PSĠKOLOJĠK DANIġMANLAR ĠÇĠN ETĠK VE YASAL KONULAR

Transkript

1 PSĠKOLOJĠK DANIġMANLAR ĠÇĠN ETĠK VE YASAL KONULAR Prof.Dr. Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği Başkanı

2 SUNU PLANI Toplumsal YaĢamı Düzenleyen Kurallar Ahlak Etik Hukuk Meslek ve Etik ĠliĢkisi Profesyoneller Ġçin Temel Etik Ġlkeler Meslek DanıĢmanları ve Etik Mesleki GeliĢim Süreci ve Değerler Etiksel Karar Verme Süreci Etik Ġkilem Örnek ve TartıĢmalar

3 Toplumsal yaģamımızı düzenleyen kurallar nelerdir? DOĞA YASALARI/BĠLĠM YASALARI

4 HUKUK KURALLARI

5 DĠN KURALLARI

6 GELENEK, GÖRENEK ve GÖRGÜ KURALLARI

7 AHLÂK ve ETĠK KURALLAR

8 Ahlâk Nedir? Kohlberg e göre ahlâk; hak-haksızlık, doğru-yanlıģ, iyi-kötü konularında bilinçli yargılama ve karar vermeyi ve bu kararlar doğrultusunda davranıģta bulunmayı kapsayan biliģsel bir yapı dır. Kohlberg e göre, biliģsel bir yetenek olan ahlâk, bireyin kendisinin belirlediği ve aynı zamanda evrensel ilkelerle örtüģebilecek düzeydeki ilkelere göre yargıda bulunması, kararlar alması ve buna uygun davranabilmesi yeteneğidir. Genel bir ifade ile ahlâk; Doğru, adil ve düzenli davranıģlar oluģturmak için kültürel ve dini (göreceli) standartlara göre oluģturulmuģ değerler sistemi.

9 Etik Nedir? Bir kiģinin davranıģlarının iyilik-kötülük, doğrulukyanlıģlık boyutlarında değerlendiren bir değerler sistemidir. Kökeni Yunanca ETHOS kelimesinden gelir ve kiģilikkarakter anlamına gelir (Wittmer, 1999). Etik İlkeler: Doğru davranışı sağlamak için bireylere ve özellikle mesleki gruplara adapte edilen ahlâki kurallardır. Kültürel değerlerden çok, evrensel ahlâki değerleri benimser. Etik Davranış: Olgunluk, yargı, akıl ihtiyat ile tanımlanan sorumlu kişilik özelliklerinin mesleki uygulamalarla dışa vurumu. Etik, aynı zamanda ahlâk felsefesi dir. Doğru eylem için ahlâki kılavuz ya da ilkeler anlamına gelir. Meslek Etiği: Belirli bir meslek grubunun, mesleğin uygulanmasına ilişkin olarak oluşturduğu, meslek üyelerinin belli bir şekilde davranmaya zorlayan kurallar.

10 Hukuk Nedir? Toplumsal düzeni kurmayı, korumayı ve geliģtirmeyi amaçlayan, toplumsal düzendeki insan iliģkilerine iliģkin, devlet kurumlarınca konan ve devlet yaptırımlı kurallar bütünüdür.

11 Hukuk ve Etik Kurallarının (Somut düzlemde) KarĢılaĢtırılması Hukuk Kuralları Etik/Ahlâk Kuralları Bir toplumun tüm üyelerini/vatandaģların tümünü bağlar. Devletin yetkili kurumlarınca yapılır. (TBMM, Bakanlar Kurulu vb.) Devlet yaptırımlı, zorunlu kurallardır. Yaptırımlar ölüm cezasına kadar varan Ģiddete olabilir. Ġyi-kötü davranmanın minumum kabul edilebilir toplumsal standartları/ölçütleridir. Tüm hukuk kuralları, uyulması zorunlu (cebri) kurallardır. Toplumsal yaģamın tüm iliģkilerini kuģatıcı-boğucu ölçüdedir. Bir meslek üyelerini bağlar. Bir meslek üyelerinin oluģturduğu dernek veya meslek odasının yetkili organlarınca yapılır. (örn. Tabibler Odası, Türk PDR-DER) Ġlgili meslek örgütü yaptırımı ile sınırlıdır. Yaptırımların en ağırı ideal standartlarını temsil eder. Bir meslek pratiğinin ideal standartlarını temsil eder. Etik kuralların bir kısmı asgari ve zorunlu iken, bir kısmı istendik (ideal) ilkelerdir. Daha sınırlı, yol gösterici niteliktedir.

12 Etik ve Hukuk ĠliĢkisi Etik ve Yasal Etik Olmayan ve Yasal Etik ve Yasadışı Etik Olmayan ve Yasadışı

13 Meslek ve Etik ĠliĢkisi Meslek Nedir? Gereksinimi karģılar Yararlı olmak için yapılır Sistemli bir eğitim gerektirir Kendine özgü teknikleri vardır Kazanç elde etmek için yapılır Kendine özgü etik ilkeleri vardır

14 Profesyonel Meslek Olmanın 3 Temel KoĢulu Vardır: 1. Mesleğin yasal olarak tanınması 2. YetiĢtirme standartlarının olması 3. Uygulanabilir etik kuralları ve yaptırımlarının olması? Türkiye de PDR alanı profesyonel bir meslek alanı mıdır?? PDR alanının toplumda profesyonel bir meslek alanı olarak kabul edilmesinde Türk PDR-DER e düşen sorumluluklar nelerdir?

15 Profesyonel eğitim sürecinin temel amacı nedir? Uzmanlık alanında yetkin, etiksel duyarlığa sahip bireyler yetiģtirmek,

16 Etik Ġlkeler ĠĢlevsellik Düzeyine Göre 2 Grup da Ġncelenir: 1 Zorunlu (mendatroy) etik : İlkesel etik Danışmanın uyması gereken minumum standartlar (kesinlikle yapmak zorunda olduğu, kesinlikle yapması gerekenler) 2 İstendik (aspirational) etik : Erdemsel etik Danışmanın uyması arzu edilen en yüksek standartlar: ideal olarak beklenenler, profesyonellik ile gelişenler Zorunlu etik, uygulamadaki standartları sağlar: Bu durum etiksel midir? sorusuna yanıtı oluşturur. Erdemsel etik ise, ideali alır ve profesyonel duyarlığı belirler: Bu durum danışanım için en iyisi midir? sorusuna yanıtı araştırır.

17 Profesyoneller, kendilerini erdemsel etik doğrultusunda geliģtirmeyi amaç edinmelidir. Sorumlu davranmak, insanın içindeki değerdir, otorite tarafından yerleģtirilen bir Ģey değildir. (Tennyson & Strom) Ġdeal bir danıģman dürüst kararlar almalı, fakat bu kararlar erdemli olmalı; neyin izinli olduğundan çok neyin tercih edilebileceğini vurgulayan kararlar olmalı. (Jordan & Meara)

18 Herlihy ve coray (1996) etik kuralların 3 amacı olduğunu belirtir: 1. Meslek elemanlarını, doğru davranma konusunda eğitmek 2. Mesleğin saygınlığını korumak için bir denetim mekanizması oluģturmak (otokontrol ve dıģsal kontrol) 3. Mesleki uygulamaların geliģimi ve ilerlemesi için katalizör olarak iģlev görmek Etik ilkeler; DanıĢanı Mesleği Toplumu korur. DanıĢmanı ÇalıĢılan kurumu

19 Profesyoneller için 5 temel etik ilke kabul edilmektedir: (Herlihy&Corey 1996; Corey&diğ. 1998) 1.Özerklik (autonomy): DanıĢanın bağımsızlığına saygı 2.Zarar Vermeme (nonmaleficence): DanıĢana zarar verebilecek davranıģlardan kaçınma 3.Ġyilik (beneficence): DanıĢanın iyiliğine çalıģma, yararlı olma 4.Adalet (Justice): Tüm insanlara eģit ve adaletli davranma, adil olma 5.Sadakat (fidelity): Güven sağlama, danıģanı istismar etmekden kaçınma, dürüst olma, doğru ve yeterli açıklama yapma

20 DanıĢmanların Üstesinden Gelmesi Gereken Temel Etik sorunlar: Psikolojik danıģmanlık hizmetini tanımlama ve sınırlarını belirleme. Standart eğitim ve sertifikalara sahip olamayan kiģilerin kariyer danıģmanlığı yapması. Psikolojik danıģmanlık hizmetlerinde internetten yararlanmaya iliģkin sorunlar.

21 Psikolojik DanıĢmanlık Yeterlikleri (NCDA) GeliĢim kuramları Bireysel ve grupla danıģma becerileri Bireysel/grupsal değerlendirme Bilgi kaynakları Program geliģtirme, yönetme ve uygulama Koçluk, müģavirlik ve performans geliģtirme Farklı gruplarla danıģma Süpervizyon Etik ve yasal sorunlar AraĢtırma ve değerlendirme Teknolojiyi kullanma

22 DanıĢmanlar için kritik ETĠK ĠLKELER YetiĢtiği ve yeterli (yetkin) olduğu alanlarda hizmet verme DanıĢanlar arasındaki bireysel farklılıkları dikkate alma ve doğru değerlendirme DanıĢanlara iliģkin bilgilerin gizliliğini sağlama ve koruma DanıĢmanın objektifliğini ve danıģanın yararını engelleyecek/bozacak nitelikteki bir iliģkiden kaçınma Profesyonel sorumluluk üstlenme (gerekirse refere etme, ücret ödeyemeyecek durumlarda ya da uygun danıģman olmadığında danıģmayı sürdürme) DanıĢana olduğu kadar, mesleğin diğer üyelerine ve topluma karģı iyi model olma

23 Meslek Etiğinin Özü Welfel (1998) Meslek etiğinde 4 boyut görür: 1. Etkili müdehaleler kullanmada yeterli bilgi, beceri ve yargı gücüne sahip olunması, 2. Ġnsanın bütünselliğine ve özgürlüğüne saygı duyulması, 3. DanıĢmanlık rolündeki gücün sorumlulukla kullanılması, 4. DanıĢmanlık mesleğine halkın duyduğu güveni artıracak biçimde davranılması. Değerleriniz kaderinizdir M.Gandhi

24 Mesleki GeliĢim Süreci ve DEĞERLER Değerler, danıģanlar için neyin iyi olduğuna iliģkin inancı yünlendirir ve bunun nasıl baģarılacağını belirler. Bu niteliği ile değerle, kariyer geliģtirme sürecini baģtan sona etkiler. DanıĢmanlar, danıģanların değerlerine duyarlı olmalı ve aģağıdaki önerileri dikkate almalıdır: (Tjeltveit 1986) 1.Toplumda geçerli olan değerler ve değiģime iliģkin bilginizi geliģtirin. 2.Kendi değerlerinizin farkında olun. 3.DanıĢanlara, yanlı olmayan Ģekilde değer seçenekleri sunun. 4.DanıĢanın seçme özgürlüğüne saygı duyun. 5.DanıĢanın sizden farklı değerlere sahip olmasına saygı gösterin. 6.Gerektiğinde, baģka meslektaģlarınıza danıģmaktan çekinmeyin. 7.Önemli ahlâki, dinsel farklılıklar olduğunda, danıģanı baģka bir danıģmana yöneltin.

25 DanıĢmanın KiĢiliği ve Profesyonelliği (Corey&Corey&Callanan, 1998) DanıĢmanlar, danıģanlarda geliģim ve değiģim sağlamak için öncelikle kendi hayatlarında kiģisel geliģim sağlamak zorundadırlar. DanıĢmanlar kendi geliģimlerinde isteksiz olurlarsa, danıģan için iyi bir model olamazlar. Bir danıģmanın inançları, davranıģları ve yaģayıģ biçimi, onun bir profesyonel olarak çalıģmasını etkiler. DanıĢmanın kendini keģfi çok önemlidir. DanıĢmanlar, kendilerinin çıkmadığı bir yolculuğa danıģmanlarını da çıkaramaz! DanıĢman kendi kiģisel ihtiyaçlarının ve kiģilik dinamiklerinin farkında olmalıdır. Çünkü bunlar danıģma ilkesini etkiler. DanıĢmanın bir amacı problem çözme sürecini öğretmektir. Ancak danıģman bu süreci önce öğrenmeye ihtiyacı vardır. DanıĢman sadece teknikleri uygulayan bir pratikçi, bilgileri aktaran bir aracı değildir. O kendi üzerinde çalıģan, öğrendikleri ile kendini dönüģtüren ve bunu baģkalarının da yapmasına yardımcı olan kiģidir.

26 Etiksel Karar Verme Süreci Etiksel sorun ya da ikilemler karģısında, problem çözme basamaklarına benzer bir yapıda düģünme çerçevesi önerilir: 1.basamak: Problemi tanımlamak (sorun nedir?) 2.basamak: Problemi açımlamak (sorunun boyutları nelerdir? kimleri kapsıyor? etik ilkelerle iliģkisi?) 3.basamak: Problemi incelemek, sorunu tartıģmak, literatüre baģvurmak, ilgililere/meslektaģlara danıģmak (Nasıl olmalı?) 4.basamak: Çözüm alternatifleri üretmek (seçenekler ve olası sonuçlar nelerdir?) 5.basamak: En uygun çözüm alternatifini seçmek (En uygun seçenek?) 6.basamak: Eylem planı hazırlamak ve değerlendirmek (uygulama nasıl olacak?) 7.basamak: Planı uygulamaya koyma, sonucu izleme ve değerlendirme (sorun çözüldü mü?)

27 Etik Kuralların Uygulanması Mesleki organizasyonlar, kuralların uygulanması konusunda üyelerini eğitmek, farkındalık ve bilinç düzeyini yükseltmek ve halkı etik olmayan uygulamalardan korumak amacıyla Etik Komite oluģturur. Etik ihlal Ģikayetleri olduğunda Etik Komite ne yapar? - ġikayet incelenir, durum araģtırılır, bilgi toplanılır ve değerlendirilir - Duruma göre Ģu yaptırımlar uygulana bilir: Üyeye uyarıda bulunulur. Organizasyondan çıkması önerilir. Üyeliği askıya alınır/üyelikten çıkarılır. YanlıĢ uygulamaları düzeltmesi için eğitim(kurs) verilebilir. Belki bir yıl süre süpervizyon altında çalıģması sağlanabilir. ÇalıĢma sertifikası/lisansı iptal edilebilir.

28

29 EtikdıĢı DavranıĢın UssallaĢtırılması: DĠKKAT!. S.O.S. Evet ama bu gerekli!.. Yasalar bunu suç saymıyor ki! Bu iģimin bir parçası, kaçınılmaz! Sonuçta herkes memnun Bunu sadece senin için (istisna) yapıyorum! Zaten hak ettiğimi alamıyorum. Sadece ateģe ateģle karģılık veriyorum. Herkes benim kadar tarafsız (!) olsa Kimse zarar görmeyecek Kim biliyor?.. Kim görüyor?..

30 KEBAPÇI YEMĠNĠ Halk sağlığını önde tutacağıma, YEMEDĠĞĠMĠ YEDĠRMEYECEĞĠME, Bozuk gıda satmayacağıma, Mesleğime saygı duyacağıma, Namusum ve Ģerefim üzerine And içerim.

31 Psikolojik DanıĢmanlar Ġçin Meslek Andı Psikolojik danıģman olarak, kazandığım bu bilgi ve becerileri benden yardım isteyen danıģanlarımın iyiliği için kullanacağım. DanıĢana daima saygılı davranacağım; kararlaģtırılan satte onu görüģmeye alıp, içten bir ilgi ve dikkatle dinleyeceğim. DanıĢanı hiçbir Ģekilde kendi maddi ya da psikolojik ihtiyaçlarımın doyum aracı görmeyeceğim, ondan yasal haklarım dıģında çıkar sağlamaya kalkıģmayacağım, onunla profesyonel sınırları aģan iliģkiler kurmayacağım. Bilgimin yetersiz olduğunu kabul ederek daima kendimi geliģtirme çabası içinde olacağım. Yeterlik sınırlarımı aģan vak aları ilgili kurumlara gönderecek, danıģanı asla deneme aracı olarak kullanmayacağım. MeslektaĢlarımı küçük düģürecek söz ve davranıģlardan kaçınacağım. Meslek yaģamım boyunca bir psikolojik danıģman olmanın gururunu duyacak, mesleğimi geliģtirmek için çaba harcayacağım.(kuzgun,2000)