHODOS MERMERİ: Güneydoğu Ege Denizi ndeki Rhodos Adası ndan çıkarılmıştır. Plinius yoğun ve dayanıklı yapıda, siyah fonlu ve altın renkli damarlar içerdiğini aktarır. Rhodos mermeri, süs elemanları olarak kapılarda, pencerelerde ve 32 Rhodos Şövalye Sarayı nın sütunlarının yapımında kullanılmıştır.f 33 TMOLOS (BOZDAĞ) MERMERİ: Anadolu da Sardis yakınlarındaki TmolosF (Bozdağ) dan çıkarılmış olan bu mermer kaba kristalli ve açık beyaz renklidir. Bazen gri bandlara sahip olan, düşük dolomit oranlı bu yerel taş Ephesos Artemis Tapınağı nın yapımında kullanılmıştır. 28 Fant 1992, Tomaras 30 Adam 1994, Tomaras 32 ibid

16 Kireçtaşı Kireçtaşı Yunan ve Roma da hem heykeltıraşlıkta hem de mimaride önemli bir malzemedir. Özellikle sur inşasında en çok kullanılan malzeme kireçtaşıdır. F34 Korinth, Olympia ve Epidauros gibi arkeolojik bölgelerdeki yaygın kullanımı yanında Parthenon da da önemli bir malzeme olarak karşımıza çıkmaktadır. Plinius ve Theophratus, gözenekli (poros veya porolithos)f35 olan bu taşın ünlü Paros mermerinden daha hafif olduğunu ve göze daha hoş göründüğünü belirtmektedirler. En önemli kireçtaşı ocakları Peleponnessos daki Neapolis ve Korinth de bulunmaktadır. Yaklaşık 1 km² lik bir alanı kaplayan Neapolis taş ocakları birbirine bağlanmış olup Ege Denizi ve modern Neapolis e çok yakındır. Korinth arkeolojik alanına çok yakın olan kireçtaşı ocakları ise aynı şekilde 1 km² lik bir alana dağılmıştır. Arkaik Apollon Tapınağı nın tek parça kolonları bu bölgeden çıkarılan kireçtaşından yapılmıştır. Görünüşe göre bu ocaklar farklı iki zamanda çalıştırılmıştır. Arkaik Apollon Tapınağı nın tek parça kolonları M.Ö.6. yy. ın ortalarına tarihlenmektedir. Ocaklardan standart bloklar elde edilmesi ise olasılıkla 36 Romalılar zamanında M.S.1. yy. da gerçekleşmiştir.f Diğer bir kireçtaşı ocağı ise, Delphi deki antik yapıların çoğunda kullanılmış olan taşların çıkarıldığı, griden gri-beyaz tonlara kadar sağlam kireçtaşı elde edilmiş olan Delphi nin 5 km güneybatısındaki Profitis Elias dır. Parnassus Dağı nınf37 güney batı yamacında yer alan bu ocak M.Ö.4. yy dan önce aktif hale gelmiştir. Delphi Stadium unun yeniden inşasında aynı taştan yararlanıldığı göz önüne alındığında, M.S.2.yy a kadar aktif olduğu anlaşılmaktadır. Ocaktan elde edilen kireçtaşının kullanıldığı yapılara örnek olarak, Apollon ve Athena Tapınakları, Thebes Hazine 38 Binası sayılabilir.f 34 Akarca 1972, Waelkens 1992, Wenner, Herz 1992, MacKendrick 1962, Papageorgakis,Kolaiti 1992,37. 16

17 Kudüs'teki taş ocaklarından değişik çeşitlilikte elde edilen kireçtaşlarının bir 39 çeşidi sert ve pembe renkli iken, diğer biri ise daha yumuşak olup koyu sarı renktedir.f 40 Baelbek'de ise orijinal rengi fildişi olan kireçtaşı çıkarılmaktadır.f yerlerdir.f Bu merkezlerden başka Thespiae ve Piraeus da kireçtaşı çıkarılan diğer Tüf Tüf özellikle İtalya sahillerinde bulunan bir malzeme olduğundan dolayı, Kıta Yunanistan veya Küçük Asya da kireçtaşı veya mermer gibi çok kullanılan bir malzeme değildir. İlk meydana çıktığında oldukça yumuşak, kaba ve pürüzlüdür. Bir kez kesilir ve hava almasına olanak verilirse sertleşmektedir. Farklı bölgelerde, biraz farklı yapı ve gri, siyah, kahverengi gibi renklere sahiptir (gri,kahverengi,siyah gibi). Samothrake ve Selinus sur duvarlarında kullanılmıştırf42, yaygın kullanımı ise Roma Dönemi nde görülmektedir Granit Mermer, kireçtaşı ve tüf yanı sıra antik çağlarda kullanılan granit, Mezopotamya ve Yunanlılar tarafından, anıtsal veya sanatsal yapılarında tercih edilmemiştir. Bunun sebebi büyük olasılıkla çok sert olan bu kaya çeşidinin büyük bloklar halinde çıkarılıp işlenmesi için gerekli olan teknolojinin bulunmamasıdır. Latmos Herakleia sı, Alinda, Alabanda ve Neandria daki sur duvarlarında granite rastlamak mümkündür. F43 Roma Dönemi ne doğru bu taşın kullanımının arttığı gözlenmektedir. F44 Mısırlılar granitin 39 Fyfe 1936, ibid., Wenner,Herz 1992, Akarca 1972, ibid., Coulton 1977,

18 Sienit ve Diorit adı verilen iki çeşidini kullanırken, Romalılar ise bunların yanında farklı 45 granit çeşitleri işlemişlerdir.f 1.2. AHŞAP Yunan mimarlığının önemli bir yapı malzemesi olan ahşap, özellikle çatı kirişleri ve destekleme elemanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Erken tapınaklarda ise kolonların da ahşaptan yapıldığı görülmektedir. Yunan mimarisinde ahşap kolon kullanımına yönelik en önemli veri, Roma Dönemi ne kadar hayatta kalmayı başarabilmiş, Olympia Hera Tapınağı na ait bir adet ahşap kolondur. Sadece bu örnek dahi M.Ö.7. yy. tapınaklarının büyüklüğüne dair iyi bir kanıttır. Pausanias tapınağın önceleri tamamen ahşap olan kolonların, değişik çapta taş kolonlar ile değiştirildiğini 46 belirtmektedir.f Yunanlılar, farklı ahşap türlerinin hangi amaçla kullanılacaklarını iyi biliyorlardı. Bu konudaki ana kaynağımız MÖ.4.yy doğa filozofu olan Theophratus un bitkiler üzerine olan çalışmasıdır.f47 Bu kaynaktan yola çıkarak ağaç türlerinin kullanım alanlarını aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür: a) Meşe: Kolon, kereste, tavan, iskele, temel, çatı iskeleti yapımında kullanılmıştır. Dokusu gözenekli ve gevşek olmadığı için neme karşı uzun yıllar dayanıklıdır. Tam tersi olarak nem olmayan yerlerde eğilir ve yapıda çatlaklara yol açar. Bu nedenle özellikle temeller için elverişli bir malzemedir.f48 Vitruvius, kış meşesi diye tanımladığı diğer bir türün, nem almayan yerlerde çok kullanışlı olduğunu belirtir. Ayrıca Türkiye meşesinden, içinde fazla nem barındırdığından kolayca çürüyebildiğinden bahseder. 45 Galetti,Lazzarini,Maggetti 1992, Crouch 1985, ; 48 Vitruvius, II, IX. 18

19 b) Köknar: Kolon, kereste ve tavan yapımında kullanılmıştır. Doğal dokusu sert olduğundan dirençli bir malzemedir ve yük altında kolay deforme olmaz. Ancak, 49 çürümenin hızlı gelişmesi ve ateşe karşı dayanıksız oluşu dezavantajıdır.f c) Asma: Kolon ve çatı iskeleti yapımında kullanılmış olup Vitruvius bahsetmemiştir. d) Çam: Kereste yapımında kullanılmıştır. Vitruvius, çamın bünyesindeki nemden dolayı çabuk eğrildiğini fakat çürümeden uzun süre dayanabildiğini belirtir. KaraçamınF50 ise özü acı olduğundan kurtçuklardan korunduğunu ve başka bir odunla 51 tutuşturulmadığı sürece yanmayacağını ifade etmiştir.f e) Sedir: Kereste, tavan, çatı iskeleti yapımında kullanılmıştır. Vitruvius bu ağacın ölümsüz olduğunu ve Ephesos takiler başta olmak üzere daha birçok ünlü 52 yapının tavanının bu ağaçtan yapıldığını söylemektedir.f f) Servi: Kereste, tavan, çatı iskeleti yapımında kullanılmıştır, çama benzer özelliklere sahiptir. g) Ceviz: Kereste, tavan, temel yapımı ve iskeleti yapımında kullanılmıştır. h) Zeytin: Küçük boyutlu kereste yapımında kullanılmıştır. i) Palmiye: Kereste ve çatı iskeleti yapımında kullanılmıştır. k) Akasya: Kereste yapımında kullanılmıştır. l) Kayın: Kereste ve iskele yapımında kullanılmıştır. Vitruvius, kayının seyrek dokusundan dolayı nemli yerlerde kolayca çürüdüğünü belirtir. m) Ihlamur: Tavan, çatı iskeleti ve iskele yapımında kullanılmıştır. Sert olmayan, göreceli olarak hafif bir yapıda olan bu ağacın eğrilmezliğinden bahseden Vitruvius,aynı özelliklere sahip olan beyaz, kara kavak ve söğütün de gevşek dokuları sayesinde parlak bir renge sahip ve oymacılık için elverişli olduklarını belirtmektedir. n) Dişbudak: Çatı iskeleti yapımında kullanılmıştır. 49 ibid., II, IX. 50 Thorpe 2002, Vitruvius II, IX. 52 ibid. 19

20 o) Karaağaç: Tavan, çatı iskeleti ve iskele yapımında kullanılmıştır. Vitruvius dişbudak ile karaağacın sağlam olduklarını fakat içlerindeki nemden dolayı hemen eğildiklerini söyler. Ancak zamanla kurudukları taktirde sertleştiklerini ve özellikle yapıların birleşim yerlerinde kullanılan ahşap çivilerin imalatı için iyi bir malzeme 53 olduklarını belirtmektedir.f 1.3. KERPİÇ İlk çağlardan itibaren bir yapı malzemesi olarak karşımıza çıkan kerpiç, çamur veya kilin saman veya ot ile karıştırılmasıyla elde edilirdi. İçine saman katılmış toprak dövülür, su ile karıştırılır, kalıplara dökülerek güneşte kurutulurdu. Antik Yunan da M.Ö.8. yy a kadar çok belirgin farkları olmayan ev ve tapınak yapılarınınf54 her ikisinin de duvarları kerpiçten imal edilirdi. Sur duvarlarında da kullanılan iki malzemeden biri olan kerpiç (diğeri taş) yağmur ve selden çabuk etkilendiği için taş temel ve kaideler üzerine oturtulur ve sıvanırdı. Kerpiç sur duvarlarının önemli bir özelliği olarak Vitruvius, kerpicin gülle ve darbelere karşı çok dayanıklı olduğunu belirtmektedir. F Sonraları fırınlanmış tuğla veya taş malzemeler yaygınlaşırken, bir yandan da ahşap ile birlikte çok önemli bir yapı malzemesi olan kerpiçf56 kullanımı devam etmiş ve günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. Bölüm I.1.4'de tuğla başlığı altında kerpiç (güneşte kurutulmuş tuğla) imalatının ayrıntılarına değinilecektir ibid., II, IX. 54 Whycerley 1993, Akarca 1972, Adam 1994,

21 1.4. TUĞLA Vitruvius, pişirilmemiş fakat güneşte kurutulan tuğla imalatı hakkında önemli bilgiler vermektedirf57 : Tuğla, beyaz killi topraktan veya kırmızı topraktan imal edilmelidir. Toprak kumlu veya kireçliyse, hem ağır olur hem de ıslandığında dağılır ve erir. Ayrıca, kaba özelliğinden dolayı içerisindeki saman dağılır. Tuğla ilkbahar veya sonbaharda kurutulmalıdır. Eğer yaz dönemine denk gelirse, güçlü güneş sebebiyle dış yüzeyi kuruyacak fakat içi kurumayacaktır. Kullanmadan önce 2 yıl beklenmesi çok 58 elverişli olur. F Pişmiş tuğla prehistorik yapılarda Yunanistan ve Mesopotamia da kullanılmıştır. 59 Fakat Helenistik döneme kadar bu malzemeye Kıta Yunanistan da rastlanmamıştır.f En erken örnek Epiros Kassiope' deki bir stoada bulunmaktadır. Mesopatamia Nippur'daki Hellenistik saray ve Magna Graecia Velia'daki bir Hellenistik yapıda pişmiş 60 tuğla kullanılan diğer örneklerdir.f Yunan yapılarında iki tür tuğla kullanılmıştır; Pentadoron ve tetradoron. Yunanlıların karış a (uzunluk ölçüsü) verdikleri isim doron olduğundan, malzemeler bu adla anılmıştır. Kamu yapılarında 5 karış (pentadoron), özel yapılarda ise 4 karış (tetradoron) kullanılmıştır. Bunların yanında yarım tuğlalar da üretilmiş olup, dizinin birinde tam kullanılırken, diğer tarafta yarım tuğla kullanılmış, böylece derzlerin üst 61 üste gelmemesi sağlanmış, ve dolayısıyla yapının sağlamlığı arttırılmıştır.f 1.5. SAZLIK İlk çağlar ve hatta günümüz ilkel toplumları incelendiğinde cepheleri ve çatısı sazla örtülü yapılara rastlanmaktadır. Antik Yunan da M.Ö yy a kadar bu 57 Vitruvius II, 3. (Ayrıca bkz ibid. 59 Orlandos 1966a, Adam 1994, Vitruvius II, 3. 21

22 malzemeden faydalanılmış olup, çoğunlukla kerpiç duvarlı yapıların çatılarını örtmek 62 amacıyla kullanılmıştır.f Saz, ahşap ve kerpicin birlikte kullanıldığı erken dönemlere ait örnek mimarlıktaki gelişmenin de bir göstergesidir. Euboea Adası nda Lefkandi deki bir 10.yy yapısına ait arkeolojik kalıntılar, küçük taşlardan bir temel üzerine, kerpiç duvar inşa edildiğini, çatısının ise saz bir örtüyle kaplandığını ortaya koymaktadır. Dikkat edilmesi gereken bir nokta da, ahşap olan dış kolon dizisinin (colonnade) geç dönemlerdeki peripteral (çevresi sütunlarla çevrilmiş) tapınakların habercisi gibi görünmesidir. Bir kahramanın mezarının korunması için inşa edilmiş bu yapı yunan mimarlığının ilk anıtsal örneğidir ÜST ÖRTÜ Yapı malzemeleri arasında önemli bir yere sahip olan pişmiş toprak ilk dönemlerde çatı kiremidi olarak karşımıza çıkmaktayken sonraları fırınlanmış tuğlanın kullanımıyla birlikte (özellikle Roma Dönemi nde) vazgeçilmez bir yapı malzemesi olmuştur. Üretimi kolay dolayısıyla ekonomik ve aynı zamanda oldukça dayanıklı bir malzemedir. Çatı kiremidi su geçirmezliği sayesinde çatı örgüsünü sağlayan ahşap 63 malzemeye ve giderek tüm yapıya bir koruyucu malzeme olmuştur.f Yunanlılar normalde iki tip çatı kiremidi kullanmışlardır. Biri çatıyı tamamen kaplayan kabaca yassı denebilecek kiremitlerdir, diğeri ise daha az sayıda kullanılan yassı kiremit dizilerinin birleşim yerlerini örten koruyucu kiremitlerdir (bkz. res. 1.b,c). Erken örneklerdef64 kaplama kiremitleri ve koruyucu kiremitler ayrı tasarlanmış fakat tek parça olarak yapılmış olup (bkz. res. 1.a) ayrıca saçak, mahya ve kırma çatılar için de kullanılan özel kiremitlerdirf Coulton 1977, Adam 1994, Bkz. Dinsmoor 1950, Coulton 1977,35. 22

23 (a) (b) (c) Resim 1 : (a) Erken çatı kiremidi (VII.yy ın ilk yarısı, Isthmia Poseidon Tapınağı) (b) Korinth tipi (Thermon Apollon Tapınağı, M.Ö.630) 66 (c) Lakonia Kiremidi (Olympia Hera Tapınağı, M.Ö.590)F Çatı kiremidinin de üretimi tuğlaya benzemekte olup, tek farkı tuğlanın kalıptan çıkartılıp güneşte kurumaya bırakılırken, kiremidin fırında pişirilmesidir. S-biçimli ve büyük çatı kiremitleri nadir bulunmaktadır. Küçük, düz yüzeyli kilden yapılmış olan kiremitlere erken Helladic ve Myken dönemlerinde rastlanmakta, ancak çatılar genelde düz ve sıvanmış yada eğimli olup sazla örtülmüştür. F Pişmiş toprak malzeme yapılarda çatı örtü malzemesi ve tuğladan başka mimari süsleme elemanı olarak da kullanılmıştır ibid., Winter 1993,

24 1.7. BAĞLAYICI MALZEMELER VE BAĞLANTI ELEMANLARI Harç, Sıva Harcın başlıca bileşenleri su, kum-moloz ve kireçtir. Yunan yapılarının duvarlarında kullanılan kerpiç veya tuğlanın birbirlerine bağlanması amacıyla kullanılan bağlayıcı bir malzemedir. Kuruduktan sonra sertleşmekte ve aralarına konan malzemeleri tutmaktadır. Kesme taş duvarlar harçsız olarak yapılmış, fakat harç küçük ölçeklerde düz yataklama için kullanılmıştır.f68 Kireçtaşının yaklaşık 1000 C sıcaklık altında içindeki karbondioksitin serbest kalmasıyla elde edilen kireçf69, Yunanlılar tarafından yapıların dış yüzeyini (özellikle su depolarının) kaplamak, bazen de renklendirmek amacıyla kullanılmıştır. Alçı-sıvaF70 adı verilen bu malzeme tuğla ve kireçtaşı gibi gözenekli yüzeylerin üzerine kaplanmıştır. Harcın içerisine de karıştırılan kireç, harca bağlayıcı özellik kazandırmıştır. Vitruvius, sık dokulu sert taştan elde edilen kirecin yapısal harçta, gözenekli taştan elde edilenin ise sıvada iyi olduğunu belirtmektedir. Ayrıca kum için de ayrıntılı bilgiler vermiş olup, ocak, dere-deniz kumu olarak sınıflandırmıştır. En iyisinin ocak kumu,onun da topraksız olanını tavsiye eder. İyi bir harç için ;ocak kumu kullanılıyorsa 1/3 oranında, dere-deniz kumu kullanılıyorsa 1/2 oranında kireç/kum karıştırılmasını önerir. Tuğla veya kireçtaşı yapılarda estetik amaçlı alçı-sıva yerine mermer-sıva ile de kaplanıyordu. Örneğin Olympia Zeus Tapınağı (ca. M.Ö.460) kireçtaşından yapılmış ve mermer sıva ile kaplanmıştır.f71 Bazı taş ve güneşte kurutulmuş tuğla yüzeyleri özenle hazırlanmış sıva ile kaplanıyordu. Sıvanın renkli olması amacıyla mermer tozu kullanılıyordu.f72 Örneklerine az rastlanan boya, özellikle dini karakterli yapılarda yaygın olarak kullanılmıştır. Örneğin Parthenon un firizleri ve alınlık heykelleri boyalı 68 Fletcher 1961, Adam, 1994,65 70 Fyfe 1936, Fletcher 1961, Vitruvius VII, 6.,Fletcher 1961,

25 mermerden yapılmıştır. F73 Korfu Gorgon Tapınağı'nın (geç VII. veya erken VI. yy) 74 alınlığında kullanılan kazıma çizgi yöntemi ile yapılmış desenler de boyalıdır.f Metal (Kenet) Yunan Uygarlığı nda metal, özellikle de bronz doğrudan yapı malzemesi olmasa da, taş veya ahşap işçiliğinde kullanılan aletlerin yapımına olanak tanıdığından yapılara olan dolaylı katkısı yadsınmamalıdır. Aynı şekilde taş ocaklarındaki kimi çatlakları stabil hale getirmek amacıyla demir mengenelerden yararlanılmıştırf75. Bronz başta olmak üzere metalin genellikle yapılara dekoratif amaçlı girdiği görülmektedir. Örneğin, Olympia Zeus Tapınağı na ait akroterler bronzdan yapılmışf76, Parthenon un 77 arşitravı ise bronz kalkanlarla süslenmiştir.f Kesme taş blokların birbirine bağlanması için kenet ve kavilyalar kullanılıyordu.f78 Ahşap, kurşun yada bronzf79 olan bu malzemelere ilave olarak Arkaik Dönemden sonra demir kenetler de karşımıza çıkmaktadır. Ahşap kenet uygulamasına Minos ve Myken uygarlıkları döneminden itibaren rastlamaktayız, fakat sonraları özellikle yumuşak taşların sürtünmelerden zarar görmemesi için yine kırlangıç kuyruğu denen ahşap kenet kullanılmıştır. Korfu Artemis ve Aigina Aphaia Tapınakları ahşap 80 kenet uygulamasına örnek gösterilebilir.f Ahşap kenetten sonra demir zıvana çivilerinin kullanılmış olduğu görülmektedir. M.Ö.6. yy ın başlarından itibaren demir kırlangıç kuyruğu kenetler yanında zamanla Z kenetler, çift T kenetler ve M.Ö.4. yy da U kenetler ortaya çıkmaktadır (bkz. res.2). Demirin paslanmaması, sürtünmenin önüne geçilmesi ve kenedin sabit kalması amacıyla etrafı kurşun dökülerek doldurulduğu da oluyordu. Klaros Apollon Tapınağı nda ise kenet olarak bronz astragiller kullanılmıştır. 73 Crouch 1985, Fyfe 1936, Fant 1992, Fletcher 1961, ibid.,121., Crouch 1985, Fletcher 1961, Lawrence 1997,27 80 Bingöl 2004, 100,

26 Kenetler malzemeyi yatayda birbirine bağlarken, düşeyde ise yine metal olan kavilyalar kullanılmaktadır. Metal kullanımı kenet dışında musluklarda karşımıza çıkmaktadır. Bronz muslukların yapısal olmasa da işlevsel özelliğiyle bir yapı malzemesi olarak değerlendirilmesi mümkündür. Bronz ayrıca bir kaplama malzemesi olarak Palymra Bel Tapınağı'nın 81 sütunlarında kullanılmıştır.f Resim 2 : Kenet Tipleri. Soldan sağa; kırlangıç kuyruğu, Z, çift, geniş ve dar U.F TAŞIMA TEKNİKLERİ VE YÖNTEMLERİ Yunan yapı stilinde destekleyici yapı malzemeleri başarıyla kullanılmış ve inşaat sahalarına ulaştırılmıştır. Taşları çıkarmak ve taşımak için ustaca metotlar tasarlamışlardır. Bir Yunan taş ocağında taşlar üç safhada kesilirdi. Taşın altı açılan deliklerle gevşetilir ve bu deliklere ahşap yerleştirilirdi. Daha sonra ahşap, suyla iyice 81 Fyfe 1936, Bingöl 2004, 130,

27 ıslatılırdı. Su ahşabın genleşmesine sebep olur ve kaya alt taraftan kırılırdı. Kaya 83 yatağında serbest kalır ve taşımaya hazır olurdu.f Taşımayı yatay ve düşey taşıma olarak ikiye ayırmak mümkündür. Yunanlılar yatay taşıma için, dört tekerlekli öküzlerin çektiği yük arabalarını tercih ediyorlardı. Bu tarz normal bir yük arabası büyük bloklar söz konusu olduğunda, yol yüzeyi büyük basınçlara maruz kalıyordu. Bir araba altı veya sekiz tekerlekli olunca, yük her bir dingile dağılıyor ve bu dezavantaj ortadan kalkıyordu. Bazen de büyük kızaklar kullanılıyordu. M.Ö. IV. yy da Eleusis de daha başka özel taşıtların kullanıldığı 84 görülmektedir, ancak nasıl bir forma sahip olduğu bilinmemektedir.f 85 Resim 3 : Pentelikon mermer ocağından bir taş bloğun indirilmesinin canlandırılması.f Özellikle küçük bloklar için kullanılan kızaklar önceleri halatlar yardımıyla yol yüzeyine sürtünerek çekilirken, daha sonra kızakların altına kütükler konmuş ve kütükler üzerinde hareket eden kızağın yol ile sürtünmesi engellenmiştir.f86 Küçük 83 Naumann 1975, Coulton 1977, Adam 1994, Bingöl 2004, 43,44. 27

28 bloklar için taşıma, yükseltme, kaydırma veya döndürme gibi gereksinimlerde en çok kullanılan aletlerin başında kaldıraç gelmektedir. Kaldıraç ile yapılan her hamle sonucunda alta yerleştirilen ahşaplarla taşın istenilen seviyeye yükseltilmesi mümkün olmaktadır. Kaldıraç benzeri bir görev gören beşik ile de aynı işlemleri yapmak mümkündü. Taş beşiğin üzerine konuyor ve iki kişi tarafından sallanıyordu. Beşiğin her hareketi sonrasında altına konulan ahşaplarla, kaldıraçta olduğu gibi, malzeme yükseltiliyorduf87 (bkz.res.3). (a) (b) Resim 4: (a) Küçük blokların taşınması ve yükseltilmesi esnasında kullanılan kızak 88 (b) BeşikF Fakat ünlü Yunan yapılarında genellikle büyük bloklar kullanılıyordu. Büyük blokların nakliyesi için başka metotlar tasarlanmıştır. Uzak yerlere taşınan kayalar için genelde merdaneler kullanılmıştır. Sütun silindirleri ve sütun başlıklarının taşınmasında kullanılan birkaç yöntem vardır.f89 Taş ocağında kabaca şekil verilmiş bir sütunun uçlarına yuva açılıp, içine demir dökülüyordu. Sütunun çevresine tahta bir çerçeve yapılıyor ve uçlarındaki kısa demir çubuklar, tahta çerçeveye yerleştirilen yataklar içinde, bir grup öküz tarafından çekiliyordu. Bu yöntem, Ephesos Artemis Tapınağı nın mimarı Khersiphron tarafından bulunmuştuf90 (bkz.res.4). 87 ibid., 68, Santos 89 Landels 1978, Coulton 1977, 141 ; Adam 1994, 28.; Vitruvius X, II. 28

29 Resim 5: Khersiphron un taşıma yönteminin canlandırılması. Khersiphron un oğlu Metegenes ise başka bir yöntem geliştirdi.f91 Oldukça ağır olan sütun baştabanları kare veya dikdörtgen kesitli olduğu için yuvarlanarak taşınamıyordu. Bunun için geniş enli ve sağlam çubuklara sahip, yaklaşık 3,5 m. çapında iki tekerlek yapılmıştır. Enlerinin geniş olması sayesinde, tekerlekler toprağa kolayca saplanmıyordu. Sütun silindirlerinde (tambur) olduğu gibi, sütun başlıklarına da tahta çerçeveye yerleştirilen yataklar içinde dönen demir çubuklar takılıyordu. Tekerleklerin sağlıklı bir biçimde dönebilmesi için, çubukların doğrultusunun, taşınan malzemenin ağırlık merkeziyle aynı hizada olması gerekiyordu. Vitruvius Metegenes ve Khersiphron un yöntemlerininf92 kullanılmasının, taş ocaklarının inşaat sahasından çok uzak olmaması (11-13 km.) ve aralarındaki arazinin engebesiz ve eğimsiz olması sayesinde mümkün olduğunu söylemektedir.f93 Belli ki mesafe arttıkça taşların hasara uğrama riski artmaktadır. 94 Resim 6 : Metegenes in geliştirdiği taşıma aracı. (MÖ.550)F 91 Landels 1978, ; Vitruvius X, II. 92 Bu yöntemler için ayrıca bkz., Feldhaus 1954, 80, Coulton 1977,143 ; Landels 1978, Coulton 1977, 142 ; Adam 1994,

30 Bazı taşlarda, manivelanın nerden yerleştirildiği taş üzerindeki çentik izlerinden görülebilir. Taş bloklar yapı sahasına ulaştığında oyulur,şekillendirilir ve yapı için uygun hale getirilirdi. Yapılar iç ve dış payandalar yoluyla desteklenirdi. Büyük taşlar halat ve palangalardan (makara) oluşan kompleks bir sistem yoluyla yapıdaki yerine kaldırılırdı. Yukarı-aşağı hareket eden makaralar tekerlek, halat ve zincirden oluşurdu. Plinius Khersiphron un Artemis Tapınağı nun arşitrav bloklarını yerlerine koymak için, bir düşey taşıma yöntemi geliştirdiğini söyler.f95 Kum torbalarından bir rampa inşa edilir, bloklar bu rampadan yukarı çekilir ve sonra alttaki kum torbalarının boşaltılmasıyla yavaş yavaş yerine indirilirdi. Büyük blokların kaldırıldığı rampalar Mısır ve Asurlular tarafından kullanılmıştır. Yunanlıların anıtsal mimaride kimi teknikleri onlardan öğrenmiş olmaları olasıdır. Bazı bloklar çok ağırdı ve VI.yy da bu blokların basit bir vinçle kaldırılmaları mümkün değildi. Bu yüzden rampa kullanmış olmaları normaldir. Plinius Khersiphron dan yaklaşık 600 yıl sonra yaşamıştır ve Arkaik Dönem'de kullanılan yöntemleri kesin olarak bilmesi zor görünmektedir. Bununla beraber, Khersiphron un geliştirmiş olduğu bu yöntemin özgünlüğü, açık 96 toprak yerine kum torbaları kullanmış olmasıdır.f Blokların halatlarla veya metal gereçlerle kaldırılması esnasında insan ve malzeme güvenliği açısından, malzeme üzerinde yardımcı öğeler olması gerekiyordu. Bu öğeler çoğunlukla kalıcı olup, daha sonra kapanacak ve görünmeyecek yüzlerde yer alıyorlardı Bunlar; mahmuzlar, üst U kanallar, yan ve alt oluklar ve yan U oluklar (nadiren de V oluk kullanılıyordu)f97 olarak dört grupta toplanabilirf98 (bkz.res.7). Mahmuzların dört taraftan kaldırılacak biçimde olmaları sadece sütun tamburlarında mümkündü. Bloklarda yan yana gelmelerini engellememek için iki yüzeyde mahmuz uygulanmıştır. Oluk ve kanal sistemlerinde ise bloklar yerlerine oturtulduktan sonra 99 halat bir taraftan çekilip alınıyordu.f 95 Coulton 1977, ibid., Adam 1994, Bingöl 2004, Hodges 1970, 172,

31 (a) (b) (c) (d) F 100 (e) 101 Resim 7 : (a) Mahmuzlar, (b) yan U oluk, (c) yan ve alt oluk, (d,e) üst U kanalf Taşıma ve kaldırmada zamanla halatın yerini metal gereçler almış ve halat bu 102 gereçlere takılan ikincil bir öğe olmuştur. Bunlardan biri kurt ağzı (lewis cıvatası)f denilen gereç olup, blok üzerindeki yuvaya takılıp yukarı çekildiğinde genişleyerek yuvadan çıkmayacak özelliktedir. Bir çok çeşidi bulunan kurt ağzı genelde bir pim ve yan yana geçirilen iki, üç metal parçadan oluşur. Kurt yuvaları ise kurt ağzına uygun olup altları düz ve bir yada iki tarafı yukarı doğru daralan formlara sahiptir. Ephesos da bazı kurt ağzı yuvalarında kurşun kalıntılarına rastlanmış olup kurt ağzının kurşun 103 dökülerek yuvaya perçinlendiği anlaşılmaktadır.f Roma Dönemi nde ise yuva kenarlarının patlamaması için kurt ağzı ve taş arasına kurşun şeritler sıkıştırılıyordu. Kurt ağzının vinç kullanımına en uygun gereç olmasından dolayı, bu iki aracın ortaya çıkmalarının M.Ö. 515 ler olduğu ileri sürülmektedirf Bingöl 2004, Landels 1978, 99,100, Bingöl 2004, ibid., 62,63. 31

32 Diğer metal gereç olan kavraç ise, blokların iki tarafındaki yuvalara takılıp halatın yukarı çekilmesiyle makas gibi çalışarak taşı sıkmaktadır. M.Ö. VI. yy ın sonlarında Delphi, Olympia ve Klasik Dönem yapılarında Atina da kullanılmıştır. 105 Resim 8 : Kurt ağzı tiplerif 106 Resim 9 : Kavraç kullanımı.f 3. TAŞ İŞÇİLİĞİ VE TEKNİKLERİ Plinius sütun gövdelerinin, Samos Adası ndaki ilk taş Heraion Tapınağı nın mimarlarından Theodoros tarafından icat edilmiş bir teknik olan çark üzerinde 105 ibid., Bkz. 32

33 döndürüldüğünden bahseder.f107 Bu yöntem, özellikle Dor Düzeni nde MÖ 6. yy da sıkça dile getirilen daha geç tapınaklarda ise daha az rastlanan, sütun gövdesine belirli bir şişkinlik kazandırma (sütun karnı-entasis) işlemiyle birlikte dikkate alındığında sütunu gerekli ölçüde kesmenin görece kolay bir yöntemiydi. Torna çubuğunun dayandığı yer İki kişi tarafından öne arkaya çekilen yada bocurgatla sürekli döndürülen halat 108 Resim 10 : Bir sütun tornalama tezgahının canlandırılmasıf Sütunlar bir çok silindirik tamburdan yapılmaya başlanınca, ocaktan da çoğunlukla dairesel tambur biçiminde çıkarılmaya başlanmışlardır (Sounion daki Poseidon Tapınağı nın mermerlerinin çıkarıldığı ocakta, yarı kesilmiş silindirik sütun parçası örnekleri bulunmaktadır). İnşaat sırasında taşlar daha incelikle işlenmekte, fakat taş atölyesinde sadece diğer bloklarla doğrudan temas edecek yada nihai biçim için nirengi noktası olacak yüzeyler bütünüyle düzeltilmekteydi; işlenmemişse inşaat sırasında olabilecek kazalardan kaçınmak için olduğu gibi bırakılmaktaydı. Temas edecek yüzeyler asgari düzeyde tutulmaktaydı. Blokların, doğrudan bir teması engellemek için, çoğunlukla uç 107 Tomlinson 2003, 25, Kretzschmer 2000, 33 ; Bingöl 2004,

34 kısımlarında içleri oyulmakta ve yüzeyler taşçı keskisiyle düzeltilmekteydi.f109 M.Ö.6. yy yapılarında taş işleme tekniklerinde belirli bir gelişme görülebilmektedir. Başlangıçta taş ustaları blok üzerinde bir dizi paralel küçük izler bırakan sadece düz ağızlı bir keski kullanmışlardır. Daha sonraları özellikle düz ağızlı keskinin etkisiyle kırılabilen mermer için, ağız kısmı dişli taşçı kalemi geliştirilmiştir. Delphoi de dişli taşçı kaleminin kullanımının, M.Ö.525 dolaylarında Naksos Adası ndan gelen mermer blokları üzerinde çalışan, yine bu adadan taş ustalarınca başlatıldığı sanılmaktadır. Yapı tamamlandıktan sonra yüzeyler ovularak ve cilalanarak hazırlanmaktaydı. Taş bloklar palanga ve halatlar yardımıyla kaldırılıp, son konumlarına yakın bir yere konuluyor ve manivelalar yardımıyla nihai yerlerine yerleştirilmekteydi. 110 Resim 11: Yassı taşçı kalemi ve dişli taşçı kalemif 111 Taşçı kalemlerindenf başka çekiç, keser, tokmak gibi saplı aletler de kullanılırdı.f Makine sayılabilecek aletler ise testere, matkap ve tornalardı.f 109 Tomlinson 2003, ibid., Hodges 1970, Adam 1994, Bingöl 2004,

35 Resim 12: Sırasıyla ; bir sivri uçlu dik keser, bir dik bir yatay keserli, iki yatay keserli, bir sivri 114 uçlu çekiç.f Saplı olan aletlerin iki ucu kesici, bir ucu kesici, bir ucu sivri gibi pek çok çeşidi bulunmaktadır. Bunlardan külünk iki ucu sivri sert vuruşlar için; madırga (çekiç) murç, keski gibi aletleri çekiçlemek amacıyla, kesme ve küçük bloklara şekil vermek amacıyla da taşçı baltası denen ağır, geniş bıçaklı aletler kullanılmaktadır. Taşçı keserinin ağzının bir tarafı sapa dik diğer tarafı sapa paraleldir. Bu alet iki elle çalışmaya olanak vermekte olup genelde yumuşak taşların kesilmesinde kullanılır. Saplı aletlere ek olarak taş yüzeyin düzeltilmesinde iki taraflı dişli saplı tarak, sapsız aletler içinde ise dişli taşçı kaleminden başka, murç, keski, eğe, rende, raspa sayılabilir. Resim 13 : Eğe örnekleri (Bingöl). Makine olarak sayabileceğimiz matkap delik açma işleri için kullanılıyordu. Başlangıçta kemikten sonraları ise metalden yapılan matkaplarla beraber delik açma aşamasında su ve kumdan da yararlanılıyordu. 114 Bingöl 2004, 110,

36 Resim 14: Matkap ile delik açma işlemi. Özellikle yumuşak blokların kesilmesinde kullanılan testere yanında yine su ve kumdan faydalanılıyordu. Özellikle ileri geri hareket ettirilerek kullanılan testerenin 115 Roma Dönemi nde kullanımı yaygındı.f Önemli yapılarda bloklar birbirlerine sabitleniyordu. Mısır mimarisinde bu iş için ahşap kelepçeler kullanılıyordu ve benzer kelepçeler MÖ.6. yy Yunan yapılarında da bulunmuştur. Sonraki Yunanlı mimarlar demir kelepçelerin, eritilmiş kurşun yardımıyla blokların üst yüzeylerine sabitlenen daha kalıcı biçimleri geliştirdiler. Daha da ilginç olanı blokları yerine mıhlamak için kullanılan zıvana çivileriydi.f116 Tekne ahşaplarını tutturmakta kullanılan benzer ahşap zıvana tekniği, mimari biçimlerin taş yapılara uyarlanması gibi, ahşap işleme tekniğinin de taşa uyarlandığı anlamına gelebilmektedir. İleriki bölümlerde inceleyeceğimiz anathyrosisf117 uygulamasında birbiri üzerine oturacak yüzeylerin çok düzgün işlenmesi gerekiyordu. Buna yardımcı olarak da mıstar (mastar) denilen bir çözüm üretilmişti. Mıstar yada şablon denebilecek bu gereci de taş işçiliğinde kullanılan aletler içine dahil edebiliriz. Mıstarın uygulaması ise şöyle yapılıyordu: düzlem mıstarının yüzeyi boyanır, düzeltilecek yüzeyin üzerine sürtülür ve 118 yüzeyde kalan boya izlerinin kaldığı yerler iz giderilene kadar tıraşlanırdı.f 115 ibid., 119, Tomlinson 2003, Adam 1994, Bingöl 2004,

37 Resim 15: Düzlem mıstarı rekonstrüksiyonu. 4. DUVAR ÖRME TEKNİKLERİ Duvar örme tekniklerindeki farklılıklar blokların işlenmesine de yansımıştır. Basit moloz taş örgüsü sadece erken dönemlere özgü olmayıp basit savunma duvarlarında, evlerin hatıllarında ve iyi yapılmış duvarların önemsiz eklerinde uygulanırken, kusursuzca işlenmiş ve dizilmiş bloklar ise mermer tapınak duvarlarında ve diğer önemli yapılarda görülmekteydi. Yunan taş işçiliğinde en belirgin fark çokgen 119 ve dikdörtgen arasındadır.f Eski bir tarz olan Kylopik duvar çokgen kenarlı taşlardan yapılıyordu. a) Yunanlıların logadenf120 dedikleri kabaca işlenmiş taş duvarlar bu tarzın ilkini oluşturur. b) Lesbos tarzı denen ikincisinde taşların kenarları eğimlidir ve büyük dalgalı eğimler 121 bazen tüm duvar boyunca sürer. c) Üçüncü tarz duvar ise kenarları düz olan çokgenf bloklardan oluşmaktadır. Bu tip duvar örgülerine aşağıda değinilecektir. 119 Whycerley 1993, Akarca 1972, Fletcher 1961, 152,

38 Dikdörtgen taş işçiliğinde kullanılan duvar örme yöntemleri ise; a) düzensiz örgü, b) isodomum, c) pseudoisodomumf122 ve d) atkı örgülüf123 olarak adlandırılabilir. Yunanlılar duvar yüzeyini sıvamıyorlardıf124. Tüf veya sert taştan oluşturulan duvar dizileri, tuğla duvarda olduğu gibi, derzleri farklı hizalara gelecek şekilde yerleştiriyorlardı. Bu sayede yapılan iş oldukça sağlam olmaktaydı. Her bir duvar dizisi eşit kalınlıklardan oluşuyorsa buna isodomumf125, eğer farklı kalınlıklardan oluşuyorsa buna da pseudoisodomumf126 deniyordu. Eşit dizilerden oluşan isodomik duvar M.Ö.5. yy da gelişmişti.f127 Her iki tip duvar da oldukça sağlamdı. Çünkü kullanılan molozlar katı ve nemi harçtan emmeyecek nitelikteydiler. Molozların harçtaki nemi uzun süre muhafaza edebilmeleri yanında, yatay derzlerin yassı ve düzleştirilmiş olmaları, taşların aralıksız olarak yerleştirilmeleri gibi etkenler harcın uzun süre dağılmadan kalmasına yardımcı oluyordu. F 128 İsodomik duvarlar iki şekilde örülebiliyordu. Birinde tek boy taş diğerinde ise iki boy taş kullanılıyordu. İki boy taşla isodomik örgüde taşlardan biri duvar genişliğine eşit, diğeri ise bunun yarısı genişliğinde hazırlanıyordu. Tek boy taşla yapılan örgüde ise taşlar bir sıra yanları, bir sıra başları dışa gelecek şekilde dizilirdi. Bu örgüde aynı yükseklikte taş sıraları elde edilmesine rağmen duvar yüzünde bir sıra uzun bir sıra kısa taş görülürdüf129 (bkz. res.16, 17). PseudoisodomumF130 örgüde tek boy taş kullanılırdı. Taşlar bir sıra geniş, bir sıra dar yanları üzerine oturtulurdu. Dar yanları üzerine oturtulan taşlar duvarda yüksek sırayı oluştururdu, çift olarak konur ve aralarında boşluk kalırdı. Bunların üzerine geniş tarafına oturtulan taşlar ise duvarın dar sırasını oluştururduf131 (bkz. res.16, 17). Atkılı örgü denilen yöntemde duvarların dış görünüşü kumaş dokusuna benzetilmiştir. Bu yöntem genellikle izodomik ve pseudoizodomik tarzda uygulanırdı. 122 Vitruvius II, Akarca 1972, Lahanas 125 Whycerley 1993, Lawrence 1996, ibid., Vitruvius II, Akarca 1972, Dinsmoor 1950, 269, Akarca 1972,