Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sayı: / 14 Kasım 2011 EKONOMİ NOTLARI

Transkript

1 EKONOMİ NOTLARI İç ve Dış Talebe İlişkin Alternatif Göstergeler: Yurt İçi ve Yurt Dışı Satış Endeksleri Hüseyin Çağrı Akkoyun İhsan Bozok Bahar Şen Doğan Küresel kriz sonrası dönemde, dış pazarlardaki yavaş toparlanmaya paralel olarak ihracat zayıf seyretmiş, ithalat ise yurt içi talebin güçlü toparlanması ile birlikte yüksek oranlı artışlar kaydetmiştir. Böylelikle, ayrışan iç ve dış talebin toparlanma hızları cari açığın kaygı verici düzeylere ulaşmasına katkı sağlamıştır. Bu durum, iç ve dış talep gelişmelerinin daha yakından takip edilmesini gerekli kılmıştır. Dış talebe ilişkin aylık ve günlük frekansta nicel göstergeler mevcutken, yurt içi talebe ilişkin yüksek frekanslı nicel veri bulunmamaktadır. Gerek yurt içi talebe ilişkin yüksek frekanslı bir veri oluşturmak gerekse yurt dışı talebe ilişkin alternatif bir gösterge türetmek amacıyla ciro endeksleri kullanılarak yurt içi ve yurt dışı satış endeksleri oluşturulmuştur. In the period following the global crisis, exports have shown a poor performance due to slow recovery in foreign markets, whereas imports have recorded high increases with the strong recovery of domestic demand. Accordingly, differentiated growth rate of domestic and foreign demand has contributed current account to reach an alarming level. This situation necessitates a closer monitoring of indicators related with domestic and foreign demand. While regarding to foreign demand monthly and daily quantitative data exist, regarding to domestic demand high frequency hard data does not exist. In order to derive both a high-frequency indicator for domestic demand and an alternative indicator for foreign demand, domestic and foreign sales indices are formed by using the turnover indices. 1. Giriş Küresel kriz sonrası dönemde Türkiye ekonomisi temelde yurt içi talep kaynaklı hızlı bir toparlanma eğilimi sergilemiştir. Bu dönemde, ihracat ticaret ortaklarımızın yavaş toparlanmasıyla ılımlı bir seyir izlerken, ithalat ise yurt içi talepteki güçlü toparlanmaya paralel Ekonomi Notları 1

2 olarak hızlı bir büyüme göstermiştir. Böylelikle, toparlanma hızları itibarıyla iç ve dış talepte belirgin bir ayrışma görülmüş ve dış ticaret açığı yüksek düzeylere ulaşarak makroekonomik dengelere ilişkin risklerin artmasına yol açmıştır. Politika yapıcı kurumlar iç ve dış talep arasındaki dengelenmeyi sağlayabilmek amacıyla çeşitli politika tedbirleri almıştır. Bu durum, iç ve dış talebe ilişkin verilerin daha yakından takibini gerekli kılmıştır. Dış talep gelişmelerini takip edebilmek için üç aylık frekansta açıklanan ihracat talebi, aylık frekansta açıklanan ihracat miktar endeksi ve günlük olarak açıklanan TİM kayıtlı ihracat verileri mevcut iken yurt içi talebe ilişkin yalnızca üç aylık frekansta açıklanan nihai yurt içi talep verisi bulunmaktadır. Ancak, son dönemde iç ve dış talep dengelenmesinin yakından takibi açısından yurt içi talebe dair de daha yüksek frekanslı reel bir veriye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu amaçla, TÜİK tarafından açıklanan ciro endeksleri kullanılarak iç ve dış talebe ilişkin satış göstergeleri türetilmiştir. 2. Veri Ciro endeksleri, yurt içinde faaliyet gösteren imalat sanayi firmalarının yurt içi ve yurt dışı satışlarından elde ettiği gelirleri göstermektedir. Ciro endeksleri oluşturulurken, sanayi sektöründe faaliyet gösteren, 20 ve daha fazla çalışanı olan ve toplam katma değerin yaklaşık yüzde ini oluşturan girişimler kapsama alınmaktadır. Firmalardan anket yoluyla toplanan nominal ciro rakamları 2005 yılı baz alınarak endeksleştirilmekte ve oluşturulan endeksler toplam, yurt içi ve yurt dışı ayrımında TÜİK tarafından açıklanmaktadır. Ciro ve sanayi üretim endeksleri aynı firmalardan benzer anket soruları kullanılarak elde edilen verilerin derlenmesi ile oluşturulmaktadır. Her iki endeks hesaplanma yöntemi bakımından büyük oranda benzerlik göstermekle birlikte bazı farklılıkları da içermektedir. Bu nedenle, yurt içi ve yurt dışı ciro endeksleri tam olarak sanayi üretiminin kompozisyonunu yansıtmazken yurt içine ve yurt dışına yapılan üretim için önemli birer gösterge niteliği taşımaktadır. Sözü edilen farklılıklardan ilki, sanayi üretim endeksinin firmalar tarafından yapılan üretim miktarını yansıtması, ciro endeksinin ise firmaların satışlardan elde ettiği geliri göstermesidir. Bu bağlamda, ciro endeksi nominal bir değeri, sanayi üretim endeksi ise reel bir değeri ifade etmektedir. Her iki endeksin karşılaştırılabilirliği açısından ciro endeksleri reelleştirilmiştir. 1 Ayrıca, sanayi üretim endeksine dâhil edilmeyen işyerlerinin üçüncü şahıslara sağladıkları hizmetler ve ticari mal satışları ciro endeksinde yer almaktadır. Örneğin, üzerinde hiçbir değişiklik yapılmadan satılmak için alınan mallar sanayi üretimine dâhil edilmezken, bu malların satışından elde edilen gelirler ciroya dâhil edilmektedir. Bir 1 Bir sonraki bölümde ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Ekonomi Notları 2

3 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sayı: / 14 Kasım 2011 diğer farklılık ise, sanayi sektörü mallarının üretildikleri ayda satılmamaları durumunda farklı endeks dönemlerinde değerlendirilmesidir. Sanayi üretim endeksi ve sanayi ciro endeksi kompozisyonları da farklılık göstermektedir. Sanayi üretim endeksi imalat sanayi, madencilik ve elektrik-gaz-su olmak üzere üç sektörden oluşurken, sanayi ciro endeksi imalat sanayi ve madencilik olmak üzere iki sektörden oluşmaktadır. Bu çerçevede, kapsam farklılığını gidermek amacıyla sanayi sektörünün yaklaşık yüzde 85 ini oluşturan ve iktisadi faaliyete görece daha duyarlı olan imalat sanayi ciro endeksleri kullanılmıştır. 3. Endeksin Oluşturulması ve Mevcut Verilerle Kıyaslanması Bu çalışmada, ciro endeksleri kullanılarak iç ve dış talebe ilişkin göstergelerin elde edilmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda, yurt içi ciro endeksi üretici fiyat endeksine (ÜFE), yurt dışı ciro endeksi ise imalat sanayi ihracat birim değer endeksine bölünerek reelleştirilmiş ve yurt içi ve yurt dışı satış endeksleri oluşturulmuştur (Grafik 3.1 ve Grafik 3.2). Grafik 3.1. Yurt İçi Satış Endeksi (Mevsimsellikten Arındırılmış) Grafik 3.2. Yurt Dışı Satış Endeksi (Mevsimsellikten Arındırılmış) 160 Yurt içi ve yurt dışı satış endekslerinin iç ve dış talep gelişmelerini yansıtan iyi birer gösterge olduğunu belirlemek önem arz etmektedir. Öncelikle, yurt dışı ciro endeksinin dış talep için önemli bir gösterge olan ihracat miktar endeksi ile uyumu üzerinde durulmuştur. Bu amaçla, imalat sanayi yurt dışı nominal cirosu ve imalat sanayi ihracatı karşılaştırılmıştır. Satış göstergesi olan yurt dışı ciro endeksi bir başka satış göstergesi olan ihracat istatistikleri ile beklendiği üzere benzer bir eğilim sergilemektedir (Grafik 3.3 ve Grafik 3.4). 2 Son dönemde ciro endeksinin ihracatın üzerinde seyretmesi, ciro endeksinin nominal 2 Yurt dışı ciro endeksi ve nominal ihracat endeksi % 98 korelasyona sahiptir. Bu endekslerin yıllık yüzde değişimleri de % 93 korelasyona sahiptir. Ekonomi Notları 3

4 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sayı: / 14 Kasım 2011 ihracattan farklı olarak işyerlerinin üçüncü şahıslara sağladıkları hizmetleri ve ticari mal satışlarını içermesi gibi bazı teknik farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Yurt dışı satış endeksi ihracat miktar endeksi ile karşılaştırıldığında da her iki endeksin hem aylık hem de çeyreklik frekansta benzer eğilimler sergilediği görülmektedir (Grafik 3.5 ve 3.6). Gerek yurt dışı nominal cironun gerekse yurt dışı satış endeksinin ihracat verileri ile paralel seyri yurt dışı ciro endeksinin dış talep açısından güvenilir ve önemli bir gösterge olduğuna işaret etmektedir. Grafik 3.3. Aylık Nominal İhracat ve Nominal Yurt Dışı Ciro Endeksi (2005=) Grafik 3.4. Çeyreklik Nominal İhracat ve Nominal Yurt Dışı Ciro Endeksi (2005=) nominal ihracat nominal yurt dışı ciro nominal ihracat nominal yurt dışı ciro * Grafik 3.5. Aylık İmalat Sanayi İhracat Miktar Endeksi ve Yurt Dışı Satış Endeksi (Reel, 2005=) Grafik 3.6. Çeyreklik İmalat Sanayi İhracat Miktar Endeksi ve Yurt Dışı Satış Endeksi (Reel, 2005=) İhracat Miktar Endeksi Yurt Dışı Satış Endeksi İhracat Miktar Endeksi Yurt Dışı Satış Endeksi * Yurt içi satış endeksinin güvenilirliğini ölçmek için karşılaştırabileceğimiz doğrudan bir gösterge bulunmadığından endeksin uygunluğu dolaylı olarak test edilmiştir. Sanayi üretim endeksi ile uyumlu bir toplam satış endeksinin elde edilebilmesi durumunda yurt dışı satış endeksinin iyi bir gösterge olması yurt içi satış endeksinin de iyi bir gösterge olduğuna işaret edecektir. Bu amaçla, yurt içi ve yurt dışı satış endeksleri kullanılarak toplam satış endeksi Ekonomi Notları 4

5 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sayı: / 14 Kasım 2011 türetilmiştir (Grafik 3.7). 3 İmalat sanayi için oluşturulan toplam satış endeksi ile üretim endeksi arasında yön açısından herhangi bir farklılık gözlenmezken bazı dönemlerde seviye farkı olduğu görülmektedir. Bu durum, sanayi üretimi ile ciro endeksi arasındaki yukarıda bahsedilen teknik farklıklardan kaynaklanmaktadır. Özetle, gerek toplam satış endeksinin sanayi üretim endeksi ile oldukça benzer bir hareket sergilemesi gerekse yurt dışı satış endeksinin ihracat miktar endeksi ile benzer eğilim göstermesi yurt içi satış endeksinin yurt içi talebe ilişkin iyi bir gösterge olduğuna işaret etmektedir. Sonuç olarak, elde edilen bulgular yurt içi ve yurt dışı satış endekslerinin güvenilirliğini göstermektedir. Grafik 3.7.Toplam Satış Endeksi ve İmalat Sanayi Üretim Endeksi (2005=) Grafik 3.8. İmalat Sanayi Üretim Endeksi ve Tahmin Değeri Toplam Satış Endeksi İmalat Sanayi Üretim Endeksi Uyumlulaştırılmış Değer İmalat Sanayi Üretim Endeksi 4. Sonuç Küresel krizden çıkış sürecinde toparlanma hızları itibarıyla iç ve dış talepte belirgin bir ayrışma görülmesi toparlanma sürecinde iç ve dış talebe ilişkin verilerin daha yakından takibini gerekli kılmıştır. Dış talep gelişmelerini takip edebilmek için aylık bazda açıklanan veriler mevcut iken yurt içi talebe ilişkin aylık olarak takip edilebilecek somut bir veri bulunmamaktadır. Bu çalışmada, bu açığı gidermek amacıyla TÜİK tarafından aylık olarak açıklanan ciro endeksleri kullanılarak iç ve dış talebe ilişkin satış göstergeleri türetilmiştir. Farklı yöntemler kullanılarak yapılan analizler, oluşturulan satış endekslerinin yurt içi ve yurt dışı talebe ilişkin iyi birer gösterge olduklarını göstermektedir. 3 Ayrıntılı açıklama ektedir. Ekonomi Notları 5

6 Ek Denklemler 1-5 sırasıyla toplam satış endeksi (TSE), yurt içi nominal ciro (YİC), yurt dışı nominal ciro (YDC), yurt içi nominal ciro endeksi (YİCE) ve yurt dışı nominal ciro endeksinin (YDCE) tanımlarıdır. TÜİK tarafından YİCE ve YDCE açıklanmaktadır. YİCE ve YDCE, sırasıyla YİC nin ve YDC nin 2005 yılı ortalaması kullanılarak endeksleştirilmiş halleridir. Ayrıca aşağıda geçen tüm fiyatlar TÜİK tarafından açıklanmaktadır. : Üretici fiyatları, : Üretici fiyatları 2005 yılı ortalaması, : İhracat fiyatları (TL cinsinden), : İhracat fiyatları 2005 yılı ortalaması, : Yurt içi nominal cironun 2005 yılı ortalaması, : Yurt dışı nominal cironun 2005 yılı ortalaması, : Reel yurt dışı ciro (Yurt dışı satış endeksi), : Reel yurt içi ciro (Yurt içi satış endeksi). Amacımız TSE değerini hesaplamaktır. Bunun için denklem 1,2 ve 3 ü kullanılarak denklem 6 elde edilir: Denklem 4, 5 ve 6 kullanılarak denklem 7 elde edilir: Denklem 7 düzenlenirse: Denklem 8 deki oranı, toplam ciro endeksi (TCE),toplam nominal ciro (TC) ve cironun 2005 yılı ortalaması (TC 2005 ) kullanılarak hesaplanabilmektedir. Ekonomi Notları 6

7 (9) (10) (11) 4,5,9,10 ve 11 numaralı denklemler kullanılarak aradığımız oran elde edilir: (12) Toplam satış endeksi 2005 yılı bazlı hesaplandığında değerinin bilinmesine gerek olmaksızın istenilen seri elde edilmektedir. Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil etmeyebilir. Bu seri Yusuf Soner Başkaya nın editörlüğünde yayımlanmaktadır. Burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB den yazılı izin alınması gerekmektedir. Görüş ve öneriler için: Editör, Ekonomi Notları, TCMB İdare Merkezi, İstiklal Cad, No: 10, Kat:15, 06, Ulus/Ankara/Türkiye. Ekonomi Notları 7