SANAT TARİHİ 1 YAZARLAR

Transkript

1 SANAT TARİHİ 1 YAZARLAR Erkan ÖLMEZ Sevinç UYSAL Nursen CEYLAN YILMAZ DEVLET KİTAPLARI YEDİNCİ BASKI..., 2012

2 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 1225 DERS KİTAPLARI DİZİSİ...: ?.Y Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz. EDİTÖR Süleyman ERYILMAZ Hüseyin YURDAKUL Dil Uzmanı Görsel : Ali ZİNGAL : Leyla AKTUĞ ISBN Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu nun gün ve 186 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve 3398 sayılı yazısı ile yedinci defa adet basılmıştır.

3

4

5 MUSTAFA KEMAL ATATÜRK MUSTAFA KEMAL ATATURK

6

7 İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE SANAT TARİHİNE GİRİŞ 1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ 9 2. SANAT TARİHİ NEDİR? KÜLTÜR SANAT İLİŞKİSİ SANAT TOPLUM İLİŞKİSİ SANAT TARİHİNİN DİĞER BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİSİ SANAT ESERLERİNİN KORUN- MASININ ÖNEMİ 13 OKUMA METNİ Dünyanın Yedi Harikası ÜNİTE TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA ANADOLU 1. PALEOLİTİK ÇAĞ MEZOLİTİK ÇAĞ NEOLİTİK ÇAĞ KALKOLİTİK ÇAĞ MADEN ÇAĞI ÜNİTE İLK ÇAĞDA ANADOLU 1. HİTİT SANATI 26 a. Mimari 27 b. Heykel ve Kabartma FRİGYA SANATI 30 a. Mimari 30 b. Heykel ve Kabartma 31 c. Küçük Sanat Eserleri LİDYA SANATI 33 a. Mimari 34 b. Küçük Sanat Eserleri URARTU SANATI 36 a. Mimari 36 b. Küçük Sanat Eserleri 38 OKUMA METNİ Atatürkʼün Arkeoloji ve Arkeolojik Kazılara Verdiği Önem ÜNİTE ÖN ASYA UYGARLIKLARI 1. MISIR SANATI 40 a. Giriş 40 b. Mısır Mimarisi(Tapınak, Mezar, Saray) 40 c. Mısır Heykel ve Resim Sanatı MEZOPOTAMYA SANATI 47 a. Giriş 47 b. Sümer Mimarisi 47 c. Sümer Heykel ve Kabartma Sanatı ÜNİTE ANADOLUʼDA YUNAN-ROMA VE BİZANS SANATI 1. YUNAN SANATI 50 a. Mimari 51 b. Heykel ve Kabartma Sanatı ROMA SANATI 61 a. Mimari 61 b. Heykel ve Kabartma Sanatı ERKEN HRİSTİYAN VE BİZANS SANATI 67 ERKEN HRİSTİYAN SANATI 67 BİZANS SANATI 69 a. Mimari 69 b. Resim Sanatı (Fresko ve Mozaik) ÜNİTE ORTA ÇAĞ AVRUPA SANATINA GENEL BAKIŞ 1. ROMAN SANATI GOTİK SANAT ÜNİTE RÖNESANS SANATI 1. RÖNESANSA GİRİŞ 84 a. Rönesans Nedir? 84 7

8 b. Rönesansı Hazırlayan Nedenler RÖNESANS MİMARİSİ 85 a. Genel Özellikler ( malzeme, yapı türleri, cephe düzeni) 85 b. Mimarlar 85 * Brunelleschi 85 * Alberti 86 * Bramante RÖNESANS HEYKEL SANATI 86 a. Genel Özellikler (Konu ve Form) 87 b. Heykeltıraşlar 87 * Ghiberti 87 * Donatello 87 * Michelangelo RÖNESANS RESİM SANATI 89 a. Genel Özellikler ( Perspektif, mekan, konu, komposizyon renk) 89 b. Ressamlar 90 * Giotto 90 * Leonardo da Vinci 91 * Tiziano 93 * Pieter Brugel 93 * Albrecht Dürer 95 b. Sanatçılar 101 * Lorenzo Bernini 101 C. MİMARİ 102 a. Genel Özellikleri 102 b. Sanatçılar 103 * Borromini ÜNİTE 19. YÜZYIL VE SONRASI SANAT AKIMLARI 1. NEOKLASİSİZM ROMANTİZM REALİZM EMPRESYONİZM FOVİZM KÜBİZM FÜTÜRİZM EKSPRESYONİZM SOYUT RESİM METAFİZİK RESİM DADAİZM SÜRREALİZM POP ART ÜNİTE MANİYERİZM VE BAROK SANATI SÖZLÜK 129 KAYNAKÇA MANİYERİZM 96 a. Maniyerizmin Genel Özellikleri 97 b. Sanatçılar 97 * El Greco BAROK SANAT 98 A. RESİM SANATI 98 a. Genel Özellikleri 98 b. Sanatçılar 99 * Rubens 99 * Rembrandt 99 B. HEYKEL SANATI 101 a. Genel Özellikleri 101 8

9 1.ÜN TE SANAT TAR H NE G R fi 1. SANAT VE SANAT TÜRLER 2. SANAT TAR H NED R? 3. KÜLTÜR SANAT L fik S 4. SANAT TOPLUM L fik S 5. SANAT TAR H N N D ER B L M DALLARIYLA L fik S 6. SANAT ESERLER N N KORUNMASININ ÖNEM HAZIRLIK ÇALIfiMALARI 1. Çevrenizde bulunan tarihi eserlerin bu günkü durumlar n gözlemleyerek s n fta arkadafllar n zla okuyunuz. 2. Çevrenizde resim, heykel, fliir veya benzer sanat dallar ndan biriyle u raflan var m? Bu kiflilerle u rafllar hakk nda konuflunuz. 3. Çevrenizde bulunan müzeleri ziyaret ediniz. zlenimlerinizi anlat n z. 1. SANAT VE SANAT TÜRLER a. SANAT NED R? Sanat; düfl gücü, yarat c l k ve yetenek gerektiren bir insan etkinli idir. Baflka deyiflle bir duygunun, bir düflüncenin, bir tasar n n veya güzelli in anlat m nda kullan lan yöntemler sonucu ortaya ç km fl üstün yarat c l kt r. nsanlar n çok eski zamanlardan beri duygular n düflüncelerini ya da amaçlar n anlatmak için yapm fl olduklar resim, heykel, mimari, müzik vb. türden ürünler sanat eseri olarak nitelendirillir. Sanat etkinlikleri tarih öncesi dönemlerden bafllayarak günümüze kadar süregelmifl ve sanat anlay fl zaman içinde de ifliklikler göstermifltir. lkel sanat eserlerinin ortaya konmas ndaki amaç bir gereksinimi karfl lamakt r. (Tafl baltalar, ma ara duvar resimleri, vb. yap lmas ). Ça m zda ise sanat anlay fl insan n zekâ, duygu, be eni, yetenek gibi ögelerini çeflitli malzemeler kullanarak ortaya koymas d r. Baflka bir deyiflle kendini ifade etmek, ruhsal özlemlerine ulaflmak, di er insanlarla bunlar paylaflmakt r. Sanat eseri ise, kiflinin kendi duygu ve yarat c l k sürecinin ürünüdür. Bir nesnenin sanat eseri say labilmesi için belirli özelliklerinin olmas gerekir. Bunlardan en önemlisi özgün ve tek olufludur. Daha önce baflkas taraf ndan yap lm fl taklit edilerek ortaya ç kar lan ürün güzel olsa da sanat eseri say lmaz. Örne in seri olarak üretilen fabrika ürünleri sanat eseri de ildir. nsanlar n bir tak m maddi ihtiyaçlar n karfl lamak amac yla yap lan dokumacl k, aflç l k, marangozluk, duvarc l k gi- 9

10 bi faaliyetlere pratik sanatlar (zanaat) denir. Güzel sanatlar ise; resim, heykel, mimari, edebiyat, müzik, opera, sinema, tiyatro gibi etkinlikler yoluyla, insanlarda hofl ve güzel etkiler oluflturmak için yap lan faaliyetlerdir. Sanatç ise, güzel sanatlar n her hangi bir dal nda yarat c l olan ve bu yetene- ini ortaya koyan kiflidir. b. SANATIN TÜRLER Sanat türlerinin her birinin malzeme, teknik ve konu özellikleri birbirinden farkl d r. Sanat eserleri incelenirken bu özellikler göz önüne al n r. Güzel sanatlar afla da verilen türlere ayr l r: plastik sanatlar (görsel- biçimsel ) resim heykel mimari fonetik sanatlar (sessel ) müzik edebiyat dramatik ve ritmik sanatlar dans tiyatro opera bale Resim; bir yüzey üzerinde çizgi ve renkleri kullanarak do adan bir parçay ya da sanatç n n kendi iç dünyas n anlatma biçimidir. Resim sanat nda kullan lan malzemeye göre uygulanan teknikler; sulu boya, ya l boya, pastel, fresko ( slak s va üzerine boyalarla yap lan duvar resmi), guafl (sulu boya ile s v zamk n kar fl m ile yap l r), tempera (boya ile kuruma özelli i olan zamk, bal, yumurta ak gibi maddeler kar flt r larak yap l r) vb. dir. Resim sanat konular ; peyzaj (manzara), portre (insan vücudunun bele kadar olan bölümünün verilmesi), natürmort (cans z do a), janr (günlük yaflam sahneleri), enteriör (ev içinde geçen sahneler), soyut resim (gerçek d fl tasvirler), dini, mitolojik, kahramanl k gibi çeflitlilik gösterir. Heykel (yontu); Tafl, kil, alç, ahflap, fil difli, maden (alt n,gümüfl, bak r, tunç), vb. malzemelerin yontularak, kal ba dökülerek veya yo rulup piflirilmesi sonucu oluflan üç boyutlu eserlere denir. Mimarl k; insanlar n bar nma, savunma, ibadet etme gibi eylemlerini sürdürebilmeleri için belli ölçü ve kurallara uygun mekân düzenleme sanat d r. Keramik Sanatç s Mimari ; kullan l fl amac na (ev, saray, cami, mezar, kale vb.), malzemeye (ahflap, tafl, tu la, çimento vb.), ait oldu u döneme (Roman, Gotik, Rönesans vb.) ve kültüre göre (Türk, Arap, talyan vb.) gruplanabilir. Fonetik sanatlar; sese ve söze dayal sanatlard r. Müzik; duygu ve düflünceleri tek sesli veya çok sesli olarak anlatma sanat d r. Müzik evrensel bir dil olarak kabul edilir. Kültürlere göre farkl l klar gösterir. 10

11 Müzisyen Balet ve Balerinler Edebiyat; düflünce, duygu ve hayal ürünlerini söz veya yaz ile anlatma sanat d r. Edebiyat her toplumun kendi kültür ve dil özelliklerini tafl r. fiiir, nesir gibi türleri de vard r. Dramatik sanatlar; Sahnede oynanmak üzere hem sessel hemde görsel sanatlardan yararlan larak yap lan dans, opera, tiyatro gibi etkinliklerdir. Dans; Müzik sesine uyularak düzenlenen vücut hareketleridir. Dans insanlar n kendilerini ifade etme biçimlerinden biridir ve evrensel bir sanatt r. Bale; Sahne düzeni, belli figürlerle ve ad m at fllarla sa lanan müzi e ba l bir gösteri sanat d r. Opera; sözlerinin bütünü veya büyük bir bölümü flark l olarak söylenen müzikli gösteri sanat d r. Operet; e lenceli hafif konular üzerine yaz l p bestelenmifltir. Operette müziksiz konuflmalar bulundu u gibi dans, bale sahneleri de vard r. Tiyatro; insan yaflam nda geçmifl ve geçebilecek olaylar n taklit veya benzetmek yollar yla belirli yerlerde seyirci önünde canland r lmas sanat d r. Trajedi, komedi, dram gibi türleri vard r. 2. SANAT TAR H NED R? Sanat Tarihi; tarihsel ak fl içinde plastik sanatlar olarak da adland r lan mimari, heykel, resim ve çeflitli süsleme sanatlar n n ortaya ç k fl n, bu sanatlar n geliflimini, kendi aralar nda ve toplumla iliflkilerini inceleyen bilim dal d r. Geçmiflten günümüze kadar gelen tüm medeniyetlerin sanat n inceleyen sanat tarihinin konular önceleri felsefe ve tarih bilmi içinde yer al rken, giderek ba ms z bir bilim dal niteli i kazanm flt r. Avrupa da 17.yy.dan sonra geliflen sanat tarihi bilimi ülkemizde önem kazanmaya Cumhuriyet Dönemi ile bafllam flt r. 3. KÜLTÜR - SANAT L fik S Kültür; bir toplumun sahip oldu u maddi ve manevi de erlerin tümüdür. Sanat etkinlikleri sonucunda ortaya konan eserler toplumlar n geçmiflten devrald klar ve kendilerinin de katk da bulunarak sonraki kuflaklara aktard klar yaflay fl ve düflünce ürünleridir. Toplumun düflünce zenginli i, elefltiri anlay fl, yaflam biçimi, inaçlar, e itimi yani ait oldu u kültürün bütün izleri sanat eserlerine yans r. Bir topluma ait olan insan, kendi kültürel miras n ö renir, onu yaflat r ve korur. Böylece kültürel varl klar n süreklili i ve geliflmesi sa lanm fl olur. Kültür ve sanat ayr lmaz bir bütündür. 11

12 4. SANAT TOPLUM L fik S Her sanatç toplumun bir üyesidir. fiairin, romanc n n, oyuncunun, müzisyenin duygular, düflünceleri ve kiflili i, içinde yaflad toplumun koflullar na göre yönlenir ve geliflir. Bir toplumun sözcüsü durumunda olan sanatç, eserlerinde o toplumun geçmifli, beklentileri, yöneliflleri ve özlemlerini ortaya ç kar r. Bu nedenle sanatç, içinde yaflad toplumun, sosyal, ekonomik ve duygusal dünyas ndan ayr düflünülemez. Sanatç toplumdan etkilendi i gibi toplumu da etkiler, bireyleri yönlendirir, onlar n duygu ve düflüncelerini gelifltirir, güzellefltirir. Toplumla sanat sürekli etkileflim içindedir. Toplumdaki ekonomik, kültürel, politik unsurlar ve de iflimler sanata yans r. Böylece ulusal ya da uluslararas özellikler ve üsluplar do ar. Örne in Uluslararas film festivalleri, kitap fuarlar, sergiler, konferanslar, konserler toplumlar n sanat alan nda birbirlerini tan malar na ve birbirlerinden etkilenmelerine yol açar. 5. SANAT TAR H N N D ER B L M DALLARIYLA L fik S Sanat tarihinin iliflki içinde oldu u baz bilim dallar n flöyle s ral yabiliriz; TAR H: Bir toplumun kendi içinde ya da di er toplumlarla aras nda meydana gelen olaylar, geliflmeleri; yer ve zaman göstererek neden-sonuç iliflkilerini araflt r p, inceleyen bilim dal d r. Toplumlar etkileyen tarihsel olaylar sanat eserlerini de etkiler. Örne in tarihi olaylar n tafl kabartmalarda canland r lmas gibi. CO RAFYA: nsanlar n yaflad klar yerlerin iklim koflullar, bitki örtüsü, yeryüzü flekilleri sanat eserlerinin yap ld malzemeyi, eserin biçimini etkiler. Örne in Akdeniz ülkelerinde görülen mimari eserlerde büyük pencerelerin, sundurmalar n ve iç avlular n bulunmas gibi. ARKEOLOJ : Toprak veya su alt nda kalm fl geçmifl uygarl klara ait olan kal nt lar ve eserleri saptayarak ortaya ç karan bilim dal d r. Arkeolojik kaz larla ç kar lan eserler sanat tarihi içinde ele al n p incelenir. Arkeoloji eski ça lara ait eserler ve bunlar n kaz lar ile ilgilenirken, sanat tarihi yeni ve yak n ça lar n sanat eserlerini de inceler. ARKEOMETR : Fen ve do a bilimlerine dayal say sal sonuçlar n arkeolojik buluntular ile birlikte de erlendirilmesidir. Örne in sanat eserlerinin tarihlerinin belirlenmesinde arkeometriden yararlan l r. ANTROPOLOJ : nsan n kökenini, evrimini, biyolojik özelliklerini, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen bilim dal d r. Örne in mimari eserlerin zenginli i o toplumun yerleflik kültüre dayal oldu unu göstermesi gibi. PALEOGRAF : Eski yaz lar n okunmas n sa layarak günümüze kadar gelen belgelerin aç klanmas na yard mc olur. Bilinen bütün yaz lar ve yaz metodlar n kapsayan bir bilim dal d r. EP GRAF : Tafl ve metal gibi kal c malzemeler üzerindeki yaz tlar (kitabe) inceleyen bilim dal d r. Bir sanat eserinin ne zaman ve hangi amaçla yap ld n n bilinmesini sa lar. NÜM ZMAT K: Madenî paralar inceleyen bilim dal d r. Eski paralar n ve eserlerin tarihlendirilmesinde yard mc olur. KRONOLOJ : Zaman bilimidir. ncelenen eserlerin ve sanat olaylar n n hangi zaman dilimi içinde gerçekleflti ini saptar ve s ralar n düzenler. ETNOGRAFYA: Kavimleri karfl laflt rarak inceleyen, kültür oluflumlar n araflt ran bilim dal d r. EtnoGrafik eserler (çini, keramik, hal, giysi, tak,vb.) bir toplumun kültür etkinliklerini yans t r. Bu eserler sanat tarihinin ilgi alan içindedir. Sanat tarihinin ayr ca turizm, din, politika, sosyoloji, mitoloji, edebiyat, psikoloji, felsefe ve estetik ile de iliflkisi vard r. 12

13 6. SANAT ESERLER N N KORUNMASININ ÖNEM Kültür varl klar olarak kabul edilen tarihî eserler, günümüzde ülkelerin sahip oldu u en önemli zenginlik kaynaklar ndan biridir. Sanat eserleri yaln z bulunduklar ülkenin kültür de erlerini yans tmakla kalmaz, ayn zamanda tüm insanl n ortak miras d r ve evrenseldir. Bu eserlerin varl - geçmiflin bilinmesinde bize fl k tutar. Tafl n r ya da tafl nmaz bu eserlerin korunmas ile insanlar n ve toplumlar n, gelece e uzan rken geçmiflteki sosyal ve kültürel farkl l klar veya günümüzde halen devam eden anlay fllar kavramalar gerçekleflir. Böylece kültürleri ile ba lar canl tutulan uluslar n gelece e güvenle bakmalar sa lanm fl olur. Sanat eserlerini bulunduklar yerde görmek, farkl kültürleri tan mak ve tan tmak günümüzde gittikçe geliflen turizm hareketlerinin bafll ca nedenlerindendir. Bu zenginliklerin bir turistik ürün oluflturmas ve sahip oldu umuz zenginli in sergilenmesi, ülkemizi turizm aç s ndan çekici hale getirdi i bir gerçektir. Ülke ekonomisi aç s ndan turizm gelirlerinin önemli bir yer tuttu u göz önüne al - n rsa, bu eserlerin nas l bir kaynak oluflturdu u da ortaya ç kar. Bütün bunlar düflünüldü ünde zenginlik kaynaklar m z korurken, hem kültürel miras m z n süreklili ini sa lam fl, hem de turizm yönüyle de erlendirerek ülkemize döviz kazand rm fl oluruz. Myra Tiyatrosu, Antalya DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI 1 - Sanat nedir? Sanat s n fland rarak örnekler veriniz? 2 - Resim, mimari ve heykel sanat nda kullan lan malzeme ve teknik özellikleri nelerdir? 3 - Sanat tarihinin hangi bilim dallar ile nas l bir iliflkisi vard r? 4 - Sanat eserlerini korumak neden önemlidir? OKUMA METN 13

14 DÜNYANIN YED HAR KASI Merkezi Paris te bulunan Birleflmifl Milletler E itim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Portekiz in baflkenti Lizbon da yap lan toplant da dünyan n yeni yedi harikas n afla da belirtildi i gibi ilan etmifltir: 1. ÜRDÜN DEK PETRA ANT K KENT MÖ 400-MS 106 y llar na ait kent, Semud Kavmi ne aittir. Roma savaflç lar n n iflgaline kadar varl n sürdüren kent gülkurusu renkli kayalara oyulmufl, muhteflem yap lar yla dikkat çeker Ç N SEDD MÖ 9 bin y llar na ait settin uzunlu u 10 bin km den fazlad r. Ming Hanedan Döneminde set; tu la, toprak ve tafl dolu çuvallardan infla edilmifltir. Görkemli kuleleri, dik merdivenleri, dalga fleklindeki duvarlar ile varl n sürdürmektedir BREZ LYA DAK KURTARICI SA HEYKEL Yap m befl y l süren heykel 38 m yüksekli indedir. Brezilyal Heito da Silva Costa taraf ndan tasarlanan heykel Frans z heykelt rafl Paul Londowski taraf ndan yap lm flt r PERU DAK MACHU PICCHU ANT K KENT nka mparatoru Pachacutek taraf ndan infla ettirilmifltir. And Da lar nda Eski Tepe denilen yerde kurulan flehir, çiçek hastal n n yay lmas ile terk edilmifltir MEKS KA DAK CHICHEN ITZA P RAM D (MÖ 800) Maya Medeniyetine ait en büyük tap nakt r. Tap nak dokuz katl olup her bir yönde de 91 basamak merdivenleri bulunmaktad r TALYA DAK ROMA COLOSSEUM U (70-80 y llar ) Yap m na mparator Vestanianus Döneminde bafllanm fl Titus Döneminde bitirilmifltir. Dört katl yap n n 80 girifl kap s ve 55 bin seyirci kapasitesi vard r. 7. H ND STAN DAK TAC MAHAL ANITI ( ) Mo ol mpratoru fiah Cihan n kar s Mümtaz Mahal an s na yapt rd mezar an tt r. nce mermer iflçili i, de erli tafllar n da yer ald bir çok süslemesi ile dikkat çeken bir eserdir. 7 14

15 TAR HÎ ESERLER N KORUNMASININ ÖNEM Anadolu uygarl klar n n dünya tarihi içinde önemli bir yeri vard r. Yurdumuz topraklar tarih öncesi dönemlerde ve sonras nda önemli olaylara, kültür hareketlerine sahne olmufltur. Bu devirlere ait tafl n r ve tafl nmaz eserler ülkemizin zenginli i oldu u kadar, tüm insanl a ait de er ve belgelerdir. Tarihî eserler geçmiflin bilinmesinde bize yard mc olmalar, ulusal kimliklerin ay rt edici özelliklerini göstermeleri aç s ndan önemlidir. Ülkemizde bulunan ören yerleri dünyan n en de erli kültür varl klar aras nda yer al rlar. Buralardan ve kaz s yap lan alanlardan ç kar lan sanat eserleri müzelerde toplanarak, incelenir, sergilenir ve korunur. Yaz l kaya Aç k Hava Tap na n n kabartmalar ndan bir görünüm, Çorum Tarihî eserler; tabii, tarihî ve sosyal çevrenin parças olduklar için, bulunduklar yerde korunmal ve sergilenmelidirler. Koruman n yap labilmesi amac yla yasalarda yap lacak düzenlemelerle bu eserleri tahrip edenlere ve tarihî eser kaçakç l yapanlara verilecek cezalar n cayd r c olmas sa lanmal d r. Tarihî eserlerin sevdirilmesinin ve öneminin kavrat lmas n n en iyi koruma tedbiri oldu u düflüncesi do rultusunda, e itim faaliyetlerine h z verilmesi gerekmektedir. Teknolojinin ve flehirleflmenin çevreye verdi i olumsuz etkilerinin en aza indirilmesinin turizmden kazan lacak dövizi art raca bilinmeli, sanat eserlerinin korunmas n n yaln zca kurum ve kurulufllar n de il, toplumun tamam n n görevi oldu u anlat lmal d r. Erkan ÖLMEZ Sanat Tarihi Ö rt. 15

16 2.ÜN TE TAR H ÖNCES ÇA LARDA ANADOLU 1. PALEOL T K ÇA 2. MEZOL T K ÇA 3. NEOL T K ÇA 4. KALKOL T K ÇA 5. MADEN ÇA I HAZIRLIK ÇALIfiMALARI 1. Bir Anadolu haritas üzerinde tarih öncesi ça lara ait yerleflim merkezlerini gösteriniz. 2. Bulundu unuz yerde tarih öncesi ça lara ait yerleflim merkezi bulunup bulunmad n araflt r n z. 3. Anadolu tarih boyunca neden bir çok uygarl n kuruldu u bir bölge olmufltur? Bilim adamlar, insanla ilgili ilk izlerin ortaya ç k fl ndan, yaz n n bulunufluna kadar (yaklafl k MÖ 3000) olan dönemi Tarih Öncesi Ça lar (prehistorik), yaz n n bulunuflundan sonraki dönemi Tarih Ça lar (historik) olarak iki ana grupta toplar. Tarih öncesi ve tarih ça lar tüm insanl etkileyen önemli olaylar, bulufllar, büyük göçler, sosyal ve siyasal de iflimler esas al narak belirlenmifltir. Dünya üzerindeki bölgelerin özelli ine göre bu ça lar n bafllang c ve kapsad zaman dilimi de iflebilir. TAR H ÖNCES ÇA LAR Paleolitik Ça (Eski Tafl Ça ) (MÖ ) Mezolitik Ça (Orta Tafl Ça ) (MÖ ) Neolitik Ça (Cilal tafl Ça ) (MÖ ) Kalkolitik Ça (Maden-Tafl Ça ) (MÖ ) Maden Ça ( MÖ ) 1. PALEOL T K ÇA (ESK TAfi ÇA I MÖ ) lk uygarl klar, insan n yaflam n sürdürebilmesi için uygun koflullarda do al çevre arama çabas yla ortaya ç kar. lk uygarl k ça insan n yeryüzünde belirmesiyle bafllar, bu dönemde insanlar yaln zca avlanarak ve bitkileri toplayarak yaflamlar n sürdürmüfllerdir. Buzul Dönemi olarak da adland r lan bu süreçte her biri onbinlerce y l süren iklim de ifliklikleri insanlar n yaflamlar n etkilemifltir. Bol yiyecek bulabildikleri ve av bak m ndan zengin olan bölgelere göç eden insanlar, a aç kovuklar n ve kaya s naklar n bar nma yeri olarak kullanm fllard r. 16

17 Bu dönemin bafllar nda insanlar badem biçimli avuç içine s abilen tafllar, iki tarafl baltalar, uzun yaprak biçimli kesiciler kullanm fllard r. Zamanla tafllar sivri küçük ve sivri parçalar halinde yontularak m zrak ve ok uçlar, kesici, delici, kaz y c aletler yap lm flt r. Paleolitik Ça n sonralar na do ru ma aralara s - nan insanlar n en önemli buluflu çakmak tafl n n birbirine sürtülmesiyle yak lan atefltir. Bu dönemin buluntular aras nda küçük tafl aletler, tahtadan ya da kemikten yap lm fl tak lar, idol ad verilen heykelcikler (Resim 1) ve ma ara duvarlar na yap lan avla ilgili resimler vard r. Bu resimlerde hayvan figürleri renk ve çizgi olarak ustaca ifllenirken insan figürleri flematik olarak yer alm flt r. Paleolitik Ça a ait bulunan ilk ma aralar spanya da Altamira (Resim 2), Fransa da Lascaux (Resim 3), Avusturya ve talya dad r. Daha sonraki araflt rmalarda Afrika, Güney ve Do u Asya ile Güney Anadolu da da bu ça a ait ma aralar n bulundu u saptanm flt r. Resim 1: Willendorf Venüsü, Viyana Resim 2: Bizon resmi ayr nt, Altamira Ma aras, spanya Resim 3: Lascaux ma aras duvar resimlerinden örnek, Fransa Paleolitik Ça da Anadolu Anadolu nun çeflitli yörelerinde yap lan kaz lar sonucunda ele geçen buluntular, yurdumuzun uygarl n geliflti i ilk bölgelerden birisi oldu unu ortaya ç karm flt r. Anadolu topraklar zengin do al kaynaklara sahip olmas, de iflik iklim özellikleri bulundurmas ve co rafi konumu ile tarih boyunca de iflik insan topluluklar n n yaflama alan olmufltur. stanbul da Yar mburgaz, Ankara Dudumlu ve Çubuk Çay Sekileri, Antalya da Karain, Belbafl, Beldibi, Öküzini Ma aralar, Ad yaman da fiehramuz Tepesi, Gaziantep de Dülük fiarkl Ma aras Anadolu daki bafll ca Paleolitik Ça a ait yerlerdir. 17

18 Karain Ma aras (Resim 4): Antalya ilinin yaklafl k 30 km. kuzeybat s nda Ya ca Köyü yak nlar ndad r. Paleolitik Ça n bafl ndan Tunç Ça na kadar sürekli bir yerleflim görülen ma ara karmafl k geçitlerle birbirine ba lanan üç ana boflluktan oluflur.1946 y l nda bafllat lan kaz çal flmalar sonucunda, ma arada iki tarafl tafl baltalar, kemiklerden yap lm fl kesici ve delici aletler, tak lar, ok ve m zrak uçlar bulunmufltur. Kemikten yap lan eflyalar n baz lar n n üzerinde flematik insan ve hayvan figürleri yer alm flt r. Karain Ma aras yak nlar ndaki Öküzini Ma aras buluntular aras nda yer alan çakmak tafl küçük aletler bu dönemi oldukça güzel yans t r (Resim 5). Karain Ma aras buluntular Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Antalya Müzesi ve Karain Ma aras yan nda bulunan müzede sergilenmektedir. Resim 4: Karain Ma aras girifli, Antalya Resim 5: Küçük tafl aletler, Öküzini Ma aras, Antalya 2. MEZOL T K ÇA (ORTA TAfi ÇA I MÖ ) Mezolitik Ça da ma aralarda yaflam devam etmekle birlikte, iklimin yumuflamas sonucu a açl k alanlar ve su kenarlar ndaki düzlüklerde de yaflam görülür. Bu ça da nsanlar avc l kta tamamen uzmanlaflm fl, temel geçim kaynaklar n orman hayvanlar, kufllar ve bal klar teflkil etmifltir. Bu dönemin en özgün eser grubunu mikrolitler oluflturur. Bunlar yeni gereksinimleri karfl lamak üzere çakmak tafl ndan yap lm fl küçük aletlerdir. Genellikle üçgen, yamuk veya yar m ay biçimindeki tafllar kemik ya da tahta saplara tak larak kullan lm flt r. Anadolu da Orta Tafl Ça n n en iyi araflt r ld yerler Ankara Macunçay Sekileri, Gaziantep Dülük yak nlar ndaki fiarkl Ma ara, Samsun Tekkeköy, Antalya Beldibi ve Belbafl ile Isparta Balad z Ma aralar d r. Baflta Beldibi örne inde oldu u gibi (Resim 6) baz kaya ve ma ara resimlerinin bu döneme ait oldu u bilinmektedir. Resim 6: Duvar resmi, Beldibi Ma aras, Antalya 18

19 3. NEOL T K ÇA (C LALI TAfi ÇA I MÖ ) lk köy topluluklar MÖ 8000 li y llarda ortaya ç km flt r. Yerleflim için; verimli ovalar, su kenarlar ve bitki örtüsünün zengin oldu u alanlar seçilmifl, bu day, arpa, mercimek gibi tah llar yetifltirilerek üretici durumuna geçilmifltir. Tah llardan un elde etmek için bazaltdan yap lm fl ö ütme tafllar, yiyecekleri saklamak ve piflirmek için keramik ad verilen kilden yap lm fl çanak- çömlekler kullan lm flt r. Ayn süreç içinde koyun keçi gibi hayvanlarda evcillefltirilmifltir. Kal c yerleflmeler kurmaya bafllayan insanlar, dayan kl konutlar yaparak mimarinin ilk örneklerini vermifllerdir. Yerleflik hayatta ilk olarak köyler kurulmufl, köyler geliflerek kentler ortaya ç km flt r. Neolitik Ça a ait arkeolojik bilgileri höyüklerden elde ederiz. Höyük ayn yerde bulunan yerleflmelerin deprem, yang n, sel, y pranma vb. nedenlerle y k lmas ve yerine yenilerinin yap lmas sonucunda topra n katmanlar halinde yükselerek oluflturdu u yapay tepelerdir. Bir tepenin höyük oldu u, yamaçlar ndaki çanak çömlek k r klar ndan anlafl labilir. Neolitik Ça da takasa dayal ticaretin geliflti i görülür. En önemli ticarî eflya, koyu renkli bir cam görünümünde olan obsidiyendir. Dokuma parçalar, bezemeli çömlekler, boncuklar, süs eflyalar ticaret mallar aras ndad r. Anadolu daki bafll ca Neolitik Ça a ait yerleflim merkezleri; Çayönü (Diyarbak r), Hac lar (Burdur), Çatalhöyük (Konya), Canhasan (Karaman), Gözlükule (Tarsus) ve Yümüktepe (Mersin) dir. Çayönü: Diyarbak r a ba l Ergani ilçesinde bulunan höyük, günümüze kadar iyi durumda gelebilmifl önemli bir neolitik yerleflimdir. Çayönü evleri tafl temelli, kerpiç duvarl ve dikdörtgen planl olarak yap lm flt r. Bir köyün yerleflme düzeninde; kutsal yap lar, konutlar ve aletlerin yap ld atölyeler birbirlerinden ayr alanlara yap lm flt r. Çayönü buluntular aras nda çok say da yüzeyleri parlat lm fl tafl, kemik ve boncuk tak larla, çakmak tafl ve obsidiyenden yap lm fl delici, kaz y c küçük keskiler, ö ütme tafllar vard r. Höyükte neolitik ça a ait dö me tekni i ile bak rdan yap lm fl i neler, kürecikler, boncuklar, kilden yap lm fl kad n heykelcikleri de bulunmufltur. Çatalhöyük: Konya n n Çumra ilçesi yak nlar nda bulunan höyük, çatal biçiminde iki tepe olufltu u için bu isim verilmifltir. Höyükteki en önemli buluntu, evlerdir (Resim 7). Ortalama 5 x 6 metre boyutlar ndaki odalar, birbirine bitiflik olarak yap lm fl, çat lar ahflap ve toprak ile örtülmüfltür. Bu evlere tavanda yer alan bir giriflten merdivenle inilip ç k lmakta, duvarlar n üst k s mlar nda pencereler bulunmaktad r. Yap lar n içinde kerpiçten sekiler, ocaklar, kubbeli f r nlar, küçük nifller (duvara aç lan oyuk) ve kilerler yer alm flt. Çatalhöyük yap lar aras nda iç süslemeleriyle di erlerinden farkl olan baz mekânlarda bulunmaktad r. Kutsal odalar oldu u san lan bu mekânlar n birinde yer alan duvar resminde stilize akbaba figürlerinin bafls z insan figürlerine sald r s tasvir edilmifl bir baflka duvar resminde ise Hasan Da ile eteklerinde bulunan köy, flematik olarak verilmifltir (Resim 8). Resim 7: Ev kal nt s, Çatalhöyük Resim 8: Hasan Da ve flematik köy duvar resmi, Çatalhöyük 19

20 Hem tap nma odalar n n hemde evlerin duvarlar insan, leopar ve büyük bo a bafl kabartmalar ile süslenmifltir. Ölü kültü (tap nma) ile ilgili olarak evlerin ve tap nma odalar n n tabanlar nda ise içinde zengin gömü eflyalar n n yer ald çok say da mezar bulunmufltur. Çatalhöyükte önemli buluntular n bafl nda, kilden yap lm fl bereketi sembolize eden fliflman kad n heykelleri gelir (Resim 9). Buluntular aras nda kemik ve tahta saplara obsidiyen veya boynuz tak larak yap lm fl tar m aletleri, opsidiyen aynalar (Resim 10), dokumac l kta kullan lan taraklar, tezgah a rl klar, basit biçimli bezemesiz çömlek parçalar da yer almaktad r. Bunlardan baflka çeflitli tafllardan yap lm fl tak lar ve süs eflyalar da bulunmufltur (Resim 11). Resim 9: Kad n heykelci i, Çatalhöyük Resim 10: Obsidien ayna, Çatalhöyük Resim 11: Tafl boncuklu tak lar, Çatalhöyük Bu eserlerin ço u bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde bulunmaktad r. 4. KALKOL T K ÇA (TAfi-BAKIR ÇA I MÖ ) Neolitik Ça da yerleflik hayata geçilmesi ile avc l k önemini yitirmifl, üretici durumuna gelen insanlar n yaflamlar ve sanatlar da buna ba l olarak de iflmifltir. Kalkolitik Ça da tah l n ve bak r n al m sat m ile ticaretin geliflmesi, bu ürünlerin üretimlerinide artt rm flt r. Böylece zenginleflerek geliflen köy topluluklar, giderek kent topluluklar n oluflturmufltur. Bu yerleflimlerinin çevresinin surlarla koruma alt na al nd görülür. Tar ma ve üretime dayal yaflam biçimi çanak çömlek yap m n n geliflmesine yol açm fl, genellikle üzeri geometrik bezemeli kaplar yayg n olarak kullan lm flt r. Bereketi sembolize eden kad n figürleri ve idoller, damga mühürler bu dönemin buluntular aras ndad r. 20

21 Kalkolitik Ça a ait Anadolu daki bafll ca yerleflimler; Hac lar (Burdur), Canhasan (Karaman), Beycesultan (Denizli), Semahöyük (Antalya-Elmal ), Fikirtepe ( stanbul), Kuruçay (Göller Bölgesi), Gözlükule (Tarsus), Yümüktepe (Mersin) dir. Hac lar (Erken Kalkolitik Dönem): Burdur un merkez ilçesindedir. Höyükte saptanan dokuz kültür kat n n yedi kat Neolitik, iki kat ise Kalkalotik Ça a aittir. Yerleflim alan kal n kerpiçten bir sur içine al nm flt r. Genifl bir avluyu çevreleyen büyük odal evlerin baz lar sur duvarlar na bitiflik olarak yap lm flt r, bu özelli i ile Çatalhöyük evlerinden farkl l k gösterir. Dikdörtgen planl olan evlerde temeller taflt r ve beyaz s val olan kerpiç duvarlarda k rm z boyayla yap lm fl geometrik motiflere rastlanm flt r. Hac lar yerlefliminin zengin buluntular aras nda krem rengi üstüne k rm z kil boya ile yap - lan geometrik bezemeli oval ve köfleli çanak çömlekler de bulunmaktad r (Resim 12). Bunlardan baflka; kilden yap lm fl damga mühürler ve bereketi sembolize eden çekik gözlü ana tanr ça heykelcikleri (Resim 13) ile silahlar da yer almaktad r. Resim 12: Boya bezekli kaplar, Hac lar Resim 13: Ana Tanr ça heykelci i, Hac lar Canhasan (Orta Kalkolitik Dönem): Karaman ili s n rlar içinde Neolitik Ça a kadar inen kültür katlar n bulunduran höyük, ç Anadolu yu Çukurova ya ba layan yol üzerinde olmas nedeniyle önemli bir konuma sahiptir. Kalkolitik Ça a ait kültür katmanlar nda kent olgusunun geliflti i, kentin surlarla çevrili olmas ndan anlafl lmaktad r. Evlerde; üstte yaflam alan, altta depo bölümü olmak üzere iki katl planlar görülür. Höyük buluntular aras nda; geometrik motiflerle süslü sar astarl k rm z boyal kaplar (Resim 14), stilize edilmifl insan ve hayvan heykelcikleri ile bak r bilezikler vard r. Beycesultan (Geç Kalkolitik Dönem): Denizli ye ba l Çivril ilçesi yak nlar ndad r. Höyük yerlefliminde mimari aç dan en önemli buluntu megaron planl evlerdir. Bunlar, ön taraf nda k sa bir sundurma ile girilen küçük bir girifl ile arka tarafta yer alan büyük bir odadan ibaret dikdörtgen ev tipidir. Beycesultan da bulunan tafllaflm fl bu day, mercimek fosilleri, keçi, koyun gibi hayvan kemikleri burada tar m ve hayvanc l n yayg n olarak yap ld n gösterir. 21

22 Resim 14: Boya bezekli kap, Can Hasan Resim 15: Hayvan figürlü keramik kap, Beycesultan Yüzük, kama ve i ne gibi eflyalar, maden iflçili inin bir aflama içinde oldu unu kan tlar. Ana tanr çay sembolize eden heykelcikler, hayvan biçimli keramik kaplar (Resim 15) di er buluntular aras ndad r. 5. MADEN ÇA I (MÖ ) Kalkolitik Ça dan Maden Ça na geçifl kesintisizdir. Bu ça, kalay ve bak r n kar fl m ndan elde edilen tunçun kullan lmas ile bafllar. Anadolu da Neolitik Ça dan bafllayarak bak r, gümüfl gibi yumuflak madenlerin ancak s n rl alanlarda (süs eflyalar, tak lar vb.) kullan ld görülmüfltür. Sert bir alafl m olan tunçun; silahlar n, bir tak m kutsal sembollerin (kurs - Resim 16), heykellerin ve mühürlerin yap m na elveriflli bir metal oluflu nedeniyle kullan m alan da genifllemifltir. Maden iflleme sanat özellikle ticareti de gelifltirmifl, kent niteli indeki yerleflmelerin büyümesi ile Anadolu da ilk kent devletleri ve siyasi örgütlenme bafllam flt r. Kent yöneticilerine ait saraylarda ve halka ait evlerde megaron plan n uyguland görülür. Kuyu ve oda mezarlar, çömlekler, tafl sandukalar gibi ölü gömme geleneklerinin ço u zaman bir arada görülmesi ve idol ad verilen sembolik heykelciklerin çeflitlili i bu ça da Anadolu da inanç ve kültür aç s ndan farkl topluluklar n yaflam fl oldu unu göstermektedir. Alt n ve gümüflün özellikle süs eflyalar nda yayg n olarak kullan ld görülür. Bu dönemin önemli bir eser grubunu da parlak yüzeyli keramikler oluflturur. Çömlekçi çark n n yayg nlaflmas ile madeni kaplar taklit eden gaga a zl testi ve maflrapalar, çift kulplu uzun silindirik gövdeli kupalar, hayvan biçiminde (Resim 17) kaplar, üzerinde ince oluk fleklinde yivle bezenmifl olanlar, bu kültürün gelifltirdi i kap biçimleri aras ndad r. Resim 16: Tunç sembol, Alacahöyük 22

23 Tunç Ça n n sonlar nda Güney Mezopotamya da yaflayan Asurlularla Anadolu kent devletleri aras nda ticaret yap lm flt r. Al flverifllerde kullan lan çivi yaz l kil tabletlerle Anadolu yaz l tarih dönemine geçmifltir (MÖ 2000). Bu ça n önemli yerleflim yerleri Orta Anadolu da yo unlafl r. Bunlar Alacahöyük(Çorum), Aliflar (Yozgat), Kültepe (Kayseri), Karahöyük (Konya), Bo azköy (Çorum), Ahlatl bel, Gordion (Ankara) ve Truva (Çanakkale) d r. Resim 17: Keramik bo a figürinleri, Alacahöyük Alacahöyük: Çorum ili Alaca ilçesi yak nlar ndad r. Alacahöyük kaz lar Ulu Önder Atatürk ün iste i üzerine 1935 y l nda Türk Tarih Kurumu taraf ndan bafllat lm flt r. Bulunan eserlerin ço- unlu u Ankara Anadolu Medeniyetleri ve Alacahöyük Müzesi nde sergilenmektedir. Resim 18: Alt n ikiz idol, Alacahöyük Resim 19: Alt n kaplar, (kral mezarlar ), Alacahöyük Eski Tunç Ça na ait en önemli buluntu kral mezarlar d r. Toprak içine aç lm fl dikdörtgen odalar n üstü ahflap hat llarla kapat lm fl ve toprak serilerek bir ölü evi oluflturulmufltur. Bu mezarlar n içine b rak lan arma anlar aras nda tunçdan yap lm fl üzeri alt n veya gümüflle kapl heykelcikler kutsal amaçl alt n idoller (Resim 18), günefl fl nlar n sembolize eden kurslar, sistrum denilen müzik aletleri yer almaktad r. Bunlardan baflka alt n kaplar (Resim 19), saç ve kemer tokalar (Resim 20), taçlar, bo a ve geyik heykelleri ile törensel semboller (Resim 21) bulunmaktad r. Bütün bu eserler bölgenin madenleri kullanmada eriflti i üstün düzeyi gösterir. 23

24 Resim 20: Alt n saç tokas, alt n taç ve tak lar, Alacahöyük Resim 21: Törensel tunç sembol, Alacahöyük Truva: Çanakkale ili s n rlar içinde Hisarl ktepe de ve Çanakkale Bo az na (Dardanos) hakim bir bölgede kurulmufltur. Höyükte dokuz kültür kat saptanm flt r (Resim 22). lk yedi kültür kat Tunç Ça n di erleri ise Helenistik ve Roma devirlerini kapsamaktad r. Resim 22: Truva genel görünüm, Çanakkale MÖ y llar aras na tarihlenen birinci kültür kat nda kentin etraf, dört büyük kap s bulunan kal n surlarla çevrilmifltir. Diktörtgen bir oda fleklindeki (megaron) evlerin temelleri, verev olarak dizilmifl tafllarla örülmüfl, üst duvarlarda ise kerpiç kullan lm flt r. Megaron plan daha sonralar Yunan tap naklar nda da tekrarlanm flt r. Mezar alanlar nda ise üzerinde insan kabartmalar (rölyef) olan tafllar bulunmufltur. Truva daki ilk keramik örnekleri elde biçimlendirilmifl, genellikle koyu bir rengin kullan ld (gri, zeytin yeflili, siyah) çizgi bezemeli kaplard r. Bunlar n üç ayakl, çift kulplu, insan yüzlü ve matara gibi de iflik formlarda üretilmifl olanlar da bulunmufltur (Resim 23). Sonraki dönemlere ait düzgün yüzeyli keramiklerin çömlekçi çark nda yap lm fl olduklar bilinmektedir. 24

25 lk dönemlerde günlük eflyalar ve tak lar; bak r, tunç gibi madenlerden yap lm flt r. Sonraki dönemlerde ise özellikle tak larda, süs eflyalar nda alt n ve gümüfl gibi madenler, akik, lapis gibi de erli tafllarla birlikte kullan lm flt r (Resim 24). Resim 23 : Keramikler, Truva Resim 24: Alt n tak lar, Truva Kültepe: Kayseri ili s n rlar içinde yer alan höyük, hem kalkolitik hem de maden ça lar na ait önemli yerleflmelerden biridir. Mezopotamya ile Anadolu aras ndaki geliflmifl ticaret iliflkisi karum ad verilen Asurlu tüccarlar n kurdu u pazar alanlar ndan anlafl lmaktad r. Kültepe de kurulan Kanefl karumu en tan nm fl d r. Burada yap lan kaz larda önemli buluntu çivi yaz s yla yaz lm fl kil tabletlerdir (Resim 25). Bunlar Anadolu nun o ça daki toplumsal ve ekonomik yaflam n ayd nlatan önemli tarihî belgelerdir ve yaz n n kullan m ile Anadolu da tarih ça lar bafllam flt r. Bu dönemin buluntular aras nda; pitos denilen küp mezarlar ve bu mezarlarda heykelcikler, idoller çok renkli bezemeli keramikler, törensel içki kaplar (Resim 26), yer almaktad r. Yap lan kaz larda temelleri tafl, duvarlar kerpiç olan çok odal büyük evler ve depolar ortaya ç kar lm flt r. Resim 25: Çivi yaz l kil tablet, Kültepe Resim 26: Törensel içki kaplar, Kültepe DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI 1. Paleolitik Ça da ateflin bulunmas insan yaflam n nas l de ifltirmifltir? 2. Çatalhöyük te yap lan kaz larda ele geçen buluntulara göre, insanlar n yaflam biçimi nas ld r? 3. Kalkolitik Ça da ticaretin geliflmesinin sebebleri nelerdir? 4. Maden Ça nda Anadolu da inanç ve kültür aç s ndan farkl toplumlar n yaflad klar n gösteren belgeler nelerdir? 25

26 3.ÜN TE LK ÇA DA ANADOLU 1. H T T SANATI 2. FR GYA SANATI 3. L DYA SANATI 4. URARTU SANATI HAZIRLIK ÇALIfiMALARI 1. Bulundu unuz bölgede lk Ça a ait bir yerleflim alan bulunup bulunmad n araflt rarak toplad n z bilgileri s n fta de erlendiriniz. 2. Atatürk ün arkeolojiye verdi i önem ve Atatürk taraf ndan bafllat lan arkeolojik çal flmalar araflt r n z. 1. H T T SANATI MÖ 2000 y l nda Kafkaslar üzerinden gelerek Orta Anadolu ya yerleflen Hititler, k sa sürede Anadolu da yaflayan Hattilerle kaynaflarak büyük bir uygarl k kurmufllard r. Devletin baflkenti Çorum yak nlar nda, bugünkü Bo azköy olan Hattuflafl t r (Resim 27). Önemli yerleflim merkezleri Aliflar (Yozgat), Alacahöyük ve Eskiyapar (Çorum), Kültepe (Kayseri), nand k Höyü ü (Çank r ), Maflat Höyük (Tokat) say labilir. Baflta Bo azköy olmak üzere, di er yerleflim merkezlerinde yap lan kaz larda çok say da kil tablet ele geçirilmifltir. Bu tabletlerin okunmas ile Hititlerin tarihi, din ve hukuk gibi konular ayd nl a kavuflmufltur. Kaz lar sonucunda bulunan çok say da tap nak kal nt s, tanr kabartma ve heykelleri sanat n dinsel bir nitelik tafl d n göstermektedir. Bu da M s r ve Mezopotamya dan etkilendiklerini gösterir. Resim 27: Bo azköy (Hattuflafl) Genel Görünüm Resim 28: Potern, Bo azköy 26

27 Hitit Devleti nin MÖ 700 lerde y k lmas ndan sonra küçük flehir devletleri halinde Anadolu nun güney do usunda Aslantepe (Malatya), Zincirli (Marafl), Sakçagözü (Gazi Antep), Kargam fl, vriz (Konya) gibi bölgelerde bir süre daha varl k göstermifllerdir (Geç Hitit Dönemi). a. Mimari Hitit mparatorlu u kurulduktan sonra, mimarl k an tsal bir nitelik kazanm flt r. Engebeli ve yüksek bir alana kurulan baflkent Bo azköy de (Hattuflafl) yer alan çok say da tap nak, saray ve bütün kenti çeviren tafl surlar, an tsal mimarinin en güzel örnekleridir. Bo azköy surlar kal n ve yüksek olarak yap lm fl, iç ve d fl duvarlar kulelerle desteklenmifl, merdivenler ve potern ad verilen (Resim 28) yer alt tünelleri ile savunma kolaylaflt r lm flt r. Kente giriflleri sa layan kap lar n savunma sistemi içinde önemli bir rolü vard r. Kap lar iki yan nda yer alan kabartmalar na göre; Aslanl Kap (Resim 29), Sfenksli Kap, Kral Kap ve Yer Kap olarak adland r lm flt r. Kentin iç alan bir sur duvar ile ikiye bölünmüfl, do uda dik kayal klar üzerinde yer alan Büyükkale de, Hitit krallar na ait çok say da resmi, dini ve özel yaflam alanlar saptanm flt r (Plan 1). Kral Saraylar, kademeli olarak yükselen avlular n çevresine yap lm fl ikifler katl bölümlerden meydana gelmifltir. Bunlar; taht odalar, krala ait özel bölümler, yönetim ve arfliv binalar d r. Resim 29: Aslanl Kap, Bo azköy Plan 1: Büyükkale yukar kent, Bo azköy Hitit mimarisinde tap naklar önemli bir yer tutar. Tap naklar, üç yan nda yönetim ve arfliv bölümlerinin bulundu u üzeri aç k diktörgen alanlar n (avlu) ortas nda yer alm flt r. çinde tanr heykellerinin ve kutsal eflyalar n bulundu u, kral n dini törenlere haz rland bölümler olan bu tap naklar n an tsal girifli bulunmaktad r. Hitit mimarl n n en belirgin özelli i planlar n hiç bir geometrik düzene uymay fl d r. Saray ve tap naklarda gereksinim oldukça yeni bölümlerin eklenmesi ile düzensiz yap gruplar ortaya ç km flt r. Hititlere ait aç khava tap naklar da vard r. Yaz l kaya Aç khava Tap na (Resim 30), Bo azköy e 2 km uzakl ktaki kayal klar n aras nda yer al r. Kayalar n do al durumlar na uygun olarak düzenlenmifl büyük ve küçük oda denilen iki mekandan oluflmaktad r. Hitit mimarisinde tap naklar n, saraylar n ve evlerin temellerinde iri tafllar, ahflap destekli duvarlarda kerpiç tu lalar, çat larda ise ahflap malzeme kullan lm flt r. 27

28 b. Heykel ve Kabartma Resim 30: Yaz l kaya Aç k Hava Tap na, Bo azköy Anadolu da an tsal heykel sanat Hititlerle bafllar. Sur kap lar üzerinde yer alan; aslan, kral, sfenks kabartmalar kap ayaklar n oluflturan büyük tafl bloklara, kabartmalar fleklinde yap lm flt r. Alacahöyük te bulunan tap na n kap s nda yer alan insan bafll aslan gövdeli (sfenks) iri figürler, yüksek kabartma tekni inde yap lm fl, yeleleri ve tüyleri ayr nt l olarak ifllenmifltir (Resim 31). Bu sfenksli kap n n iki yan nda duvarlar n alt bölümlerinde yer alan tafl bloklar n ( orthostat ) d fl yüzeylerinde ise kabartmalar (rölyef) yer alm flt r. Bu kabartmalarda dini törenler, flenlikler, kral n günlük yaflam ndan sahneler ifllenmifltir. Orthostatlardan baz lar bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinde sergilenmektedir. Yaz l kaya aç khava tap na nda ise do al kayal n yan yüzeyleri düzlenerek buraya kabartma tanr figürleri s ralanm flt r. nsan biçiminde düflünülen tanr lar n giysileri, vücut adaleleri ve yüz çizgileri ayr nt l olarak ifllenmifltir (Resim 32). Resim 31: Sfenksli kap, Alacahöyük Resim 32: Tanr kabartmalar, Yaz l kaya Hititlere ait Anadolu nun çeflitli yerlerinde genellikle rmak kenarlar nda ya da yüksek kayal k alanlarda yer alan kaya kabartmalar nda kral ve kraliçeyi tanr larla birlikte gösteren sahneler görülmektedir. Bu kabartmalar kral n tanr lara duydu u sayg n n ifadesi olmakla birlikte merkezi devlet gücünün de simgesiydi. 28

29 Hitit kabartma sanat örnekleri, küçük sanat eserleri aras nda yer alan mühürlerde de görülür. Silindir veya dü me biçiminde yap lan mühürlerin üzerinde insan ve hayvan figürleri ayr nt l olarak ifllenmifltir. Hitit keramikleri (çanak, çömlekleri) genellikle k rm z renkli, düzgün yüzeyli (açk l ) ve bezemesiz kaplard r (Resim 33). Al fl lm fl biçimlerin yan s ra, plastik etki b rakan çift bafll ördek, antilop, bo a, kufl gibi hayvan biçimli kaplar da üretmifllerdir (Resim 34). Ryton (riton ) ad verilen bu eserler dini törenler s ras nda çki kab olarak kullan lan kutsal eflyalard. Resim 33: Keramik kap, Bo azköy Resim 34: Çift bafll ördek heykelci i, Bo azköy Geç Hitit Dönemine ait bafll ca merkezler; Kargam fl, Malatya, Kahramanmarafl ve Konya çevresinde yer almaktad r. Heykel sanat nda; kap aslanlar ve orthostatlar süsleyen kabartma gelene i sürdürülmüfltür. Zaman zaman farkl kültürlerden (Suriye, Kuzey Mezopotamya) etkilenen bu sanat n en güzel örneklerinden biri, Kargam fl da bulunmufl savafl arabas n betimleyen kabartmad r. Bu kabartman n üstünde yer ald orthostat, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenmektedir (Resim 35). Konya vrizde bulunan bir kaya kabartmas ndaki bereket tanr s, bir elinde üzüm salk m di erinde ise baflak tutarken betimlenmifltir (Resim 36). Resim 35: Savafl arabas betimlemesi, Orthostat, Kargam fl 29 Resim 36: Kaya kabartmas, vriz

30 2. FR GYA SANATI (MÖ ) Ege göçleri s ras nda Trakya üzerinden Anadolu ya gelen Friglerin kültür izlerine MÖ 8 yy. dan bafllayarak Orta ve Bat Anadolu da rastlan r. En parlak dönemini Kral Midas zaman nda yaflam fl olan Friglerin baflkenti, Ankara-Polatl yak nlar ndaki Gordion dur (Yass höyük). Ankyra (Ankara), Pazarl Höyü ü (Çorum), Pessinus (Eskiflehir-Ball hisar), Sivrihisar gibi önemli yerleflim merkezlerinden baflka, eski Hitit yerleflimleri olan Gavurkale, Bo azköy, Alacahöyük (Çorum), Aliflar (Yozgat) ve Kültepe de de (Kayseri) bu uygarl n izleri görülür. Helen ve Geç Hitit etkileri alt nda kalmakla birlikte özgün bir Anadolu kültürü oluflturan Friglerin, siyasi varl klar na MÖ 6. yy.da Persler taraf ndan son verilmifltir. a. Mimari Baflta Gordion olmak üzere Alacahöyük, Kültüpe, Pazarl gibi merkezlerde yap lan kaz larda, bu kentlerin tafl temeller üzerinde kerpiç duvarl surlarla çevrelendi i ortaya ç kar lm flt r. An tsal kale kap lar n n bulundu u surlar n içinde; saray yap lar, yönetim binalar ve evler yer alm flt r. Bütün yap larda megaron plan esas al nm flt r. Maden ça nda tek oda olarak yap lan evler Frigler döneminde, birden fazla megaronun yan yana dizilmesi ile bitiflik düzenli bir plan göstermifltir. Bu yerleflme düzeni Ege - Yunan kentlerinden etkilenildi ini göstermektedir. Megaronlar n tabanlar mozaiklerle (renkli küçük tafllar n geometrik bir desen oluflturacak biçimde yan yana dizilmesinden oluflan) kaplanm fl, üst örtüde ise ahflap kullan lm flt r. Frig mimarl nda mezar yap m önem kazanm flt r. Tümülüsler soylular ve yöneticiler için yap lm fl mezar an tlar d r. Topra a kaz lm fl ahflap mezar odas n n içine ölü ve gömü arma anlar konduktan sonra çat ile kapat larak, üstüne toprak y l yordu. Gordion da bulunan ve yüksekli i 53 metreyi bulan büyük tümülüsün (Resim 37) kral Midas a ait oldu u san lmaktad r (Resim 38). Resim 37: Büyük Tümülüs, Gordion (Polatl ) Resim 38: Rekonstrüksiyon, Kral Midas n Tümülüsü, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Mezar odas nda, gümüfl ve tunç kaplar (Resim 39), geometrik motiflerle süslü ahflap masa ve sehpalar (Resim 40) gibi gömü eflyalar bulunmufltur. Frig tümülüslerine en çok Gordion, Afyon Eskiflehir çevresi, Ankara da Befltepe, Tokat Zile yak nlar ndaki Maflat Höyük, Samsun Akalan ve Yozgat n güney do usundaki Kerkenez Da nda rastlanmaktad r. Tümülüslerden baflka do al kaya yüzeylerinin oyulmas ile oluflturulan odalardan meydana gelen kaya mezarlar da vard r. Bu mezar odalar, bazen bir kifli bazen de bir aile için yap lm fllard r. Frig kaya an tlar ve tap nma yerleri Kybele tap naklar n temsil etmek üzere yap lm fllard r. Genellikle da larda veya su kaynaklar n n bulundu u yerlerdeki kaya yüzeyleri, geometrik veya hayvan figürleri ile süslenerek üçgen biçimli bir çat ile flekillendirilmifltir. Kaya cephesine oyulan bir niflin içine genellikle tanr çan n heykeli yerlefltiriliyordu. 30

31 Resim 39: Tunç kap, Gordion, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 40: Ahflap masa - Gordion, Büyük Tümülüs Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Bu, Anadolu da yerleflmifl olan ana tanr ça, Kybele (Kibele) inanc n yans t r. Afyon ve Eskiflehir aras ndaki alanda çok say da örnekleri bulunan bu tap nma kayalar n n en ünlüsü, Midas An t (Resim 41) olarak bilinendir. Resim 41: Midas an t, Afyonkarahisar Resim 42: Kybele heykeli, Bo azköy b. Heykel ve Kabartma Frig heykel sanat ndan günümüze kadar fazla örnek kalmasa da elde edilen eserlerde Yunan, Asur ve Geç Hitit dönemi etkileri görülür. Kireç tafl, fildifli, a aç gibi malzemeler kullan lan heykellerin en güzel örnekleri; topra n, bereketin ve kentlerin tek hakimi olarak kabul edilen ana tanr ça Kybele (Kibele) ad na yap lanlard r. Bo azköy de bulunmufl bafl nda yüksek bir bafll k tafl yan tanr ça Kybele (Resim 42) uzun pilili bir etek giymifl, elinde bereket sembolü olan bir nar tutmaktad r. ki yan nda yer alan çocuklardan birinin elinde lir di erinde ise flüt bulunmaktad r. Yunan etkisi tafl yan heykel bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndedir. 31

32 Kabartma sanat örneklerinde ise; ahflap, tafl ve piflmifl toprak gibi malzemeler kullan lm flt r. Tafl kabartma örnekleri orthostatlarda kaya mezar ve an tlar n n cephelerinde yer alm flt r. Bu kabartmalarda; at, bo a, sfenks gibi figürlerin iflleniflinde Asur ve Geç Hitit etkileri görülür. En güzel örnekleri Ankara çevresinde bulunmufl olan orthostatlard r (Resim 43). Evlerin d fl yüzeylerini süslemek için kullan lan toprak levhalarda yer alan kabartma sanat, ayn zamanda ahflap mobilyalarda, kap ve pencere çerçevelerinde de uygulanm flt r. Resim 43: Aslan kabartmas, orthostat, Ankara Medeniyetleri Müzesi c. Küçük Sanat Eserleri Frig keramikleri, tek ve çok renkli olmak üzere iki gruba ayr l r. Koyu gri ya da siyah astarl, parlak perdahl tek renkli keramikler, metal kaplar örnek al narak yap lm flt r. Çok renkli keramiklerde ise motifler genellikle; k rm z, kahverengi ve aç k renk astar üzerine çeflitli biçimlerde uygulanm flt r. Geometrik bezekler aras nda, dikdörtgen, üçgen, tek merkezli daireler, satranç tahtas motifleri kullan lm flt r. Bunlar n yan s ra panolara bölünmüfl ve içlerinin hayvan figürleri ile doldurulmufl olanlar da vard r. Friglere özgü yandan emzikli ve süzgeçli yüksek kulplu kaplar (Resim 44) ve hayvan biçimli törensel kaplar (Resim 45) keramik sanat örneklerindendir. Tümülüslerde yap lan kaz larda bu tür buluntulara çok say da rastlanm flt r. Resim 44: Emzikli kap, Gordion Resim 45: Törensel kap, Gordion 32

33 Frig maden ifllemecili i oldukça geliflmifltir. Alt n, gümüfl ve tunç en çok kullan lan madenlerdir. Üç ayakl kazanlar, yonca a zl gü ümler, kepçeler ve tabaklar bafll ca maden eserlerdir (Resim 46). Frigler, tunç kazanlar n tutma yerlerinde Urartulardan farkl olarak, insan bafl formlar kullanm fllard r. Karakteristik maden ürünü ise; alt n, gümüfl veya tunçtan yap lm fl olan fibulalard r (çengelli i ne) (Resim 47). Friglerin buluflu olan fibulalar daha sonra yon sanatç lar taraf ndan taklit edilmifltir. Elbiselerde kumafl parçalar n birbirine tutturmak ya da süs olarak kullan lan fibulalar, mezarlara ve tap naklara adak eflyas olarak da b rak lm flt r. Resim 46: Tunç Kazan, Gordion Resim 47: Fibulalar, Gordion, Anadolu Mediniyetleri Müzesi Friglerde a aç iflleri, yaflad klar bölgelerin zengin orman örtüsü ile kapl olmas nedeniyle geliflmifltir. Çivi kullan lmadan birbirine geçme parçalarla yap lan mobilyalar n, geometrik motiflerle bezendi i görülür. Üzerinde mitolojik konular n yer ald kabartma ahflap levhalar; at, bo a, aslan heykelcikleri ve fil difli eserlerde küçük sanat eserleri içinde say l r. Friglerin topotes ad verilen geometrik desenlerle süslü yün kilimler, keten ve yün kumafllar üretmifl olmalar dokumac l k sanat nda gelifltiklerini göstermektedir. 3. L DYA SANATI Lidya Uygarl, Bat Anadolu da Gediz ve Küçük Menderes vadilerini içine alan bölgede MÖ 7.yy.da kurulmufltur. Lidya s n rlar ; güneyde Ayd n Da lar,tire, kuzeyde Demirci ve Murat Da lar, bat da Manisa, do uda ise Kütahya ya kadar uzan r. Baflkent Sardes (Sard) bugünkü Salihli yak nlar ndad r. Lidyal lar n kökenleri ile ilgili bilgiler kesin olmamakla birlikte baz bilim adamlar na göre, Lidya ve Hitit dillerinin benzerli inden yola ç k larak, MÖ 2000 li y llarda do udan Anadolu ya gelen Hint - Avrupa kökenli bir halk olduklar söylenebilir. Yap lan kaz larda Sardes te Lidyal lardan önce Kalkolitik ça dan beri süren bir yerleflimin bulundu u saptanm flt r. Lidya devleti MÖ 547 de Perslerin Sardes i ele geçirmesi ile y k lm flt r. Bölge do al kaynaklar aç s ndan çok zengindir. Tar ma elveriflli bereketli topraklar, ormanlarla kapl da lar ve zengin maden yataklar n n (alt n, gümüfl, bak r, kuvarts, mermer) bulunmas devletin güçlü bir ekonomiye sahip olmas n sa lam flt r. Lidya topraklar n n ulafl m yolu (kral yolu) üstünde bulunmas ticaretini de gelifltirmifl böylece zaman n en varl kl uygarl olmufltur. 33