Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I

Transkript

1

2 VI Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I

3 KENT VE SEYYAH: EVLİYA ÇELEBİ NİN GÖZÜYLE İZMİR VE ÇEVRESİ I (EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ NİN İZMİR KISMININ TRANSKRİPSİYONLU, SADELEŞTİRİLMİŞ VE ORİJİNAL METNİ) Editör: Metin EKİCİ Turan GÖKÇE Hazırlayanlar: Abdullah TEMİZKAN Mertcan AKAN 2013-İZMİR

4 II Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I KENT VE SEYYAH: EVLİYA ÇELEBİ NİN GÖZÜYLE İZMİR VE ÇEVRESİ-I (EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ NİN İZMİR KISMININ TRANSKRİPSİYONLU, SADELEŞTİRİLMİŞ VE ORİJİNAL METNİ) Editör: Metin EKİCİ - Turan GÖKÇE Haz rlayanlar: Abdullah TEMİZKAN Mertcan AKAN ISBN: Bu kitab n tüm yay n haklar Metin Ekici ve Turan Gökçe ye aittir. Kitab n tamam ya da hiç bir bölümü yazarlar n n önceden yaz l izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diğer yollarla kaydedilemez, bas lamaz, çoğalt lamaz. Ancak kaynak olarak gösterilebilir. T.C. Kültür ve Turizm Bakanl ğ Sertifika No: Kapak Tasar m : Leyla DURUKAN Bas m Yeri: Ege Üniversitesi Bas mevi Bornova, İzmir Tel: / bsmmd@rektorluk.ege.edu.tr Birinci Bask Nisan 2013 Bask Say s : adet UNESCO Türkiye Milli Komisyonu nun T.C. Kültür ve Turizm Bakanl ğ Sinema Genel Müdürlüğü ve Telif Haklar Genel Müdürlüğü nün Katk lar yla... Ege Üniversitesi Rektörlüğü nün

5 SUNUŞ Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin III T ürk seyahatnâmelerinin çeşitli örnekleri aras nda Evliya Çelebi Seyahatnâmesi en önemli ve en güzel örneği oluşturur. Evliya Çelebi, yaşam n n yaklaş k 50 y ll k bir bölümünü seyahat ile geçirmiş ve gezip gördüğü, duyup dinlediği, okuyup bilgi edindiği yerler ve o yerlerde yaşayanlar hakk ndaki düşüncelerini özel bir üslupla kaleme ald ğ 10 ciltlik seyahatnâmesinde bize kültürel bir miras olarak b rakm şt r. Evliya Çelebi sadece kent merkezlerini gezip araşt rmam ş; siyasal, ekonomik ve kültürel bak mdan önemli gördüğü ve kent merkezlerindeki kültür ve sanat yaşam na canl l k katan bütün yerleşim birimlerini tan tmaya çal şm şt r. Seyahatnâme de, çok yönlü olarak tan t lan kentlerden biri de İzmir ve çevresindeki yerleşim birimleridir. Evliya Çelebi, 1671 y l nda Bergama, Menemen, Foça güzergâh n izleyerek İzmir kent merkezine gelip İzmir i gezmiş; Urla, Karaburun, Çeşme, S ğac k, Seferihisar, Selçuk, Tire, Bay nd r ve Birgi yi ziyaret ettikten sonra, Ayd n a doğru yolculuğuna devam etmiştir. Seyahatnâme de; İzmir ve çevresinin tarihi, coğrafî ve kültürel durumu hakk nda ayr nt l ve bir o kadar da renkli ve canl bilgi vermiştir. Ege Üniversitesi akademisyenleri, sağl k ve fen bilimleri alanlar ndaki bilimsel çal şmalar n çağdaş bir anlay şla gerçekleştirdikleri gibi; sosyal bilimler alan nda da ayn anlay şla araşt rmalar n sürdürmektedirler. Üniversitemizin; halk bilimi, dil bilimi, sanat tarihi, tarih, müzik ve iletişim alanlar nda toplumsal sorumluluk anlay ş na dayal pek çok araşt rma yap lmaktad r. Kültürel Miras Koruma ve Yaşatma anlay ş na sahip olarak araşt rma yürüten Üniversitemiz akademisyenlerinin, disiplinler aras bir ekip çal şmas yla gerçekleştirdikleri Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi adl proje, Evliya Çelebi nin b rakt ğ kültürel mirasa İzmir ve Ege Üniversitesi penceresinden bakmay sağlamaktad r. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi dikkatli bir şekilde okunduğunda, bize kent kimliği hakk nda bilgi vermekte ve İzmirli olman n neleri kapsad ğ hakk nda örnekler sunmaktad r. Eğer bu örnekler güncellenerek yeniden değerlendirilirse, kent kimliğini h zla anlamak ve bu kimliğe sahip ç kmak mümkündür. Evliya Çelebi nin tarihsel ve kültürel üslubuyla İzmir i tan t m, Üniversitemizde edinilen birikimin paylaş m ve birbirine kat l m yla bu kültürel mirasa uygun biçimde günümüz okuyucusu ve izleyicisinin zevkle okuyup izleyebileceği bir tatla sunulmuştur. Evliya Çelebi nin

6 IV Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I İzmir ve çevresindeki güzergâh n n haritas n n da yer ald ğ 3 ciltlik kitap ve bir belgesel filmle ile tamamlanan proje sayesinde, 400 y l öncesinin İzmir i ile bugünün İzmir i, dün, bugün ve yar n birlikte görme düşüncesiyle birbirine bağlanmaktad r. Proje sonucu oluşan bu 3 ciltlik kitap ve belgesel film İzmir kent merkezi ve çevresindeki kültürü, kalbi İzmir ve Ege de kalanlarla paylaşmaktad r. Beğeniyle okuyacağ n z ve izleyeceğiniz bu tarihsel ve güncel yolculuk hikâyesi, Ege Üniversitesi nin sizlere bilimsel ve kültürel bir armağan d r. Bu armağan n EXPO 2020 Aday Şehir İzmir çal şmalar na da çok önemli katk lar olacağ na inan yorum. Bu projede görev alan Türk Dünyas Araşt rmalar Enstitüsü ve diğer birimlerde çal şan akademisyen arkadaşlar ma ve bu projenin gerçekleşmesine katk sağlayan tüm kurum ve kuruluşlara teşekkür ediyor, sayg lar sunuyorum. Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Ege Üniversitesi Rektörü

7 Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin V İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... VII TRANSKRİPSİYON VE SADELEŞTİRME HAKKINDA AÇIKLAMALAR... XI EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ NİN İZMİR KISMININ TRANSKRİPSİYONLU VE SADELEŞTİRİLMİŞ METNİ...1 Ulu Kale nin Yani Nif Şehrinin Özellikleri... 3 Bergama Kalesi nin Özellikleri... 7 Melemen Güzel Hisar n n Özellikleri Kara Foça Kalesi nin ve Şehrinin Özellikleri Eski Melemen Şehri, Tarhaniye Vilayeti nin Özellikleri Geçit Kalesi Halkal p nar Mesiregâh Büyük ve Eski Şehir İzmir Kalesi nin Özellikleri Deniz Kalesi nin Özellikleri Sancakburnu Kalesi nin Özellikleri Urla Kalesi nin Özellikleri Karaburun Kasabas Çeşme Kasabas n n Güzel İnşa Edilmiş Kalesi nin Özellikleri S ğac k Kalesi nin Özellikleri Sivrihisar Şehrinin Özellikleri Cumaâbad Kasabas n n Özellikleri Cemşîd in Taht Kadîm Ayasuluk Kalesi nin Özellikleri Eski Başkent ve Büyük Şehir Sire Binas Yani Korunakl Büyük Şehir Tire Kara Kad Kasabas n n Özellikleri Bay nd r Kasabas n n Özellikleri Eski Birgi Kalesi nin Özellikleri Bozdağ Yaylas n n Özellikleri Keles Kazas n n Özellikleri Balyambolu Kazas n n Özellikleri EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ NİN İZMİR KISMININ ORİJİNAL METNİ DİZİN...161

8 VI Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I

9 Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin VII ÖNSÖZ E vliya Çelebi nin muazzam eseri Seyahatnâme önemli bir tarihî kaynak olmas n n yan nda, Türk kültürünün somut ve somut olmayan kültürel miras hakk nda bilgi veren en değerli kaynaklardan biridir. Evliya Çelebi, Seyahatnâmesi nde pek çok kültür merkezine yer vermiştir. Bunlardan biri de İzmir ili ve çevresidir. Evliya Çelebi, İzmir ziyareti s ras nda; mekânlar, tarihî, coğrafî özellikler, iklim ve bitki örtüsünden bahsetmenin yan nda gezdiği yerlerde yaşayan insanlar n gelenek ve göreneklerinden giysilerine; yaşad klar iç mekanlar n özelliklerinden yemeklerine kadar somut ve somut olmayan kültürel miras hakk nda bilgi vermiştir. Seyahatnâme nin, somut ve somut olmayan kültürel miras içeren yap s, farkl alanlardan uzmanlar taraf ndan, disiplinler aras bir ekip çal şmas yla incelemeyi gerektirmiştir. Bu bak ş aç s yla yürütülen Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi adl proje, Evliya Çelebi nin dünyas na İzmir penceresinden bakmak ve Seyahatnâme nin İzmir k sm nda yer alan unsurlar disiplinler aras bir yaklaş mla incelemek amac yla bir araya gelmiş; Halk Bilimi, Tarih, Coğrafya, Dil Bilimi, Sanat Tarihi ve İletişim alanlar ndan araşt rmac lar n ortak çal şmas d r. Bir üniversitede farkl alanlarda elde edilen deneyim ve bilgi birikiminin paylaş lmas son derece önemlidir. Bu anlay şla gerçekleştirdiğimiz Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi Projesi nin öncelikli amac, Evliya Çelebi nin eseri ve onun anlatt ğ Şehr-i İzmir i yeni bir bak ş aç s yla tan tmakt r. Projenin bir diğer amac ise, İzmir ve çevresinin Seyahatnâme de yer alan doğal kültür varl klar ve kent imgelerinin tespit edilmesi ve bunlar n kentin markalaşmas n desteklemek için kullan lmas n sağlamakt r. Projede; Evliya Çelebi Seyahatnâmesi nin orijinal metinlerine ulaş lm ş, Seyahatnâme nin İzmir k sm Pertev Paşa Nüshas esas al nmak suretiyle diğer nüshalarla karş laşt r larak okunmuş, günümüz okuyucusunun metni rahatl kla anlayabilmesi için aç klamalarla Osmanl Türkçesinden Türkiye Türkçesine de aktar lm şt r. Konuyla ilgili kaynak tarama çal şmas n n ard ndan, Seyahatnâme metni incelenmiş ve Evliya Çelebi nin İzmir güzergâh nda bulunan şehir merkezi ve onbir ilçede alan araşt rmas yap lm şt r. Alan araşt rmas nda elde edilen sözlü ve görsel kültür unsurlar elektronik ortama aktar larak bir arşiv oluşturulmuştur. Alan araşt rmas nda; belediyeler, sivil toplum kuruluşlar ve çeşitli turizm şirketleriyle temasa geçilerek, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi nden hareketle, İzmir in kültürel değerlerinin markalaşmas ve kentin çeşitli değerleriyle turistik cazibe haline getirilmesi için önerilerde bulunulmuştur. Evliya Çelebi nin Seyahatnâme de anlatt ğ İzmir ve çevresiyle ilgili k s mla ilgili olarak üç ciltlik bir çal şma haz rlanm ş; çal şman n I. cildinde; transkripsiyonlu, sadeleştirilmiş ve orijinal metne yer verilerek okuyucunun hem Evliya Çelebi üslubunun tad na varmas hem de metni kolayca anlamas sağlanmaya çal ş lm şt r. Çal şman n II. cildinde ise; alan araşt rmalar s ras nda araşt rma ekibi taraf ndan çekilen fotoğraflardan oluşan bir albüm yer almaktad r. Bu albüm, Evliya Çelebi nin Seyahatnâme de anlatt ğ İzmir ve çevresinin görsel kayd ve onun yol hikayeleri nin sözel bir anlat m ndan oluşmaktad r.

10 VIII Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I Çal şman n III. cildinde; bu projede yer alan araşt rmac lar n kendi bilimsel alanlar n n gerektirdiği yaklaş mla yazd klar makaleler yer almaktad r. Bu k s mda; Evliya Çelebi Seyahatnâmesi nin kaynaklar, Seyahatnâme deki yer adlar, mimari eserler, sözlü kültür ürünleri, tarihi olaylar ve Seyahatnâme nin yaz ld ğ dönemdeki toplumsal yap yla ilgili incelemelere yer verilmiştir. Çal şma, Yard. Doç. Dr. Murat Ünal taraf ndan haz rlanan Belgesel ve Dr. Beycan Hocaoğlu taraf ndan haz rlanan Harita ile tamamlanm şt r. Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi Projesi ne başlang c ndan itibaren destek veren; Ege Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araşt rma Projeleri Şube Müdürlüğü, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu ve Somut Olmayan Kültürel Miras Komitesi, Kültür ve Turizm Bakanl ğ Telif Haklar Genel Müdürlüğü, Kültür ve Turizm Bakanl ğ Sinema Genel Müdürlüğü ve Kültür ve Turizm Bakanl ğ Araşt rma ve Eğitim Genel Müdürlüğü ve Milli Piyango İdaresi Genel Müdürlüğü ne teşekkür ederiz. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi yle ilgili metin yay nlar n n başlamas n sağlayan değerli bilim insanlar Orhan Şaik Gökyay ve Yücel Dağl y rahmetle an yor, bu çal şmalar n devam n büyük bir gayretle gerçekleştiren Seyit Ali Kahraman a, Seyahatnâme yle ilgili temel kaynaklar yay nlayan Yap Kredi Kültür Sanat Yay nc l k a ve YKY editörü ve dan şman M. Sabri Koz a ve de bu konudaki yol gösterici çal şmalar nedeniyle Robert Dankoff, Nuran Tezcan ve Semih Tezcan a teşekkür ederiz. Ayr ca; E.Ü. Türk Dünyas Araşt rmalar Enstitüsü Müdürlüğü ve Türk Halk Bilimi Anabilim Dal Yüksek Lisans ve Doktora öğrencileri, E.Ü. Sağl k, Kültür ve Spor Daire Başkanl ğ ve Daire Başkan Uzm. Dr. E. Figen İnan, TRT Turizm ve Belgesel Kanal Koordinatörlüğü, Atlas Dergisi Genel Yay n Yönetmeni Özcan Yüksek, Prof. Dr. Fikret Türkmen, Prof. Dr. Rahmi Hüseyin Ünal, Seferihisar Belediye Başkan Tunç Soyer, Menemen Belediye Başkan Tahir Şahin, Tire Belediye Başkan Tayfur Çiçek, Mordoğan Belediye Başkan Ahmet Çak r, Tire Kültür Derneği, Beyler Köyü Muhtar, Doğa Köyü Muhtar, Menemen in Sesi Gazetesi Haber Müdürü Hüsamettin Doğan, Müesser Aktaş Etnografya Evi, Küpçü Kardeşler Testi İmalathanesi, Boncuk Ustas Mahmut Sür, Nafiz Ulusan ve Ahmet Koç a verdikleri destekler için teşekkür ederiz. Prof. Dr. Metin EKİCİ

11 Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin IX PROJE ARAŞTIRMACILARI Proje Yöneticileri: Prof. Dr. Metin EKİCİ Prof. Dr. Turan GÖKÇE Belgesel Çekimi: Yard. Doç. Dr. Murat ÜNAL Öğr. Gör. Ferruh ÖZDİNÇER Tarih: Prof. Dr. Turan GÖKÇE Doç. Dr. Abdullah TEMİZKAN Ar. Gör. Mertcan AKAN Halk Bilimi: Prof. Dr. Metin EKİCİ Yard. Doç. Dr. P nar FEDAKÂR Ar. Gör. Gonca KUZAY DEMİR Ana KILIÇ Betül Havva YILMAZ Dil: Yard. Doç. Dr. İbrahim ŞAHİN Şima DOĞAN Sanat Tarihi: Yard. Doç. Dr. Ersel ÇAĞLITÜTÜNCİGİL Hamiteza SOHRABİUBAD Coğrafya: Öğr. Gör. Beycan HOCAOĞLU (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Halk Bilimi ABD Bşk.) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Tarihi ABD Bşk.) (E.Ü. İletişim Fak. Radyo Televizyon Sinema Bölümü) (E.Ü. Devlet Türk Musikisi Konservatuar Türk Halk Oyunlar Böl.) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Tarihi ABD Bşk.) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Tarihi ABD) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Tarihi ABD) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Dün. Ed. ABD Bşk.) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Halk Bilimi ABD) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Halk Bilimi ABD Doktora Öğr.) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Halk Bilimi ABD Doktora Öğr.) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Halk Bilimi ABD Yüksek Lisans Öğr.) (E.Ü, Türk Dün. Ar. Enst. Türk Dili ve Lehçeleri ABD) (E.Ü, Türk Dün. Ar. Enst. Türk Dili ve Lehçeleri ABD Yük. Lis. Öğr.) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Sanat ABD) (E.Ü. Türk Dün. Ar. Enst. Türk Sanat ABD Yük. Lis.Öğr.) (E.Ü. Edebiyat Fak. Coğrafya Böl.)

12 X Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I

13 Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin XI TRANSKRİPSİYON VE SADELEŞTİRME HAKKINDA AÇIKLAMALAR Bu çal şma, Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi adl ve disiplinler aras işbirliği ile gerçekleştirilen araşt rman n bir k sm n oluşturmaktad r. Bu ciltte, Seyahatnâme nin Evliya Çelebi nin Hac yolculuğunu ihtiva eden dokuzuncu cildinin bugünkü İzmir Vilayeti ile ilgili bölümünün transkripsiyonu yap larak, genel okuyucu kitlesinin anlayabileceği düzeyde Türkiye Türkçesine aktar lm şt r. Evliya Çelebi nin Hac yolculuğu güzergâh üzerinde olmakla beraber, bu projenin İzmir il merkezi ve bağl ilçeleriyle s n rl olmas ndan dolay Sak z Adas, Kuş Adas ve Söke gibi k s mlar transkripsiyonlu ve sadeleştirilmiş metne dâhil edilmemiştir. Transkripsiyonlu metnin inşas nda; Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa bölümü, 642 numarada kay tl yazma esas al nm ş olup, bu nüsha Pertev Paşa Nüshas ad yla an lm şt r. Elde edilen metin, yine ayn kütüphanenin Hac Beşir Ağa bölümünde, 452 numarada bulunan yazma Hac Beşir Ağa Nüshas ve Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi, Bağdat Köşkü 304 numarada kay tl nüsha Y ld z Nüshas ile karş laşt r larak, üç metin aras nda tespit edilen farkl l klar da gerek transkripsiyonlu gerekse sadeleştirilmiş metinde gösterilmiştir. Metin transkripsiyon kurallar n n tam olarak uygulanmas yla haz rlanan karş laşt rmal metinde, Evliya Çelebi nin yazmay p boş b rakt ğ tarih, isim vb. gibi ibareler (---) şeklinde gösterilmiştir. Orijinal metinde k rm z mürekkeple yaz lm ş olan başl k vb. gibi ifadeler ise koyu karakterler kullan larak gösterilmiştir. Yukar da da ifade edildiği üzere, transkripsiyonlu metnin oluşturulmas nda Pertev Paşa nüshas esas al nmakla beraber, Hac Beşir Ağa ve Y ld z nüshalar aras ndaki farkl l klar aç klama için konulan dipnotlarda nüshas nda şu şekilde yer almaktad r ifadesiyle gösterilmiştir. Metinde tespit edilen imlâ yanl şlar ve derkenar şeklinde orijinal metinde sayfa kenarlar na ilave edilmiş olan notlar da dipnotlarda aç klanm şt r. Hiçbir şekilde ilave ya da ç karma yap lmam ş olan metnin muhtelif k s mlar nda zikredilmiş olan ayet ve hadisler, metin içerisinde Arapça orijinalinin transkripsiyonlu yaz m ile verilmiş, ilgili dipnotta da ait olduğu sure ad ve numaras ile birlikte Türkçe mealleri belirtilmiştir. Çal şman n ikinci aşamas nda, metnin sadeleştirilerek Türkiye Türkçesine aktar lmas s ras nda herhangi bir anlam kayb na yol açmamaya azami ölçüde dikkat gösterilmiştir. Genel okuyucu kitlesinin anlayabileceği düzeyde sadeleştirme yap l rken, metinde kullan lm ş olan kelimelerin Arapça ya da Farsça kökenli olmas na değil, Türkiye Türkçesinde kullan l p kullan lmamas na dikkat edilmiştir. Türkiye Türkçesinde varl ğ n devam ettirmekle beraber, telaffuz farkl l ğ bulunan kelimelerin bugünkü söyleyiş şekilleri esas al nm şt r. Evliya Çelebi nin mükemmel üslubunu k smen zay flatmakla beraber, metni daha kolay anlaş labilir hale getirmek için uzun cümlelerin bölünerek Türkiye Türkçesine aktar lmas bir zorunluluk olmuştur. Metin içerisinde gerekli yerlerde günümüz imlas na uygun noktalama işaretleri kullan lm ş, şah s isimleri de günümüz imlas na göre büyük harflerle yaz lm şt r. Metinde zikredilen beyit ve kitabe gibi ifadeler italik karakterde transkripsiyon alfabesi ile gösterilmiş, bu ifadelerin sadeleştirilmiş şekilleri dipnotlarda verilmiştir. Metinde

14 XII Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I kullan lan, ancak günümüzde yayg n olarak bilinmeyen terimler ve baz ifadeler de dipnotlarla aç klanm şt r. Ayr ca metinde yer alan hicrî tarihlerin miladî karş l klar ve kullan lan ölçü birimlerinin de güncel karş l klar verilmiştir. Son olarak metnin genelinde kullan lan ince é harfleri i harfi şeklinde belirtilmiştir. Çal şmada transkripsiyonlu ve sadeleştirilmiş metinler karş l kl sayfalarda verilmiş ve orijinal metnin varak numaras [ ] içinde gösterilmiştir. Transkripsiyonlu ve sadeleştirilmiş metnin daha kolay okunmas n sağlamak amac yla yaz karakterleri büyütülmüş, bu nedenle sayfa yap s na s ğmayan metinler ikiye bölünerek [21a-1] ve [21a-2] örneğinde olduğu gibi varak ve sayfa numaras ndan sonra 1 ve 2 şeklinde numaralarla gösterilmiştir. Transkripsiyon ve Türkiye Türkçesine aktarma çal şmalar n n her aşamas nda titiz çal şmalar yla metnin yaz m ve sadeleştirilmesine katk sağlayan Hamidreza Sahrabiabad a ve Dr. Özer Küpeli ye teşekkür ederiz. Ayr ca gerek alan araşt rmas, gerekse metnin transkripsiyonu ve sadeleştirilmesi sürecinde bir atölye çal şmas şeklinde yürüttüğümüz mesaiye ciddi katk sağlayan isimlerini zikredemediğimiz bütün çal şma arkadaşlar m z ve öğrencilerimize de teşekkür ederiz.

15 Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin 1 EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ NİN İZMİR KISMININ TRANSKRİPSİYONLU VE SADELEŞTİRİLMİŞ METNİ

16 2 Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I [P 17a] evãàf- úalèa-i münîf ya nî şehr-i nif iskender-i kübràèaãr nda úaydefà binàs d r niçe düvel destine girüp baèdehu sene (---) tàrîòinde ãaròàn baba sulùàn úuùbiyyete úadem baãm ş ulu sulùànd r Àn ñ zamàn- saèàdetinde be-dest-i hac emet beg fetóidir ümerà-y ãaròàn baysulùând r baèdehu sene (---) tàrîòinde Àl-i oåmàniyândan àâzî òudàvendigâr nàm yla muúalleb olàn sulùàn muràd- evvel fetóidir kütàhiyye eyàletinde ãàróànlivàs paşas n ñ òàãã d r voyvadas óàkimdir ve yüz elli aúçe şerîf úaøàd r ve nàóiyesi yetmiş úuràd r ketòudàyeri ve yeñiçeri serdàr vàrd r làkin müftîsi ve naúîbi yoúdur ve kalèas bir yalç n úaya üzre şekl-i muòammes iki úapul şeddàdî binàd r ve dà iren màdàr cirmi iki biñ iki yüz ad md r ve içinde bir úaç òàneler vàrd r ve úalèa içinde ve alt ndaki úayalardan ùulÿè eden Àb- óayàtlar cümle aşaà şehre ve bàà u bààçelere taúsim olup müstevlî olup Àsiyâb- màlarda cereyân eder Àb- hayàtd r kim óuøÿr ile içinden üç ùàş ç úaramazlar tà bu mertebe buz pàresi Àb- bàriddir ve aşaà varoş ãàfî úayalar içre ve dere ve depe 1 içre vàúiè olmuşdur ve èaôîm d raòt- seràmedler içre bàà- irem-miåàl bir şîrîn úaãabad r ve şehr-i marmara-miåàl bu daòî bir kûh- bàlân ñ dàmenindedir cümle evleri şimàle nàô rd r bu şehir şarúdan àarba ùÿlânîce vàúiè olmuşdur ve cümle biñ 1 Y ld z ve Hac Beşir Ağa, depeler.

17 Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin 3 ULU KALE NİN YANİ NİF 2 ŞEHRİNİN ÖZELLİKLERİ: [P 17a] Büyük İskender devrinde, Kaydefa n n binas d r. Nice devletlerin eline geçmiş, daha sonra ( ) tarihinde kutbiyet makam na 3 ulaşm ş ulu Sarhan Baba Sultan zaman nda Sarhan Bay Sultan n beylerinden Hac Emed Bey taraf ndan fethedilmiştir. Daha sonra ( ) tarihinde Âl-i Osman dan Gazi Hüdavendigar lakab yla bilinen Sultan I. Murad n fethidir. Kütahya eyaletindeki Saruhan vilayeti paşas n n hass d r 4. Voyvoda taraf ndan hükmedilen yüz elli akçelik şerif kazad r. 5 Nahiyesi yetmiş köyden oluşmaktad r. Kethüdayeri ve Yeniçeri serdar vard r ancak müftüsü ve nakibi yoktur. Yalç n bir kaya üzerinde beşgen planl, iki kap l ve sağlam surlarla sar lm ş kalesinin çevresi iki bin iki yüz ad md r. 6 İçerisinde birkaç ev bulunmaktad r. Kale içindeki kayalar n alt ndan ç kan sular tamamen aşağ daki şehre, bağ ve bahçelere dağ l p-yay lan, su değirmeni arklar nda akan ab- hayatt r. 7 Öyle ki, huzur ile içinden üç taş ç kar lamayacak kadar soğuk sular vard r. Aşağ varoş tamamen kayalar, dereler ve tepeler içerisine kurulmuştur. Ulu gölgeli ağaçlar aras nda cennet bağlar na benzeyen şirin bir kasabad r. Marmara şehri gibi buras da yüksek bir dağ n eteğindedir. Doğudan bat ya doğru uzanan bu şehrin evlerinin tamam kuzeye bakmaktad r. Toplam bin iki yüz 2 Bugünkü Kemalpaşa ilçesidir. 3 Tasavvuf geleneğinde makamlar n en yükseği ve son merhalesidir. 4 Y ll k geliri yüz bin akçenin üzerinde olan ve hanedan mensuplar ile vezir, beylerbeyi ve sancakbeyi gibi yüksek devlet görevlilerine verilen dirlik topraklar. 5 Osmanl taşra teşkilat nda merkezî konumda bulunan kazalar için kullan lan tabir. 6 Eskiden kullan lan bir uzunluk ölçü birimidir. Bazen kaynaklarda hatve olarak da geçer. Bir ad m at şta iki ayak aras ndaki mesafedir. Osmanl döneminde kale surlar n n çevresi genellikle ad m olarak belirtilirdi. Bir ad m cm kabul edilmektedir. 7 Ölümsüzlük suyu, can p nar anlam ndaki bu kelime içimi kolay ve lezzetli sular tarif etmek için seyyah n s kl kla kulland ğ bir tabirdir.

18 4 Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I [P 17b-1] iki yüz kiremit örtülü òànelerdir ve biñ òàne miúdàr bàà u bààçesi ve degirmànlar ile muèaùùal ve óaràb olmada evleri vàr ammà maèmÿr olanlar sekiz maóalle ve ùoúuz mióràbd r cümleden cemàèati çoú çàrşÿ içinde emet beg càmièi ùarz- úadîmdir úapus üzre temdîd olunan tàrîhi bÿdur èàmirahu el-èabdü l-faúîr el-óàcc emet bin èoåmànd r ve úapus ceviz aààc levóas ndan faòrî oymas -miåàl naúş- bÿúalemÿn- è bret-nümÿn bàb- muãannaèd r kim òudà èàlimdir cemîè ressàm ve zerger úalemkârlar buña mànend bir úapu naúş- bihzàd etmege úàdir degillerdir her bir rÿmî ve islimîleri 8 ve àayri şükûfeleri biri biri içre úat-ender-úat göstermiş kim vàcibü s-seyr bir bàb- kebîrdir misli ú r m diyàr nda kefe úalèas n ñ ùop úapus ndan içeri girdikde úulle úapus càmièiniñ úapus ola ol daòi è bret-nümà bàb- muãannaèd r ve óareminiñ ortas nda bir muãannaè Àbdest òavz vàrd r ehl-i nif tecdîd-i vuøÿè iderler ve bu càmièin ãolunda çàrşÿya inecek yedi úademe ùàş nerdübànl óarem úapus d r ve kârgîr minàresi ààyet mevzÿndur ve iki óammàm ve ú rú dükkàn var ve càmièin åol ùaraf ndaki meydànda bir óavø- èaôîm ortas nda bir èamÿd- müntehà üzre bir şàzrevàn úadehi var bu daòi è bret-nümàd r kim úadehin cànib-i erbaèas ndan ú rú elli yerden úol úal nl à Àb- raúîúler aşaà óavô- kebîr içre selsebîl-àsà cereyàn idüp eùràf ndaki ãoffalar üzre sàkin olan èuşşàúàn kesb-i hevâ idüb ãafà vü sürÿr iderler ve bu óavô ñ cànib-i erbaèas nda eflâke úadd-i bàlâ çekmiş èaôîm ç nàr- sàyedàrlar var kim ô llinden zemîne ÀãlÀ şems óaràreti te sîr etmeyüp úoyàò- iremezàt-miåàl bir teferrücgâh yerdir daòi eùràf nda càmièe muùùaã l ma mÿr u müzeyyen mecmaèu l-è rfàn úahveòàneler ve gayri dekàkînler vàrd r elóàã l hemàn nif şehri bu cày- dilküşâdan è bàretdir ve şehriniñ Àb [u] hevàs meşhÿrdur ve ãuleóà-y ümmetden ahàlîsi èilm ile maèmÿrdur ammà òalú ol úadar anúà degillerdir bir alay úanàèat ãàóibi faúr [u] fâúada àarîb-dost Àdemlerdir andan cànib-i àarba bàà- iremler içre bir buçuk sàèat úarye-i ulucaúl bu úaryeye úarîb izmir şehrine gider ãâbÿnc beli ãol cànibimizde úalup maòÿf u muóàùara bel olmaàile bu úarye-i ulucaúl ya gelindi bir úayal dàà eteginde seksen evli bàà u bààçeli ve kiremit ve ùopraú örtülü evlerdir ve bir óammàm ve bir kiremit örtülü càmièi var úapus üzre tàrîòi budur etdi ióyà bu maúàm òayr içün dervîş Ààa óaú ùaèàlâ cennet içre óÿrîler vere aña hàtif-i àaybî dedi iòyàs n ñ tàrîòini bàrekallàh ne metîn oldu diyesiz siz buña sene Hac Beşir Ağa, islimîler.

19 Transkripsiyonlu, Sadeleştirilmiş ve Orijinal Metin 5 [P 17b-1] kiremit örtülü ev vard r. Bu evlerden yaklaş k 1000 kadar bağl ve bahçelidir. Ayr ca değirmenler de vard r. Harap vaziyetteki terk edilmiş evler bulunmas na rağmen 8 mahallesi oldukça bak ml d r. 9 adet camisi vard r. Bunlardan cemaati en fazla olan eski usulde inşa edilmiş olan Emed Bey Camisi dir. Kap s üzerinde şöyle tarih düşülmüştür. èámirahu el-èabdü l-faúîr el-óàcc emet bin èoåmànd r. 9 kap s ceviz ağac levhas ndan fahri oymas 10 gibi nak şlar renk değiştiren ibret verici güzellikte öyle sanatl bir kap d r ki, Allah biliyor bütün ressamlar ve kuyumcu kalem ustalar buna denk bihzad nak şl 11 bir kap yapmaya kadir değillerdir. Her biri Rûmî ve İslimî 12 tarz nda işlenmiş birbirinin içerisine geçen kat kat çiçek motifleri ile bezenmiş görülmesi gereken büyük bir kap d r. Benzeri ancak K r m diyar ndaki Kefe kalesinin top kap s ndan içeri girildiğinde Kule Kap s Camisi nin kap s nda görülebilir. O da ibret verici derecede sanatl bir kap d r ve hareminin 13 ortas nda sanatl bir abdest havuzu vard r. Nif halk burada abdest tazeler. Caminin solunda çarş ya inen yedi basamakl taş merdivene aç lan harem kap s vard r. Kârgir minaresi gayet muntazamd r. İki hamam ve k rk dükkân vard r. Caminin sol taraf ndaki meydanda büyük bir havuzun ortas nda bir kaide üzerinde şad rvan kadehi 14 bulunmaktad r. Bu da son derece ilgi çekicidir; bu kadehin dört taraf ndan k rk elli yerden, kol kal nl ğ nda su bukleleri aşağ daki büyük havuzun içerisine ak p etraf ndaki sofalarda oturan âş klar hava al p sefa sürerlerdi. Ve bu havuzun dört bir taraf nda göklere uzanan öyle gölgeli ç narlar vard r ki asla zemine güneş ş klar n n tesir etmediği bir dinlenme yeridir. Etraf nda camiye bitişik, bak ml, süslü irfan sahiplerinin buluştuğu kahvehaneler ve başka dükkânlar vard r. Sonuç olarak bu Nif şehri kalbe ferahl k veren cennet bahçelerinden ibarettir. Şehrin havas ve suyu meşhurdur. Ahalisinin salih ümmeti ilim ile donanm şt r. Ancak halk o kadar donan ml değildir. Bir alay fikir sahibi fakir ve garip dostu insanlard r. Buradan bat yönünde cennet bahçeleri içerisinden bir buçuk saat mesafede Ulucakl Köyü ne ulaş lmaktad r. Bu köyün yak n ndan İzmir şehrine giden ve son derece tehlikeli bir yer olduğu için Sabuncubeli ni sol taraf m za alarak Ulucakl ya ulaşt k. Kayal bir dağ n eteğinde seksen evli, bağl -bahçeli, kiremit ve toprak örtülü evleri, bir hamam ve bir kiremit örtülü camisi vard r. Caminin kap s n n üzerine şöyle tarih düşürülmüştür: Etdi ióyà bu maúàm òayr içün dervîş Ààa óaú ùaèàlâ cennet içre óÿrîler vere aña hàtif-i àaybî dedi iòyàs n ñ tàrîòini bàrekallàh ne metîn oldu diyesiz siz buña - sene Allah n fakir kulu Osman oğlu Hac Emed in imaretidir. 10 Türkiye'de kâğ t oyma sanat n n en önemli isimlerinden biri olan Bursal Fahri Dede (Ö. 1618) isimli zattan ad n alm ş incelikli bir kâğ t oyma türü. 11 İran'da yaşam ş ve çağ n n en büyük minyatür sanatç s olan Kemaleddin Behzad' n (Ö ) üslubu için kullan lm şt r. Bihzad nakş terimi divan şiirinde de yer al r. 12 Anadolu Selçuklular n n stilize ettiği filiz, yaprak ve hayvan motiflerinden oluşmuş k vr ml süsleme. 13 Caminin namaz k l nan kapal k sm na verilen ad. 14 F sk ye. 15 Derviş Ağa hay r için bu makam ihya etdi. Hak te ala ona cennet içerisinde huriler versin. Hatif-i Gaybi binan n yap l ş na şu tarihi düşürmüştür: barekallah ne metin oldu diyesiz siz buna. ( ) [Yap n n tarihi son m srada ebced hesab ile verilmiştir.]

20 6 Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I [P 17b-2] Àndan yine àarba yoúuş yuúàru şehzàde yaylas n Àşup anda çad r m z bir Àb- óayàt kenàr nda úurup mekå idüp yayla çobanlar ndan bir semiz úuzu Àlÿp bî-pâk [ü] bîpervà kebàb idüp zevú [u] ãafà etdik ammà àarîb ü èacîb yaylad r óàlâ selàùîn-i selefleriñ saràylar ve úaãr- èàlîleri esàslar ôàhirdir zîrà mülÿk- selef şehzàdeleri maènisada óàkimü l-vaút iken bu yaylay teferrücgâh idinüb beş alt Ày sàkin olurlar imiş müverriòàn- rÿm màbeyninde bu yaylan ñ nàm na sÿsen-d ràz yaylas demek ile maèrÿf yaylad r óaúîúatü l-óàl èacà ib uzun sÿsen şükûfeleri olur kim ràyióa-i ùayyibesinden Àdemiñ dimàà muèaùùar olur ve lâlesi memdÿó- Àlemdir ãoàan ñ rÿma hedàyâ götürürler şükÿfe bîràyióa iken mücerred óüsn-i eşkâli ve maóbÿb nümàyişi olduà yçün meràÿbdur rÿmuñ ôurefàlar ndan balaùl ãolaú ve çelebi cüce bir maènisa åoàan ñ on àuruşa alm şlard r gerçi 16 monlà çelebi lâlesi gibi seràmed olmaz ammà daòi şîrîn ve òoşbÿy aómergÿn ve müdevverü ş-şekl ü úaùîfe-miåàl óavl bir laèlî lâle 17 ve bunda olan Àb- óayàt enhàr- càriyeler meger bingöl yaylas nda ola el-óàã l bunda kâmil dörd sàèat zevú [u] ãafà idüp yoúuş aşaà sengistàn ãaèb yollar ile üç sàèatde nüzÿl idüp bir boààz aàz nda úarye-i úaraúoca ú rú òàneli ve bàà u bààçeli maèmÿr köydür úara úoca sulùàn bu úarye içre yayla boàaz aàz nda bir úubbe içre medfÿndur Àndan cànib-i şarúa kâmil bir sàèat bààlar ve bààçeler içre èubÿr iderek maènisa maóallelerinden úaraköy içinden güzer idüp [P 20b] evãàf- úalèa-i beràama úaydefà melikeniñ binàs d r sene (---) tàrîòinde orhàn ààzî fetóidir 18 bedest-i (---) paşa kütàhiyye eyàletinde òudàvendigàr sancàà òàkinde paşa òàãã olÿp voyvadas óükm-i óükÿmàt ider ve yüz elli aúçe úaøàd r nàhiyesi (---) úuràd r ve kethudàyeri ve serdàr vard r ammà müftîsi ve naúîbi yoúdur ammà sene (---) tàrîòinde ilyàs paşa åulùàn muràd- ràbièe èàsî olÿp óaúîrden uluca hemşîremiz an ñ nàmzàd nda iken Àsî olunca peder hemşîremizi vermede tereddüd idüp inàd u muòàlefet idince hemàn ellez paşa maènisa şehrinden elli bayràú sekbàn ve ãar ca óaşaràt ile imàm ñ ve aèyàn- vilàyet èulemàlar ñ ve ketòudàs n lààr ile kütàhiyyeye gönderüp èale làafle òànemiz baãd rup peder bààà firàr idüp ol sàèat hemşîreyi cümle cevàhir cihàziyle Àlÿp hemşîreyi èarabalar ile götürüp ãand úl ãaóràs ndaki çiftligimizden yedi biñ úoyun ve üç yüz úÿlÿnlu ú ãràú ve Àt ve àayri óayvànàtlar èalà ùarîú 16 Hac Beşir Ağa, óattà. 17 Bu k s m derkenara yaz lm şt r. 18 Y ld z nüshas nda bu k s mda bir boşluk b rak lm şt r.