EGE BÖLGESİ AĞAÇLANDIRMA ALANLARINDA ÇAM KESEBÖCEĞİ (Thaumetopoea pityocampa(den. &Schiff) YUMURTA PARAZİTOİTLERİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1

2 Orman Bakanlığı Yayın No:152 ISSN Müdürlük Yayın No: 031 EGE BÖLGESİ AĞAÇLANDIRMA ALANLARINDA ÇAM KESEBÖCEĞİ (Thaumetopoea pityocampa(den. &Schiff) YUMURTA PARAZİTOİTLERİNİN BELİRLENMESİ Studies on Determination of Egg Parasitoids of Pine Processionary Caterpillar (Thaumetopoea pityocampa Schiff.) in Plantation Areas of Ege Region ODC: 411 Peyman CAN Orman Yüksek Mühendisi İ. Meltem ÖZÇANKAYA Ziraat Yüksek Mühendisi TEKNİK BÜLTEN NO: 22 T.C. ORMAN BAKANLIĞI EGE ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ EGE FORESTRY RESEARCH INSTITUTE İZMİR - TÜRKİYE

3 ÖZ Çalışma çam türlerinin önemli ibre zararlılarından çam keseböceği (Thaumetopoea pityocampa (Den.&Schiff.)) mücadelesi çalışmalarına katkı sağlamak amacıyla projelendirilmiştir. Ege Bölgesi nde dört Orman Bölge Müdürlüğü ne ait toplam 43 ağaçlandırma sahasında yürütülen bu proje ile çam keseböceği yumurtaları ile beslenen üç parazitoit tür tespit edilmiş, bunlardan etkili olarak belirlenen Ooencyrtus pityocampae (Mercet) ve Baryscapus servadeii Dom. nin illere ve rakımlara göre populasyon yoğunluklarındaki değişimler incelenmiştir. I

4 ABSTRACT This study was designed to contribute to the control methods of pine processionary caterpillar (Thaumetopoea pityocampa (Den.&Shiff.)) which is the most important defoliator of pine species. With this study, which was carried out totally in 43 plantations belong to four Directorate of Forest Region in Aegean Region. Three egg parasitoids were determined on the T. pityocampa eggs. The variation in population densities of the effective species (Ooencyrtus pityocampae (Mercet) and Baryscapus servadeii (Dom). were examined in terms of province and altitude. II

5 İÇİNDEKİLER ÖZ... I ABSTRACT... II 1. GİRİŞ Çam Keseböceği Hakkında Genel Bilgiler Tanımı Yayılışı Konukçuları Biyolojisi MATERYAL ve YÖNTEM Uygulama Yerleri Uygulanan Metodlar Yumurta paketlerinin toplanması Laboratuvarda yapılan işlemler BULGULAR Deneme Alanlarından Elde Edilen Parazitoit Türler Ooencyrtus pityocampae (Mercet) (Hym., Encyrtidae) Baryscapus servadeii Dom. (Hym., Eulophidae) Anastatus bifasciatus (Fonsc) (Hym., Eupelmidae) Toplam Parazitoit Miktarı İle İlgili Bulgular Parazitleme Yüzdeleri İle İlgili Bulgular Baryscapus servadeii Dom. İle İlgili Bulgular Ooencyrtus pityocampae Mercet İle İlgili Bulgular Anastatus bifasciatus Fonsc. İle İlgili Bulgular TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA III

6 1. GİRİŞ Türkiye de pek de geniş olmayan verimli orman alanları, çeşitli nedenlerle giderek daha da azalmakta, buna karşılık artan nüfus ve yükselen hayat standartlarına bağlı olarak odun ihtiyacı giderek artmaktadır. Bu nedenle, ağaçlandırmalar yoluyla ormanlık alanları artırmanın yanısıra, mevcut ormanların sağlıklı bir biçimde muhafaza edilmesi de önem kazanmaktadır. Ormanın sağlığını bozan, varlığını tehdit eden biyotik ve abiyotik birçok faktör söz konusudur. Biyotik faktörler içinde yer alan böcekler, son yıllarda kamuoyunda belli bir duyarlılık yaratan orman yangınları ile uğranılan zararın beş katı kadar fazla zarar meydana getirirler (Atakan, 1991; Anonymous, 1998). Ancak böceklerin meydana getirdiği zarar bir anda ortaya çıkmadığı için orman yangınları kadar çarpıcı bir etki yapmamakta, bu zararlar meslek kamuoyunda dahi yeteri kadar yankı bulmamaktadır. Orman zararlısı böcekler ağacın çeşitli kısımlarında (dal, gövde, ibre vs) zarar yaparlar. İbre zararlıları ibreleri yiyerek beslenmeleri nedeniyle yaptıkları doğrudan zararın yanısıra, zararın birkaç yıl üst üste tekrarlanması durumunda meydana gelen zayıflama sonucunda, ağaçları sekonder zararlıların tasallutuna açık hale getirerek dolaylı yönden de zararlı olmaktadırlar. Türkiye de ibre zararlısı böcekler içinde Thaumetopoea pityocampa (Den.&Schiff.) çam türlerinde, özellikle kızılçamlarda yaptığı zarar nedeniyle önemli bir yer tutmaktadır. Çam keseböceği zararlısına karşı uzun zamandan beri mücadele yapılmakta ve değişik mücadele yöntemleri uygulanmaktadır yılı 1

7 Orman Zararlıları ve Hastalıkları İle Mücadele Faaliyetleri Değerlendirme Raporu verilerine göre çam keseböceğine karşı mekanik, kimyasal ve biyolojik mücadele yöntemleri ile 1998 yılında toplam ha sahada ve ha başına milyon TL tutarında mücadele harcaması yapılmıştır. Halen mekanik mücadele çerçevesinde sınırlı bir biçimde uygulanmakta olan yumurta paketlerinin toplanarak orman içi açıklıklara veya orman kenarlarına bırakılması ile Türkiye de varlığı bilinen yumurta parazitoitlerinin etkinliğinin artırılması amaçlanmaktadır. Bu çalışma zararın henüz meydana gelmediği dönemde, doğada herhangi bir tahribat yaratmadan zararlının populasyon yoğunluğunu kırmada önemli rolü olan yumurta parazitoitlerinin ve etkinliklerinin tespiti amacıyla yapılmıştır. Böylelikle biyolojik mücadelede esas olan, doğal düşman populasyonlarının korunması, etkinliklerinin artırılması ve özellikle etkin populasyonların artırılması yönündeki çalışmalara hız kazandırılması amaçlanmıştır Çam Keseböceği Hakkında Genel Bilgiler Tanımı Lepidoptera takımının Thaumetopoeidae familyasına bağlı çam keseböceği erginlerinde ön kanat açıklığı erkekte 30, dişide mm dir. Ön kanatlar erkekte gri, dişide gri kül renginde olup, üzerinde üç adet zikzak çizgi mevcuttur. Beyaz renkli arka kanatlarda birer adet gri renkte leke bulunmaktadır. Antenleri çift taraklı olup erkekte dişiye nazaran daha kuvvetli yapıdadır. Dişi erkeğe göre biraz daha büyüktür (Besçeli, 1969; Çanakçıoğlu, 1993; Kornoşor, 1986; Tosun, 1975). 2

8 Yumurtaları beyaz renkte ve 1mm boyunda olup alt tarafı düzdür. İki iğne yaprağı biraraya getirerek bu iğne yaprakların kaide kısmının üstüne sık bir surette yanyana helezon şeklinde bırakır. Konan yumurtalar bir mısır koçanını andırdığından bunlara yumurta koçanı ya da yumurta paketi denir (Resim1). Resim 1. Çam keseböceğinin yumurta paketi Picture 1. Egg masses of pine processionary caterpillar Yumurtadan çıkan ilk larvalar 1.5 mm olup son larva döneminde mm büyüklüğe kadar ulaşır. Larvaların rengi dorsalde açık kahverengi, lateralde sarımtrak esmer ve ventralde sarımtrak kahverengidir. Vücut bol kıllı olmakla birlikte lateral kıllar beyaz gümüşi renkte, dorsal kıllar ise sarı ve kahverengidir. Abdomenin 1 ila 8. segmentleri üzerinde kırmızı-sarı çerçeveli kadife görünüşünde kahverengi lekeler bulunur (Besçeli, 1969; Çanakçıoğlu, 1993; Kornoşor, 1986; Tosun, 1975). Larvaların tüberkülleri 3

9 üzerinde taşınan beyaz yakıcı kıllar insanların ve hayvanların derilerinde acı veren yanmalara ve kaşınmalara neden olmakla birlikte gözde ve solunum yollarında da önemli tahrişlere sebep olabilir. Pupaları kırmızımtrak kahverengi olup boyları 20-25, genişlikleri 8-10 mm dir. Çanakçıoğlu (1993) na göre dişi birey pupa boyları erkeklerinkinden ortalama 4 ve enleri de mm kadar daha büyüktür Yayılışı Dünyada güneyde Cezayir ve Filistin in kuzeyinden başlayarak Güney Almanya, Güney Fransa, İspanya ve İsviçre ye kadar uzanır (Şekil 1). Türkiye de Akdeniz ikliminin etkisi altında bulunan sıcak yörelerde yaygındır. Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz Bölgeleri nde bulunur. Güney sahil bölgesi ormanlarında 1500 m yüksekliğe kadar ulaşır. Karadeniz sahili boyunca uzanan yörelerde belirgin olarak güneye bakan sıcak yamaçları tercih eder. Yüksekliğin artması ile ısının azalması böceğin dikey yayılışını sınırlamaktadır (Çanakçıoğlu, 1993) (Şekil 2). 4

10 Şekil 1. Çam keseböceğinin dünyadaki yayılışı Figure 1. Distribution of pine processionary caterpillar in the world Şekil 2. Çam keseböceğinin ülkemizdeki yayılışı Figure 2. Distribution of pine processionary caterpillar in Türkiye 5

11 Konukçuları Konukçuları arasında çam ve sedir türleri bulunur. Türkiye de bugüne kadar Pinus brutia, P. nigra, P. silvestris, P. pinea, P. halepensis ve Cedrus libani üzerinde tespit edilmiştir. Çanakçıoğlu (1993) na göre besin bulamadıklarında Juniperus spp., Olea europa, Cistus spp., Phillyrea media, Arbutus unedo gibi bitkilerde zarar yapabilmektedir ancak bunlar çam keseböceğinin gerçek konukçuları değildir Biyolojisi Yılda bir döl veren çam keseböceği yumurtalarını genellikle iki ibreyi bir araya getirerek, bu ibrelerin kaide kısmının üstüne sıkı bir biçimde yan yana helozon şeklinde bırakır. Bu yumurta koçanlarının boyu oldukça değişken olup epidemi yıllarında diğer yıllara oranla çok daha uzun oldukları tespit edilmiştir (29-51 mm, ortalama 38 mm). Dişi yumurtaların üstünü, vücudun sonunda bulunan pullarla örter. Açık bej renginde olan bu pulların uçları ibrenin kaidesine bakar. Bir koçanda bulunan yumurta sayısı ortalama 273 olarak saptanmıştır (Schimitschek, 1953). Ağustos sonu eylül başında 2-4 haftalık kuluçka döneminden sonra yumurtadan çıkan larvalar üzerinde bulundukları ibrenin hemen dip kısımlarında veya yakınlarında toplanıp etraftaki ibreleri kemirmeye başlarlar. Bu arada çok ince ağlardan oluşan ilk kozalarını örerler. Larva dönemleriyle beslenme miktarı doğru orantılı olarak artar ve dolayısıyla larvalar yer değiştirerek daha büyük keseler örerler. İlk dönem larvalar ibreleri kenarlarından kemirirler, daha sonra ise ibrelerin yalnızca orta damarı kalacak şekilde yerler. Dördüncü keseden sonra larvalar ibrenin tümünü tüketirler. Büyüklükleri giderek artan keselerin içi pislikler ve 6

12 larvaların attıkları deriler ile doludur. İlk üç kesenin bulunduğu ibreler bir süre sonra kızararak veya sarararak ölür. Kural olarak, larvalar kese değiştirirken ağaçta daima aşağıdan yukarıya doğru çıkar. İbreleri oldukça kalın olan karaçamlarda kese değiştirme, kızılçama oranla daha az görülür. Ayrıca havanın aniden soğuması kese sayısının azalmasına, larvaların hemen kışlık keseleri meydana getirmesine neden olur. Keseler genellikle dalların uç kısımlarına ve çatal yerlerine yapılır. Bir kese içinde bulunan larva sayısı (ortalama 208) adet olarak saptanmıştır. Bu miktar yukarıda verilen bir koçandaki ortalama yumurta sayısı ile karşılaştırıldığında, doğal seleksiyondan dolayı, larva miktarının yumurtadan %29 daha az olduğu görülür (Çanakçıoğlu, 1993). Gündüzleri keselerde dinlenme halinde geçiren larvalar akşamları keseden çıkarak ibrelerde zarar yaparlar ve şafakla beraber keselere dönerler. Hava sıcaklığı + 6 ºC nin altına düştüğünde geceleri de keselerde geçirirler. Bu keseler larvaların saklanmasına yaradığı gibi gündüzleri güneş ışınlarının bir kısmının yansımasını ve soğuk havalarda da sıcaklığın korunmasını sağlar. Genel olarak gündüzleri toplu halde kesenin içinde geçiren larvaların bir kısmı miktarlarının artması durumunda bundan farklı olarak keselerin üzerinde, dal ve sürgün üzerlerinde gündüzleri de toplu olarak bulunabilirler. Yani populasyon artışına bağlı olarak çam keseböceğinin davranışlarında bazı değişiklikler olabilmektedir. Bu anormal durum keseleri kesip toplamak suretiyle yapılan mekanik mücadelenin başarısını azalttığı gibi mücadele masraflarını da artırmaktadır. 7

13 Bir çam üzerindeki ibreleri yiyerek tüketen larvalar, genel olarak ağacı terkederek bir başka ağaca gitmektedirler. Olgunlaşıncaya kadar yeni ağacın ibreleriyle beslenirler. Beş gömlek değiştiren larvalar nisan sonunda veya mayıs başında toprağa girerek bir koza örer ve içerisinde pupa haline geçerler. Larvaların toprağa girdiği yerler kabarık görünür, fakat bu fark zamanla kaybolur. Larvaların toprağa girme derinliği toprağın fiziksel özelliklerine bağlı olup bu derinlik 2-30 cm arasında değişir. Koşulların uygun olmaması halinde bu pupalar toprakta 4 yıl boyunca diyapoz halinde kalabilirler. Ağustos sonu eylül başlarında kelebekler kozayı delerek topraktan çıkar. Erginlerin uçuş zamanları yörelere göre farklılık göstermektedir. Örneğin Marmara Bölgesi nde temmuz; Antalya, Mersin ve Manavgat yörelerinde eylül ve ekime rastlar (Çanakçıoğlu, 1993). Bu zamanda dişinin abdomeni yumurta ile doludur. Erkek çiftleştikten sonra ölür. Dişi çiftleşmeden sonra bir gün içinde yumurtalarını bırakır ve kısa bir süre sonra o da ölür. Yumurtalar genellikle gece bırakılır ( Atakan, 1991). 8

14 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. Uygulama Yerleri Proje, Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü çalışma alanlarını kapsayan İzmir, Muğla, Denizli ve Balıkesir Orman Bölge Müdürlüğü sınırları içinde (Şekil 3) kurulu ağaçlandırma sahalarında belirlenen toplam 43 adet deneme alanında yürütülmüştür (Tablo1). Şekil 3. Örnekleme yapılan ağaçlandırma sahaları Figure 3. Sampling areas of young pine stands Deneme alanları çam keseböceğinin öncelikle tercih ettiği kızılçam ağırlıklı olmak üzere karaçam, fıstıkçamı ve sahil çamı ağaçlandırma alanlarından seçilmiştir. 9

15 Tablo 1. Örnekleme yapılan ağaçlandırma sahaları ve özellikleri Table 1. Sampling areas of young pine stands and their properties Bölge İşletme Ağaçlandırma Ağaç Rakım Bakı Yaş Müdürlüğü Müdürlüğü Sahası Türü İzmir Merkez Görece Çz 200 D 8 Bayındır Osmanlar Mevkii Çz 700 G 9 Gözlükule Çz 700 G 7 Selçuk - Pranga Çz 400 G 9 Selçuk - Zübeyde Çz,Çf 200 K 8 Hnm. H.O. Alaşehir Alemşahlı Çz 400 B 10 Ayıdağı Çz,Çk 650 K 13 Demirci Kulalar Mevkii Çz 800 G 14 Akhisar Söğütalan Çz,Çf 500 K 12 Türkoğlu Çz,Çf 450 K 8 Bergama Yeni Şakran Çz, Çf 100 B 12 Karadere Çz 150 B 12 Salihli Dibekdağı Çz 450 B 7 Manisa Sakarkaya Çz,Çk 850 G 12 Eğrigöl Çz,Çf 400 K 14 Muğla Kemer Naldöken Çz 970 K 15 Güneşli Çz 400 B 17 Fethiye Hastane Orman İçi Çz 470 K 12 Dalaman Kırcagedire Çz 200 G 12 Gürleyk Çz 680 G 6 Köyceğiz Beyobası Çz 50 G 8 Merkez Sakar Geçidi Çz 620 K 10 Yaraş, Burçaktarlası Çz 860 K 10 Yılanlı Yörükoğlu Çz 680 G 12 Kavaklıdere Sazak Çz 900 G 10 Milas Beypınarı Mevkii Çz 630 K 6 Yatağan Merkez Çz 480 G 12 10

16 Tablo 1 in Devamı Balıkesir Bandırma Bozenköy Çz 150 K 15 Babaköy Çz 320 K 12 Gönen Çs 150 G 15 Bigadiç Babaköy Çz 330 K 12 Ortaçalan Çk 550 G 10 Orhanlı Çz 300 B 12 Edremit Söğütlüçeşme Çk 670 K 7 Dursunbey Tezlik Çz 580 K 12 Alaçam Burgaz Serisi Çz 360 K 12 Merkez Ayvatlar Çz 160 G 8 Denizli Karahasanlı Çz 450 K 17 Sarayköy, Tosunlar Çz 400 G 13 Eşme, Güllü Çz 650 G 12 Ulubey, Azıtepe Çz 1000 G 10 Acıpayam Şahmaran Yayla Çz 950 K 12 Göveçlik Çz 600 K Uygulanan Metodlar Yumurta paketlerinin toplanması Örneklemelerin yapılacağı alanlar rakım (0-400 m, m, 600 m ve üzeri) ve genel bakı dikkate alınarak seçilmiştir. Yumurta paketleri toplanırken, meşcere içi ve kenarı (2), yumurta paketinin ağaç üzerindeki yeri (2) ve yumurta paketinin alındığı yöney (4) faktörleri gözönünde bulundurulmuştur. Toplanan yumurta paketleri alındıkları yerin özelliklerinin yazıldığı etiketlenmiş plastik poşetlere konularak laboratuvara taşınmıştır. 11

17 Laboratuvarda yapılan işlemler Etiketli plastik poşetlerle laboratuvara taşınan yumurta paketleri, aynı biçimde etiketlenmiş cam tüplere, beşer yumurta paketi bir arada olmak üzere konulmuş ve cam tüplerin ağzı pamukla kapatılmıştır. Yıl boyu süren gözlemler kaydedilerek çıkan böcekler takım ve familyalarına göre ayrımlanarak teşhis için yurtdışına gönderilmiştir. Yumurta paketlerindeki ortalama yumurta sayısını saptayabilmek amacıyla, ele alınan yumurta paketinin uzunluğu cm cinsinden ölçülmüş ve paketteki tüm yumurtalar sayılarak yumurta sayısı tespit edilmiştir. Bu işlem 50 yumurta paketine uygulanmış ve sonuçta uzunluğu ölçülen yumurta paketinde kaç yumurta olacağına ilişkin genel bir cetvel elde edilmiştir. Parozitoit çıkışları sona erdiğinde cam tüplerde bulunan yumurta paketleri alınmış ve tüp içinde ve paketler üzerinde bulunan parazitoit sayıları etiket özelliklerine göre kaydedilmiştir. Yumurta paketleri üzerindeki pullardan ayrılmış, yine etiket özelliklerine göre boyu cm cinsinden ölçülerek kaydedilmiştir. Daha sonra her bir yumurta paketi üzerinde kaç yumurtanın parazitlenmiş olduğu sayılmıştır. Bu sayı paketteki toplam yumurta sayısına oranlanarak yumurta paketinin parazitlenme oranı yüzde olarak hesaplanmıştır. Elde edilen veriler Tarist istatistik programı ile varyans analizine tabi tutulmuş korelasyon tabloları yapılmıştır. 12

18 3. BULGULAR 3.1. Deneme Alanlarından Elde Edilen Parazitoit Türler İzmir, Muğla, Balıkesir ve Denizli Orman Bölge Müdürlüğü, kızılçam, karaçam, sahilçamı ve fıstıkçamı ağaçlandırma sahalarında yapılan toplam 43 örnekleme sonucu üç parazitoit tür tespit edilmiştir Ooencyrtus pityocampae (Mercet) (Hym., Encyrtidae) Encyrtidae familyası biyolojik savaş açısından önemli türleri kapsar. Genelde 1-3 mm boyunda arıcıklardır. Anten yapıları değişiklik gösterir. Vücutları metal rengindedir. Özellikle kabuklu bitlerde ve yaprak bitlerinde iç parazitoit olarak yaşarlar. Bazı türleri ise Heteroptera ve Lepidoptera takımına bağlı türlerin yumurta parazitoitleridir. Birçok türü biyolojik savaş etmeni olarak değişik zararlılara karşı kullanılmaktadır. Encyrtidae familyası 250 cinse bağlı 1100 ü aşkın türe sahiptir. Türkiye de 51 türü saptanmıştır (Yoldaş, 1997; Kansu, 1994). Encyrtidae familyası üyelerinden Ooencyrtus pityocampae T. pityocampa nın en bilinen parazitidir (Resim 2). Konukçusunun yumurta paketini arayıp bulma yetisi iyi gelişmiştir. Generasyonunu normal olarak 3-4 haftada tamamlar. Ergin dişi ortalama 27 (8-47) yumurta koyabilir. O. pityocampae da iki periyotta diyapoz söz konusudur. Sonbaharda havaların soğuması ile başlayan ilk diyapoz (kısa diyapoz) havaların böcek gelişimi için uygun olduğu nisan ayına kadar sürer. Ancak bu dönemde kendisi için uygun beslenme materyali yoktur ve populasyonda büyük oranda kayıplar olur. Uzun diyapoz ise sonbahara kadar sürer. Bu uzun diyapozdan çıkışta beslenme yönünden bir problem yoktur. Ancak kısa 13

19 süreli diyapoz sonrası oluşan büyük kayıplar türün zararlı kontrolünde daha etkili rol almasını engeller. Genel parazitleme oranı % 6-3 tür (Halperin, 1990; Bellin et al., 1990). Resim 2. Ooencyrtus pityocampae (Mercet) ergini Picture 2. Mature Ooencyrtus pityocampae (Mercet) Baryscapus servadeii Dom. (Hym., Eulophidae) Bu familyaya bağlı türler Lepidoptera, Coleoptera, Diptera takımına bağlı türlerin larvalarında iç parazitoit olarak yaşarlar. 1-3 mm boyunda arıcıklardır. Türkiye de 88 türü saptanmıştır (Yoldaş, 1997). Eulophidlerin 30 o C nin üzerindeki sıcaklıklara dayanıklılığı ve uyumu nedeniyle encyrtidlere belirgin bir üstünlüğü sözkonusudur (Tiberi, 1990). 14

20 Ergin parazitoitler (Resim 3) eylül-ekim aylarında O. pityocampae ile birlikte görülür. Bazen aynı yumurta paketlerini enfekte edebilirler. Partonogenetik üreme söz konusudur. Olgun larva olarak iki yıl diyapozda kalabilirler. Çam keseböceğine özel bir parazitoit olduğu kayıtlıdır (Tiberi, 1990). Yumurta paketlerini arayıp bulma yetileri fazla gelişmemiştir. Parazitoit yılda iki generasyon verir. İlk generasyon dört haftadan kısa sürerken ikinci generasyon 11 ay sürer. İkinci generasyon erginlerinin bir bölümü konukçunun yumurta paketlerinin olmadığı mayıs-ağustos ayında uçar ancak populasyonun önemli bir kısmı konukçu yumurtalarının bulunduğu dönemde uçarlar. Parazitleme oranı tek yumurta paketinde %37 lerdedir. Ancak genel parazitleme oranı %5.5 civarındadır. Akdeniz ülkelerinde yaygın bir parazitoittir. Bulgaristan da bulunma oranı İsrail ve İspanya dan oldukça yüksektir (Halperin, 1990). Resim 3. Baryscapus servadeii Dom. ergini Picture 3. Mature Barycapus servadeii Dom. 15

21 Anastatus bifasciatus (Fonsc) (Hym., Eupelmidae) Bu familya türleri Lepidoptera, Coleoptera ve Diptera larvalarında parazitoit olarak yaşarlar. Biyolojik savaş açısından potansiyelleri düşük türlerdir (Yoldaş 1997). İsrail de Pentatomidae ve Lepidoptera yumurta paketlerinde gelişir (Resim 4). Thaumetopoea wilkinsoni deki bulaşma oranı %0.1 den az olarak tespit edilmiştir (Halperin, 1990). Resim 4. Anastatus bifasciatus (Fonsc) ergini Picture 4. Mature Anastatus bifasciatus (Fonsc) 3.2. Toplam Parazitoit Miktarı İle İlgili Bulgular Toplam parazitoit miktarı esas alınarak yapılan varyans analizinde, il ve yükselti faktörlerinin hem ayrı ayrı hem de birlikte önemli düzeyde bir farklılık yarattığı görülmüştür. 16

22 Tablo 2. Toplam parazitoit miktarı varyans analiz tablosu Table 2. Variance analysis of total amount of parasitoids Analizi yapilan karakter : Toplam Parazitoit Miktarı V A R Y A N S A N A L I Z T A B L O S U Varyasyon Kaynağı Serbeslik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Hesaplanan F Alfa Tipi Hata İhtimali Tekerrür *** İl *** Yükselti *** İl*Yükselti *** Bakı ns İl*Bakı ns Yükselti*Bakı ns İl*Yükselti* Bakı Hata Genel ns Toplam parazit miktarında il bazında m rakımdaki farklılığı görmek amacıyla uygulanan Duncan testine göre en fazla parazitoit sayısı Denizli de elde edilmiştir. Bunu İzmir ve Balıkesir izlemiş, en az sayıda parazitoit Muğla da kaydedilmiştir. Test Edilen Karekter: Toplam Parazitoit Miktarı Ana Faktör: İl Yükselti: m a b b c Hko= dir 17

23 İl bazında m rakımlar için uygulanan Duncan testinde yine 3 Grup oluşmuş, Denizli ve İzmir ilk gurubu, İzmir ve Balıkesir ikinci gurubu ve Balıkesir ve Muğla üçüncü gurubu teşkil etmiştir. En fazla sayıda parazitoit Denizli de ( ) en az sayıda parazitoit ise Muğla da (33.516) tespit edilmiştir. Test Edilen Karekter: Toplam Parazitoit Miktarı Ana Faktör: İl Yükselti: m a ab bc c Hko= dir İl bazında 600 m ve üzeri rakımlar için uygulanan testte ise 2 Grup oluşmuş, Denizli burada da ile ilk sırada yer alırken, Balıkesir, Muğla ve İzmir ise birlikte ikinci gurubu oluşturmuştur. İkinci Grup içinde en düşük parazitoit sayısı ile İzmir e aittir. Test Edilen Karekter: Toplam Parazitoit Miktarı Ana Faktör: İl Yükselti: 600 m ve üzeri a b b b Hko= dir Yükselti bazındaki farklılıkları görmek amacıyla uygulanan Duncan testine göre Balıkesir ve Denizli de Gruplar oluşmamış, tüm rakımlar aynı Grup içinde yer almışlardır. Ancak her iki ilde de rakım yükseldikçe parazitoit sayısında bir artış kaydedilmektedir. 18

24 Test Edilen Karekter: Toplam Parazitoit Miktarı Ana Faktör: Yükselti İl: Balıkesir a a a Hko= dir Test Edilen Karekter: Toplam Parazitoit Miktarı Ana Faktör: Yükselti İl: Denizli a a a Hko= dir İzmir de ve m rakımlar aynı Grup içinde olmak üzere yer almış, 600 m ve üzeri ile en düşük parazitoit sayısına sahip olmuştur. Test Edilen Karekter: Toplam Parazitoit Miktarı Ana Faktör: Yükselti İl: İzmir a a b Hko= dir Muğla da ise 600 m ve üzeri ilk sırada yer almış, ve m ise birlikte bir grup oluşturmuşlardır. Muğla ili en yüksek parazitoit sayısına ile üst rakımlarda ulaşmış alt rakımlarda ise parazitoit sayısı gibi düşük seviyelere inmiştir. 19

25 Test Edilen Karekter: Toplam Parazitoit Miktarı Ana Faktör: Yükselti İl: Muğla a b b Hko= dir 3.3. Parazitleme Yüzdeleri İle İlgili Bulgular Parazitleme yüzdeleri esas alınarak yapılan varyans analizinde il faktörünün tek başına %1, yükselti faktörünün tek başına %0.1 fakat il ve yükselti faktörlerinin birlikte %0.1 düzeyde bir farklılık yarattığı görülmüştür. Tablo 3. Parazitlenme yüzdeleri varyans analiz tablosu Table 3. Variance analysis of parasitism rate Analizi Yapılan Karakter : Yüzde V A R Y A N S A N A L I Z T A B L O S U Varyasyon Kaynağı Serbeslik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Hesaplanan F Alfa Tipi Hata İhtimali Tekerrür *** İl ** Yükselti *** İl*Yükselti *** Bakı ns İl*Bakı ns Yükselti*Ba kı İl*Yükselti* Bakı Hata Genel ns ns

26 Bu farklılıkları görmek amacıyla uygulanan Duncan testine göre il bazında m rakımda İzmir ve Balıkesir bir Grup oluştururken Denizli ikinci, Muğla ise üçüncü sırada yer almıştır. En yüksek parazitleme yüzdesi ile birinci Grupda bulunan İzmir de, en düşük parazitleme yüzdesi ise ile Muğla da tespit edilmiştir. Test Edilen Karekter: Parazitlenme Yüzdeleri Ana Faktör:İli Yükselti: m a a b c Hko= dir m rakımda ise iki Grup oluştuğu, Denizli ve Balıkesir in ilk gurubu İzmir ve Muğla nın ise ikinci gurubu oluşturduğu görülmüştür. Muğla ile yine son sırada yer almaktadır. Test Edilen Karekter: Parazitlenme Yüzdeleri Ana Faktör:İli Yükselti: m a a b b Hko= dir 600 m ve üzeri rakımda ise herhangi bir Gruplaşma görülmemiş ancak Muğla ile birinci sırada, İzmir ise ile son sırada yer almıştır. 21

27 Test Edilen Karekter: Parazitlenme Yüzdeleri Ana Faktör: İli Yükselti: 600 m ve üzeri a a a a Hko= dir Yükselti esas alınarak parazitleme yüzdelerindeki farklılıkları görmek amacıyla uygulanan Duncan testine göre Balıkesir ve Denizli de bir farklılaşma (Gruplaşma) görülmemiş ancak Balıkesir de en yüksek parazitleme yüzdesi ile m rakımda iken Denizli de en yüksek parazitleme yüzdesi ile m rakımda olmuştur. İzmir de en yüksek parazitleme yüzdesi m de iken en düşük yüzde m de tespit edilmiştir. Test Edilen Karekter: Parazitlenme Yüzdeleri Ana Faktör: Yükselti İl: İzmir a b c Hko= dir görülmüştür. Muğla da en yüksek parazitleme yüzdesi 600 m üzerinde 22

28 Test Edilen Karekter: Parazitlenme Yüzdeleri Ana Faktör: Yükselti İl: Muğla a b b Hko= dir 3.4. Baryscapus servadeii Dom. İle İlgili Bulgular Yapılan varyans analizinde il faktörü ile %0.1 düzeyinde, yükselti faktörü ile %5 düzeyinde, il ve yükselti faktörlerinin birlikte etkisi ile %0.1 düzeyinde farklılık tespit edilmiştir. Tablo 4. B. servadeii varyans analiz tablosu Table 4. Variance analysis of B. servadeii Analizi Yapılan Karakter : B. servadeii V A R Y A N S A N A L I Z T A B L O S U Varyasyon Kaynağı Serbeslik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Hesaplanan F Alfa Tipi Hata İhtimali Tekerrür *** İl *** Yükselti * İl*Yükselti *** Bakı ns İl*Bakı ns Yükselti*Bakı ns İl*Yükselti* Bakı Hata Genel ns

29 Bu farklılıkları görebilmek amacıyla il faktörü göz önüne alınarak uygulanan Duncan testinde m de en fazla sayıda B. servadeii İzmir de (89.629) görülmüş, Balıkesir, Denizli ve Muğla ayrı bir Grup oluşturmuştur. Bu Grup içinde en az sayıda B. servadeii Muğla da saptanmıştır. Test Edilen Karekter: B.servadeii Ana Faktör: İl Yükselti: m a b b b Hko= dir m de en fazla B. servadeii ( ) Denizli de tespit edilmiştir. İzmir ve Balıkesir ikinci gurubu, Balıkesir ve Muğla üçüncü gurubu oluşturmuştur. Test Edilen Karekter: B. servadeii Ana Faktör: İl Yükselti: m a b bc c Hko= dir 600 m ve üzerinde Denizli ile birinci sırada yer alırken, Balıkesir, Muğla, İzmir ise birbirlerinden herhangi bir farklılık göstermemiştir. 24

30 Test Edilen Karekter: B. servadeii Ana Faktör: İl Yükselti: 600 m ve üzeri a b b b Hko= dir Test Edilen Karekter: B. servadeii Ana Faktör: Yükselti İl: Balıkesir a a a Hko= dir Test Edilen Karekter: B. servadeii Ana Faktör: Yükselti İl: Denizli a a b Hko= dir Test Edilen Karekter: B. servadeii Ana Faktör: Yükselti İl: İzmir a a b Hko= dir 25

31 Test Edilen Karekter: B. servadeii Ana Faktör: Yükselti İl: Muğla a a a Hko= dir Yükselti dikkate alınarak uygulanan Duncan testinde Balıkesir de Gruplaşma görülmemiş ancak m rakımda en yüksek sayı elde edilmiştir. Denizli de m ve 600 m üzeri rakımlar ilk gurubu oluşturmuştur. Hem Balıkesir hem de Denizli de m rakımlarda elde edilen parazitoit sayısı en azdır. İzmir de m ile m bir Grup oluşturmuş bunları 600 m ve üzeri izlemiştir. Ancak burada en fazla parazitoit sayısı m de elde edilmiştir. Muğla da herhangi bir farklılaşma görülmemiş ancak burada da 600 m ve üzeri en fazla, m en az B. servadeii elde edilen rakımlar olmuştur Ooencyrtus pityocampae Mercet İle İlgili Bulgular Yapılan varyans analizinde il faktörünün %0.1 yükselti faktörünün %1 ve ikisinin birlikte %0.1 düzeyinde farklılık yarattığı görülmüştür. 26

32 Tablo 5. O. pityocampae varyans analiz tablosu Table 5. Variance analysis of O. pityocampae V A R Y A N S A N A L I Z T A B L O S U Varyasyon Kaynağı Serbeslik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Hesaplanan F Alfa Tipi Hata İhtimali Tekerrür *** İl *** Yükselti ** İl*Yükselti *** Bakı ns İl*Bakı ns Yükselti*B akı İl*Yükselti * Bakı Hata Genel ns ns İl düzeyindeki farklılıkları görmek amacıyla m de yapılan Duncan testinde üç ayrı Grup oluşmuştur. Test Edilen Karekter: O. pityocampae Ana Faktör: İl Yükselti: m a b c c Hko= dir Denizli ile birinci sırada yer alırken, Muğla ile en alt sırada yer alarak İzmir le birlikte bir Grup oluşturmuştur. 27

33 m de iki Grup oluşmuş, İzmir en yüksek (64.275) değer ile ilk Grup içinde yer almıştır. Muğla ise en düşük (29.065) değer ile ikinci Gruptadır. Test Edilen Karekter: O. pityocampae Ana Faktör: İl Yükselti: m a a b a b b Hko= dir 600 m ve üzeri için uygulanan Duncan testinde de iki Grup oluşmuş ancak Muğla burada birinci gurubun ilk sırasında yer almıştır. Test Edilen Karekter: O. pityocampae Ana Faktör: İl Yükselti: 600 m ve üzeri a a b b Hko= dir Yükselti dikkate alınarak yapılan testlerde Balıkesir de, 600 m üzeri, Denizli m, İzmir m ve Muğla da 600 m ve üzerinde en fazla O. pityocampae elde edilmiştir. Test Edilen Karekter: O. pityocampae Ana Faktör: Yükselti İl: Balıkesir a b b Hko= dir 28

34 Test Edilen Karekter: O. pityocampae Ana Faktör: Yükselti İl: Denizli a b b Hko= dir Test Edilen Karekter: O. pityocampae Ana Faktör: Yükselti İl: İzmir a b b Hko= dir Test Edilen Karekter: O. pityocampae Ana Faktör: Yükselti İl: Muğla a b b Hko= dir 3.6. Anastatus bifasciatus Fonsc. İle İlgili Bulgular Yapılan varyans analizinde il faktörü ile %0.1 düzeyinde, yükselti faktörü ile %5 düzeyinde bir farklılık görülmüştür. İl faktörü göz önüne alınarak Duncan testi uygulanmış ve Balıkesir, İzmir ve Denizli nin bir grup oluşturduğu görülmüştür. Muğla, dördüncü sırada ve grup dışındadır. 29

35 Yükselti faktörü göz önüne alınarak uygulanan Duncan testinde ise iki Grup oluşmuştur m ve m bir gurubu, m ve 600 m ve üzeri ise ikinci gurubu oluşturmuştur. 600 m ve üzeri en düşük parazitoite sahiptir. Tablo 6. A. bifasciatus varyans analiz tablosu Table 6. Variance analysis of A. bifasciatus Analizi Yapılan Karakter : Anastatus bifasciatus V A R Y A N S A N A L I Z T A B L O S U Varyasyon Kaynağı Serbeslik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Hesaplanan F Alfa Tipi Hata İhtimali Tekerrür ns İl *** Yükselti * İl*Yükselti ns Bakı ns İl*Bakı ns Yükselti*Ba kı İl*Yükselti* Bakı Hata Genel ns ns Test Edilen Karekter: A. bifasciatus Ana Faktör: İl a a a b Hko= dir 30

36 Test Edilen Karekter: A. bifasciatus Ana Faktör: Yükselti a a b b Hko= dir 31

37 4. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER Zararlılarla mücadelede esas, zararlıların meydana getirecekleri zararları önlemek ya da azaltmak amacıyla, zararlı populasyonlarını ekonomik zarar seviyesinin altına düşürmektir. Bu amaçla çeşitli mücadele yöntemlerinden yararlanılır. Mekanik mücadele bu mücadele yöntemlerinden biridir. Zararlının çeşitli hayat dönemlerinde (yumurta, larva, pupa, ergin) toplanarak sahadan uzaklaştırılması, gerekirse öldürülmesi bu mücadele çerçevesinde yapılan uygulamalardır. Çam keseböceğine karşı uygulanmakta olan mekanik mücadelede yumurta paketlerinin toplanmasından başka zararlının hem ilk keselerinin hem de daimi keselerin kesilip sahadan uzaklaştırılması söz konusudur. Ancak önceden yapıldığı gibi kesilen materyalin yakılması, ezilmesi şeklindeki uygulamalar artık yapılmamakta bunun yerine bu materyal ormandan biraz açıktaki sahalarda, uygun düzeneklerle muhafaza edilmektedir. Çünkü çam keseböceği farklı biyolojik evrelerinde birçok parazit ve predatör tarafından etkilenmektedir (Tosun, 1975; Besçeli, 1969; Eroğlu ve ark., 1993; Atakan, 1991). Yumurta paketlerinin toplanarak orman içi açıklıklarına veya yol kenarlarına bırakılması ile hem zararlının yıl içindeki populasyon yoğunluğunu düşürmek ve yıl içinde vereceği zararı azaltmak gibi kısa vadeli, hem de mevcudiyetleri bilinen ancak ne oldukları ve hangi yoğunlukta bulundukları bilinmeyen yumurta parazitoitlerinin yeniden ormana dönerek aktivitelerini devam ettirmeleri ile uzun vadeli mücadeleye katkı sağlamaları hedeflenmektedir. Tabii mücadelenin bu kısmı, doğal düşman populasyonlarının korunmasını sağladığından biyolojik mücadele ile iç içe geçebilmektedir. 32

38 Bölgemizde çam keseböceği yumurta paketlerinde hangi parazitoitlerin olduğunu, yoğunluklarının neye göre değiştiğini saptamak ve uygulamaya katkı sağlamak amacıyla bu proje başlatılmıştır. Araştırma Müdürlüğünün çalışma alanlarını kapsayan İzmir, Muğla, Denizli ve Balıkesir Orman Bölge Müdürlüğü ağaçlandırma sahalarında örneklemeler yapılmış, örnekleme alanları belirlenirken böceğin yaygın zarar yaptığı sahalar tercih edilmiştir. Toplanan yumurta paketlerinden O. pityocampae, B. servadeii ve A. bifasciatus olarak teşhisleri yapılan üç parazitoit tür elde edilmiştir. Bu türlerin ülkemizde mevcudiyetlerine dair kayıtlar vardır. (Tosun, 1975; Besçeli, 1969; Anonymous, 1988; Atakan, 1991; Anonymous, 1993). Tosun (1975) A. bifasciatus un Antalya-Kemer (1000 m) civarındaki bir kızılçam sahasından alınan yumurta paketlerinden 28 Ekim 1969 tarihinden itibaren bol miktarda elde edildiğini belirtmektedir. Ayrıca Antalya da (40 m) bir kızılçam sahasından aldığı yumurta paketlerinde de O. pityocampae ve T. servadeii nin 07 Ekim 1969 tarihinden itibaren elde edildiğini kaydetmektedir. Besçeli (1969) yumurta parazitleri olarak parazitin elde edildiği yer, yıl, rakım, ağaç türü gibi ayrıntılara girmeden genel olarak, Ooencyrtus pityocampae, Tetrastichus tibialis, Tetrastichus vinulae, Trichogramma sp. Trichogramma evanescens Trichogramma semblidis, Anastatus bifasciatus, Charitolophus sp türlerini vermektedir. Çanakçıoğlu ve Selmi Türkiye Ormanlarının Faydalı Böcekleri adlı tebliğlerinde (Anonymous, 1988) T. pityocampa nın yumurta parazitoitleri olarak O. pityocampae, Tetrastichus servadeii, Anastatus bifasciatus u belirtmektedirler. 33

39 Eroğlu ve Uğurlu Çam keseböceğinin mücadelesinde doğal düşmanların yeri isimli tebliğlerinde (Anonymous, 1993) T. pityocampa nın yumurta parazitoitleri olarak Tetrastichus servadeii, T. tibialis, Anastatus bifasciatus, Trichogramma evanescens, T. semblidis, ve O. pityocampae yı kaydetmektedir. Yurt dışında bir çok ülkede de çam keseböceğinin yumurta parazitoitleri üzerine çalışmalar yapılmıştır. İtalya da Tiberi (1990), Ooencyrtus pityocampae, O. telenomicida, Eutetrastichus servadeii, Trichogramma embryophagum ve Anastatus bifasciatus olmak üzere beş parazitoit tür tespit etmiş, bunlardan O. pityocampae ve E. servadeii yi etkili türler olarak belirtmiştir. Bulgaristan da Tsankov (1990) O. pityocampae, E. servadeii, A. bifasciatus ve Trichogramma embryophagum olmak üzere dört tür tespit etmiştir. Bunlardan O. pityocampae ve E. servadeii nin yılda iki generasyon verdiğini belirtmiştir. Schmidt (1990) Yunanistan da O. ptyocampae ve E. servadeii olmak üzere iki parazitoit ve bir de hiperparazit tür tespit edilmiştir. İsrail de Halperin (1990) etkili parazitoitler olarak O. pityocampae ve E. servadeii yi tespit etmiş A. bifasciatus u ise etkisi sınırlı bir tür olarak tanımlanmıştır. Yine Bulgaristan da Tsankov et al. (1996) en sık rastlanan parazitoit olarak O. pityocampae yı belirtmiş, A. bifasciatus ve Baryscapus servadeii nin bunları izlediği Trichogramma sp nin ise az miktarda bulunduğunu tespit etmiştir. Aynı yayında parazitlenme sonucu konukçu yumurtalarında %24.5 den %40 a kadar bir ölüm oranı belirlenmiştir. Yapılan çalışmada varılan sonuçlar şöyle özetlenebilir: Parazitoit uçuşları, çam keseböceği larvaları yumurta paketlerini terketmeden önce başlamakta ve bu tespit literatür ile uyum göstermektedir. 34

40 Bölgemizde O. pityocampae ve B. servadeii nin etkinliği önemli, A. bifasciatus un ise etkinliği sınırlı parazitoit türler olduğu tespit edilmiştir. Tsankov et al. (1996) hariç tüm çalışmalarda bu üç parazitoitin yoğunluğunun aynı şekilde olduğu görülmektedir. Gerek yurtiçi gerekse yurtdışı yayınlarda etkinliği sınırlı da olsa varlığı kaydedilen Trichogramma sp. ise bölgemizde tespit edilememiştir. Tek ağaçta yöney (4), yükselti (2), kapalılık (2) faktörleri gözönünde tutularak yapılan örneklemelerdeki parazitlenme yüzdeleri kendi içlerinde istatistiki anlamda bir farklılık yaratmamış ve değerlendirmeye alınmamıştır. Bu tespit Tsankov (1990) un, parazitoitlerin, ağacın üst kısımlarında (yüksekten alçağa doğru), güney bakısında ve (Masutti, 1964 e atfen) meşcere kenarlarında özellikle tek ağaçlarda etkili olduğuna dair verileri ile uyum göstermemektedir. Ancak örnekleme yapılan alanların il (4), yükselti (3) ve yöney (2) faktörleri parazitlenmede istatistiki anlamda önemli farklılıklar yarattığı tespit edilmiştir. Parazitlenme yüzdeleri iller bazında ele alındığında sırasıyla m rakımda İzmir, Denizli, Balıkesir ve Muğla; m rakımda Denizli, Balıkesir, İzmir ve Muğla nın; 600 m ve üzeri rakımda ise Muğla, Denizli, Balıkesir ve İzmir de parazitlenmenin daha fazla olduğu tespit edilmiştir. İller bazında parazitlenme durumu aşağıdaki gibidir (Şekil 4). 35

41 Parazitlenme Oranları (%) Balıkesir Denizli İzmir Muğla İller Şekil 4. İller bazında parazitlenme oranları (%) Figure 4. Parasitism rates according to provices Toplam parazitoit miktarları iller bazında ele alındığında m rakımda Denizli, İzmir, Balıkesir, Muğla; m rakımda Denizli, İzmir, Balıkesir, Muğla; 600 m ve üzeri rakımda Denizli, Balıkesir, Muğla ve İzmir de tespit edilmiştir. Toplam parazitoit ve etkili parazitoit miktarları aşağıdaki gibidir (Şekil 5, 6, 7). Toplam Parazitoit Sayıları Balıkesir Denizli İzmir Muğla İller Şekil 5. Toplam parazitoit sayılarının illere göre dağılımı. Figure 5. Distribution of parasitoid numbers according to provinces 36

42 B. servadeii Balıkesir Denizli İzmir Muğla İller Şekil 6. B. servadeii nin illere göre elde edilen miktarları. Figure 6. Numbers of B. servadeii according to provinces O. pityocampae Balıkesir Denizli İzmir Muğla İller Şekil 7. O. pityocampae nin illere göre elde edilen miktarları. Figure 7. Numbers of O. pityocampae according to provinces 37

43 Balıkesir ve Denizli gibi tüm rakımlardaki parazitlenmenin yüksek olduğu iller başta olmak üzere İzmir de m, Muğla da 600 m üzerindeki rakımlarda kurulu ağaçlandırma sahalarında çam keseböceği yumurta paketlerinin toplanarak orman içi açıklıklara veya yol kenarlarına bırakılması şeklindeki uygulamalara ağırlık verilerek devam edilmesi uygun olacaktır. Yapılacak bu mücadele şekli, bu yörelerde parazitlenme yüksek olduğu için, yararlı populasyonunun korunmasının yanında, etkinliklerinin artırılması şeklindeki biyolojik mücadele esaslarına da uygun olacaktır. Bu sahalarda yapılacak mücadelede başarılı olmak için öncelikle aşağıda belirtilen uygulamalara dikkat edilmelidir: 1. Yumurta paketi toplamak için daimi işçi postaları kurulması, bu postalarda devamlılığın sağlanması; 2. Yumurta paketi toplanırken paketin ibre ile birlikte değil de ibre üzerinden sıyrılarak çıkarılmasına dikkat edilmesi; 3. Yumurta paketlerini toplama zamanına dikkat edilmesi (zararlının larvaları yumurtaları terkedip ibrelere geçmeden yumurta paketlerinin toplanması); ilk erginler görülmeye başlamasından itibaren yaklaşık bir ay içerisinde yumurta paketleri toplanabilir; 4. Paketlerin rastgele değil, parazitlerin ormana dönebilecekleri, zararlı larvaların beslenmek için uygun materyal bulamayacakları bir mesafeye bırakılması (uygulamada 50 m). Ancak zararlılara karşı yapılan mücadele, entegre mücadele çerçevesinde uygulamalara ağırlık verilmesi ile başarılı olur. Bu nedenle 38

44 yumurta paketlerinin toplanarak, parazitoit etkinliklerini artırmak şeklindeki bu kombine yönteme (mekanik+biyolojik) kimyasal mücadele de ilave edilebilir. Denizli de m, İzmir ve Muğla da m ve m rakımlarda uygulanabilecek bu yöntem ile zararlıya karşı mücadelede başarı oranı artabilir. Yalnız burada dikkat edilmesi gereken en önemli husus, seçilen ilacın selektif olması (hedef zararlıyı etkilemesi) doğru doz, doğru alet ve doğru zamanda uygulamanın yapılmasıdır. Ergin yumurta parazitoitleri larvalar çıkmadan 5-7 gün önce uçtukları ve çam keseböceği erginleri de uzun bir periyotta yumurta koydukları için parazitoitler sonradan konulan yumurta paketlerini de parazitleyebilirler. Bunun için kimyasal mücadelede zamanlamaya önem verilmeli parazitoit larvalarının yumurta içinde olduğu, zararlı larvalarının ise iki veya üçüncü larva döneminde olduğu periyot tercih edilmelidir. Çalışmanın yürütüldüğü dört ilde de larvaların kese değiştirme ve keseleri terkettiği dönemin iyi takip edilerek keselerin kesilmesi şeklindeki mekanik mücadele uygulaması da sürdürülmeli, böylelikle larva dönemindeki parazit ve predatörlerin etkinliğinden yararlanılmalıdır. Yapılan bu çalışma ile bölgemizdeki çam keseböceği yumurta parazitoitleri, bunların etkili olanları, yumurtaların parazitlenme yüzdeleri ve parazitoitlerin dağılımları, yüksekliğe göre etkinlikleri belirlenmiştir. Çam keseböceğine karşı mekanik+biyolojik mücadelenin doğa dostu bir mücadele yöntemi olması nedeniyle genel mücadele içindeki önemi giderek artacaktır. Bu nedenle hem bölgemizde hem de kızılçamın dolayısıyla çam keseböceğinin yaygın olduğu bölgelerde yumurta parazitoitlerinin ve etkinliklerinin daha detaylı çalışılmasında yarar bulunmaktadır. 39

45 KAYNAKÇA Anonymous, 1993, Orman Bakanlığı Uluslararası Kızılçam Sempozyumu, Bildiriler, Ankara, 828 s. Anonymous, 1988, Orman Böcek ve Hastalıklarıyla Biyolojik Mücadele Semineri, T.C. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Orman Gen. Müd. Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 670 Seri No: 27, Ankara, 200 s. Anonymous, 1998, Çam Keseböceği İle Mücadele, T.C. Orman Bakanlığı Orman Gen. Müd. Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Dairesi Başkanlığı, Tamim No: 6043 Tasnif No: 1713, Ankara, 4 s. Anonymous, 1999, Orman Zararlıları ve Hastalıkları İle Mücadele Faaliyetleri 1999 Yılı Değerlendirme Raporu, T.C. Orman Bakanlığı Orman Gen. Müd. Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Dairesi Başkanlığı, Ankara, 77 s. Atakan, A., 1991, Orman Bölge Müdürlüklerinde 1. ve 2. Derecede Zararlı Böceklerin Biyolojik Devreleri, T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Dairesi Bşk., Yayın No:670, Seri No: 31, 338 s, Ankara. Bellin, S., G.H. Schimidt and E.Douma-Petridou, 1990, Structure, ooparasitoid spectrum and rate of parasitism of egg-batches of Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff) in Greece, J.Appl. Ent. (2):

46 Besçeli, Ö., 1969, Çam Keseböceği (Thaumetopoea pityocampa Schiff.) nin Biyolojisi ve Mücadelesi, Ormancılık Araş.Enst.Yay. Teknik Bülten Serisi No:35, Ankara, 65 s. Çanakçıoğlu, H., 1993, Orman Entomolojisi (Özel Bölüm), İstanbul Üniv. Yayın No: 3623, Or.Fak. Yayın No: 412, İstanbul, 458 s. Halperin, J., 1990, Mass breeding of egg parasitoids (Hym., Chalcididae) of Thaumetopoea wilkinsoni Tams, J.Appl. Ent. 109 (4): Kansu, İ.A., 1994, Genel Entomoloji, Kıvanç Basımevi, Ankara, 426 s. Kornoşor, S., 1986, Orman Park Süs Bitkileri Zararlıları (Bk. 405), Ç.Ü. Zir.Fak. Ders Notu Yayın No: 131, Adana, 189 s. Schimitschek, E., 1953, Türkiye Orman Böcekleri ve Muhiti, Türkiye Orman Entomolojisinin Temelleri (Çev.A.Acatay), İstanbul Üniv. Yayın No: 556, Or.Fak. Yay.No: 24, İstanbul, 471 s. Schmidt, G.H., 1990, The egg-batch of Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff.)(Lep., Thaumetopoeidae): Structure, hatching of the larvae and parasitism in southern Greece, J. Appl. Ent. 110 (3): Tiberi, R., 1990, Egg parasitoids of the pine precessionary caterpillar, Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff) (Lep.,Thaumetopoeidae) in Italy: distribution and activity in different areas, J. Appl. Ent. 110 (1): Tosun, İ., 1975, Akdeniz Bölgesi İğne Yapraklı Ormanlarında Zarar Yapan Böcekler ve Önemli Türlerin Parazit ve Yırtıcıları Üzerinde Araştırmalar, Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayın Sıra No: 612 Seri No: 24, İstanbul, 201 s. 41

47 Tsankov, G., 1990, Egg parasitoids of pine processionary moth, Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff) (Lep.,Thaumetopoeidae) in Bulgaria: Species, importance, biology and behaviour, J.Appl. Ent. 110 (1): Tsankov, G., G.H. Schmidt and P.Mirchev, 1996, Parasitism of egg-batches of pine processionary caterpillar Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff) (Lep.,Thaumetopoeidae) in various regions of Bulgaria, J.Appl. Ent. 120 (2): Yoldaş, Z., 1997, Biyolojik Mücadele (Basılmamış Ders Notları), E.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü. 42